Edukacja i integracja społeczno-zawodowa osób dorosłych niepełnosprawnych

Zagadnienia integracji osób niepełnosprawnych ze środowiskiem osób pełnosprawnych, a zwłaszcza wyrównywania szans życiowych osób niepełnosprawnych stanowią niezwykle złożoną i trudną problematykę a jednocześnie doniosłe wyzwanie dla współczesnej edukacji dorosłych. Złożoność i trudnośc w rozwiązywaniu tych problemów wynika przede wszystkim z ich ilościowego i jakościowego charakteru. Ilościowe aspekty tego zjawiska są znaczne. Szacuje się, że około 14% ogółu ludności naszego kraju to osoby niepełnosprawne z różnych przyczyn. Natomiast trudności polegają na tym, że uczestniczące w procesie edukacji dorosłych

osoby niepełnosprawne różniace się rodzajem i stopniem niepełnosprawności oraz uzyskanym już wykształceniem wymagają znacznego zróżnicowania procesów edukacyjnych.

Gdy za podstawowy cel tej edukacji uznamy wielostronny rozwój osoby niepełnosprawnej, to jego osiągnięcie uwarunkowane jest intensyfikacją kontaktów społecznych i współuczestnictwem tych osób w decydowaniu o sprawach dotyczących ich uczenia się, pracy i spędzania czasu wolnego. Ważne jest tu bowiem spełnianie postulatu integracji funkcjonalnej wyznaczającej efektywność systemu kształcenia i wychowania osób niepełnosprawnych.

Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych.

Najważniejsze problemy w zaspokajaniu potrzeb, jakie wystąpić mogą u osób niepełnosprawnych dadzą się przede wszystkim sprowadzić do następujących: poruszanie się w przestrzeni, porozumiewanie się z innymi ludźmi, zdobywanie kwalifikacji dla wykonywania zawodu i zdobywania środków utrzymania, troska o własne zdrowie i o zaspokajanie potrzeb zdrowotnych rodziny, uczestnictwo w odbiorze i tworzeniu dóbr kultury. Spotykane we współczesnym świecie nastawienie na wartości utylitarne, konkurencja i trudna sytuacja na rynku pracy – stwarzają wiele barier dla tych osób, często słabiej broniących swoich praw.

Pisząc o problemach edukacyjnych w tym opracowaniu przyjmuję, że zakres znaczeniowy pojęcia “edukacja” dotyczy ogółu procesów oświatowo-wychowawczych obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowaną oświatę. Problematyka edukacyjna w rehabilitacji osób niepełnosprawnych i w różnych formach opieki występuje zwłaszcza w tych sytuacjach, w których osoby te uczą się nowych umiejętności, są instruowane i nauczane oraz przystosowują się do nowych warunków pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym. Kształtowanie osobowości poprzez kształcenie zmierza do rozwijania człowieka dojrzałego pomimo niepełnosprawności, podniesienia poziomu jego aktywności umysłowej i zdolności do pracy oraz kontaktów środowiskowych.

W naszych rozważaniach zaprezentowane zostaną trzy zakresy zadań występujących w obszarze edukacji osób dorosłych niepełnosprawnych: dydaktyczny, wychowawczy oraz autokreacyjny. Istota tej klasyfikacji w przyjęciu założenia o ich wzajemnym powiązaniu i uwarunkowaniu. Zadania dydaktyczne dotyczą zwłaszcza kształtowania cech instrumentalnych-wiadomości, umiejętności, sprawności i nawyków. Dotyczy to określania celu , treści, zasad, metod organizacji kształcenia ogólnego i zawodowego osób dorosłych niepełnosprawnych - sprzyjających efektywnej rehabilitacji społecznej i zawodowej. Mamy tu do czynienia zwłaszcza z oddziaływaniami w zakresie:
- orientacji i poradnictwa zawodowego,
- współpracy ze szkoła, warsztatami szkolnymi lub zakładem pracy, gdzie odbywa się kształcenie zawodowe,
- współdziałania z administracją oświatową, zakładami pracy i organizacjami oświatowymi( ZZDZ, TWP i in.).

Osobne, ważne zagadnienie edukacyjne stanowi ewentualna zmiana zawodu przez osoby dorosłe, mająca miejsce zwłaszcza pod wpływem modyfikacji stanu zdrowia oraz oczekiwań zawodowych ludzi niepełnosprawnych pragnących z konieczności
lub z wyboru zmienić swoje kwalifikacje, a także ze względu na modernizację organizacyjne i technologiczne w zakresie produkowanych wyrobów i świadczonych usług, co zwykle związane jest z sytuacja na rynku pracy.

