Budowa i rozwój wewnętrznych organizacji państwa w okresie trzech pierwszych Piastów

Wraz z podbojem Piastów scalono ziemie na różnym stopniu rozwoju ekonomicznego, społecznego i politycznego. Aby przeprowadzić proces egalitaryzacji tych ziem należało stworzyć ogólnopaństwową administrację. Nie jest do końca wiadome, czy Piastowie stworzyli tę administrację na podstawie istniejących już struktur plemiennych, czy zaprowadzili całkiem nowy porządek.

Na terenach Wielkopolski podstawową komórką społeczną o różnych funkcjach administracyjnych było „opole”, zaś w Polsce południowej była to instytucja zwana „osadą”, bądź „sąsiedztwem”. Na Mazowsze instytucja „osady” dotarła o wiele później, najprawdopodobniej w XIII w. Na te owe komórki społeczne składało się kilka wsi, a ich powierzchnia wynosiła najczęściej od 100 do 250 km2. Nie jest wiadome, kto kierował opolem, ponieważ w źródłach figuruje ono jako instytucja o formie samorządowej i o odpowiedzialności zbiorowej. Opole pełniło funkcję skarbową, jednak w miarę upływu czasu wiele zadań spadło bezpośrednio na poszczególne wsie. W przypadkach przestępstw obowiązywała odpowiedzialność zbiorowa.

Centralnym ośrodkiem administracji w państwie polańskim był gród i należący do niego okręg grodowy. Ich powierzchnia wahała się w granicach od 2000 do 2500 km2. W Wielkopolsce i Ziemi Lubuskiej do końca XII w. było 20 grodów z okręgami. W wieku XIII nosiły już nazwę kasztelanii. Najstarszy gród w Łęczycy istniał już w VI w., ale upadł w X w. Został jednak odbudowany w XI w. W całej Polsce północnej, na terenie Małopolski i na Śląsku zaznaczały się wyraźnie dwa etapy budownictwa grodowego: staroplemienne schronienia i grody obronne. Gród był to ośrodek organów władzy: wojskowej, skarbowej i sądowej, a najważniejszą osobą w grodzie był namiestnik księcia (później nazywany kasztelanem) – egzekwował on świadczenia i daniny, dowodził nad załogą, sprawował sądy w sprawach mniejszej wagi, dowodził miejscowym wojskiem w razie ogłoszenia pospolitego ruszenia, a także pod jego nadzorem znajdowały się pomniejsze grody. W grodzie mieściły się też pierwsze kościoły i tworzyły parafie grodowe. Najprawdopodobniej nad grodami istniała jeszcze wyższa jednostka administracyjna – prowincja – powstała jednak za czasów drugiej monarchii piastowskiej, a w czasach pierwszej najprawdopodobniej funkcjonowała dzielnica.

Stolicą państwa było Gniezno i tutaj mieścił się centralny zarząd państwa. Piastowie zarządzali państwem w sposób centralistyczny. Na przełomie X i XI wieku zaczął się kształtować dwór księcia dzielnicowego Bolesława, a potem Mieszka, w Krakowie. Budowa i rozwój wewnętrznych organizacji państwa w okresie trzech pierwszych Piastów był to proces bardzo złożony, na który wpływało bardzo wiele różnych czynników.