Z kolei zakres zadań wykonawczych związany jest z kształtowaniem cech kierunkowych: postaw, przekonań,systemu wartości - warunkujących kontakty osoby dorosłej niepełnosprawnej z kolegami i przełożonymi w zakładzie pracy oraz ze środowiskiem rodzinnym i społecznością lokalną. Dotyczy to dla przykładu problemów: jak nagradzać a jak karać, aby uzyskać pożądaną zmianę wychowawczą a unikać wystąpienia agresji, konfliktów i nieadekwatnych form zachowania? Jak stosować takie metody wychowawcze, jak: naśladownictwo, perswazja, metoda zadaniowa oraz kształtowanie odniesienia porównawczego, nacisku grupowego, systemu ról i norm grupowych?

Wreszcie szczególnie istotne jest stymulowanie aktywności samokształceniowej i samowychowawczej, a więc procesu doskonalenia siebie, autokreacji własnego życia i kontaktów z innymi ludźmi. Ważne jest rozbudzenie, ukierunkowanie i podtrzymywanie aktywności w obszarze uczenia się, pracy oraz czynnego uczestnictwa w kulturze i rekreacji.
W procesie wyrównywania szans życiowych osób niepełnosprawnych znaczącą wydaje się być rola pedagogów andragogów specjalnych. Prowadza oni pracę edukacyjną z ludźmi znajdującymi się w różnych fazach rozwoju zawodowego, posiadającymi różny stopień niepełnosprawności i mającymi zróżnicowanej szanse na rynku pracy.
Przygotowanie specjalistów do pracy pedagogicznej z osobami niepełnosprawnymi ma w Polsce wieloletnią tradycję.

Osobne miejsce wśród czynników istotnych dla wyrównania szans życiowych osób dorosłych niepełnosprawnych zajmują uregulowania prawne, a zwłaszcza ustawa z dn. 9 maja 1991 r.
O zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. W myśl jej postanowień rozpoczął działalność Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej.

Pełnomocnik sprawuje nadzór merytoryczny nad wojewódzkimi ośrodkami do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, utworzonymi w ramach wojewódzkich urzędów pracy. Do ich zadań należy m.in. organizacja szkolenia i przekwalifikowania osób niepełnosprawnych, opracowanie programów ich zatrudnienia i aktywizacji zawodowej, doradztwo w zakresie rehabilitacji, udzielanie pomocy w zakresie wyposażenia w sprzęt ortopedyczny, środki lokomocji opracowanie programu likwidacji barier architektonicznych.
Wymieniona Ustawa powołała do życia Państwowe Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych(PFRON) gospodarujący wpływami finansowymi zakładów pracy, które nie uzyskały ustalonego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, z różnych dotacji. Utworzenie PFRON pozwala na finansowanie różnych programów rehabilitacji osób dorosłych niepełnosprawnych.

W ostatnim okresie obserwujemy też powstanie licznych organizacji pozarządowych-związków, stowarzyszeń, fundacji- zajmujących się niesieniem pomocy osobom niepełnosprawnym.

Edukacja zawodowa i zatrudnienie.

Edukacja osób dorosłych niepełnosprawnych uwzględnia także kształcenie zawodowe i pomoc w zatrudnieniu. Jeśli rodzaj i stopień niepełnosprawności pozwalają, zadaniem edukacji staje się przygotowanie osoby niepełnosprawnej do pracy zawodowej.

Może ono być uznane za jeden z czynników sprzyjających rehabilitacji - umożliwia bowiem pełniejszy udział tych osób w życiu społecznym. Dotyczy to relacji: poradnictwo zawodowe dla osoby niepełnosprawnej i jej rodziny.

Procesy edukacyjne mają miejsce m.in. w szkołach przysposabiających do zawodu, w szkołach zawodowych różnych szczebli oraz w takich formach pozaszkolnych, jak instruktaż, kursy, praktyki pracownicze, staże zawodowe, samokształcenie.

Osoby niepełnosprawne w znaczącym stopniu mają ograniczone możliwości realizowania swoich aspiracji edukacyjnych. Efektem istnienia różnorodnych barier są różne dysproporcje w poziomie wykształcenia. Wśród ogółu społeczeństwa wykształcenie niepełne podstawowe posiada 6,1 %, zaś w wśród inwalidów- 17% , wykształcenie wśród ogółu posiada 38,9%, wśród inwalidów – 52,4% wykształceniem zasadniczym zawodowym legitymuje się 23,7 ogółu i 12,6% inwalidów; szkołę średnią ukończyło 24,8% ogółu, wobec 15% inwalidów, wreszcie dyplom uczelni wyższej otrzymało 6,5% ogółu wobec zaledwie 3% inwalidów. Nie trzeba przekonywać o znaczeniu związku poziomu wykształcenia osób dorosłych niepełnosprawnych z szansami znalezienia atrakcyjnej pracy i poziomem życia w społeczeństwie. Z pomocą w przezwyciężeniu tych ograniczeń może przyjść rozwijanie edukacji na odległość z wykorzystaniem kształcenia multimedialnego obejmującego przesyłanie pakietów edukacyjnych do miejsca zamieszkania uczącego się. Kształcenie na odległość wydaje się być najbardziej formą zindywidualizowania toku procesu nauczania, uczenia się oraz zdobywania właściwych kwalifikacji zawodowych przez osoby dorosłe niepełnosprawne.

Stosownie do zasad integracji funkcjonalnej aktualnie występuję tendencja do zatrudniania osób dorosłych niepełnosprawnych w warunkach zbliżonych do tych, w jakich pracują osoby pełnosprawne. Dotyczy to pracy w zakładach przemysłowych usługowych, rolnictwie i urzędach.

Warto zaznaczyć, że wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej spowodowało likwidację niektórych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych. Niezbędna staje się więc dynamizacja rynku pracy pozwalająca na tworzenie nowych miejsc zatrudnienia przy jednoczesnym usprawnieniu systemu osłonowego oraz systemu poradnictwa. Konieczne staje się zwiększanie aktywności osób dorosłych niepełnosprawnych w zakresie przekwalifikowania-zmiany zawodu.

Aby zapewnić integrację osób niepełnosprawnych w obszarze życia zawodowego trzeba stosować specjalne środki w tym zaopatrzenie w pomoce i urządzenia oraz świadczenia osobiste i usługi, które dadzą tym osobom możliwości zapewnienia i utrzymania własnego zatrudnienia oraz awansu. Wśród czynników motywujących inwalidów do pracy wskazuje się często na: podnoszenie sprawności organizmu, względy rodzinne zaspokojenie potrzeby kontaktów społecznych, uzyskanie świadczeń socjalnych i rehabilitacyjnych. Poprzez pracę chcą osiągnąć większy autorytet, uznanie i awans.

Tendencje rozwojowe edukacji osób dorosłych niepełnosprawnych.

Edukacja dorosłych wspiera w efekcie różne zakresy aktywności osób niepełnosprawnych. Sprzyja ona zwłaszcza intensyfikacji kontaktów społecznych oraz współuczestniczeniu tych ludzi w decydowaniu o sprawach dotyczących ich uczenia się, pracy i spędzania czasu wolnego. Dotyczy to osób posiadających różny rodzaj i stopień niepełnosprawności.
Sprzyjanie integracji funkcjonalnej w toku edukacji wymaga szeregu oddziaływań na osoby kształcące się pełnosprawne i niepełnosprawne. Dla przykładu, u tych ostatnich ważnym jest przyjmowanie odpowiedniej postawy wobec swojej mniejszej sprawności, powiązanej z prawidłową samoocena oraz uczenie się zachowań asertywnych w toku kontaktów interpersonalnych.

Działania edukacyjne winny wspierać proces uczenia się całożyciowego osób niepełnosprawnych, zgodnie z koncepcją ustawicznej edukacji integracyjnej. W kształceniu wykorzystywać warto dorobek dydaktyki dorosłych dotyczące procedury konstruowania systemu edukacyjnego. W ramach takiego systemu opracowywane są indywidualne toki kształcenia osoby niepełnosprawnej z uwzględnieniem celów, treści, zasad, metod oraz kontroli i oceny wyników.

Bogaty i skomplikowany jest obszar analiz psychologicznych możliwych do wykorzystania w edukacji osób dorosłych niepełnosprawnych. Wspomnę dla przykładu o znaczącym miejscu, jakie w kształceniu dorosłych zajmują koncepcji motywacji, spostrzegania społecznego, ról społecznych, empatii i postaw prospołecznych. Wskazuje to na potrzebę gruntowego przygotowania nauczycieli, instruktorów nauki zawodu czy mistrzów w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne - w zakresie kompetencji psychologicznych i andragogicznych.