Analiza wiersza Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego "Epitafium Rzymowi"

1. Mikołaj Sęp-Szarzyński Epitafium Rzymowi

Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie,
A wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,
Patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone
Teatra i kościoły, i słupy stłuczone:
Te są Rzym. Widzisz, jako miasta tak możnego
I trup szczęścia poważność wypuszcza pierwszego.
To miasto, świat zwalczywszy, i siebie zwalczyło,
By nic niezwalczonego od niego nie było.
Dziś w Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony
(To jest ciało w swym cieniu) leży pogrzebiony.
Wszytko się w nim zmieniło, sam trwa prócz odmiany
Tyber, z piaskiem do morza co bieży zmieszany.
Patrz, co Fortuna broi: to się popsowało,
Co było nieruchome; trwa, co się ruchało.
(Rytmy, abo Wiersze polskie, 1601)

Propozycja modelu odpowiedzi

1. Adresatem poetyckiej wypowiedzi jest pielgrzym („Ty, co...”, „Patrzaj...”, „Widzisz...”).

2. Zabiegi artystyczne zastosowane w wierszu:
2.1. liczne inwersje,
2.2. powtórzenia,
2.3. gromadzenie wyrazów pokrewnych lub podobnych brzmieniowo:
murów – rum,
zwalczywszy – zwalczyło – niezwalczonego,
zwyciężonym – niezwyciężony,
zmieniło – odmiany,
nieruchome – ruchało (autor użył, jak się wydaje, archaicznej już wówczas, niespalatalizowanej formy „ruchało”),
2.4. antytezy – zestawienia wyrazów o przeciwnym znaczeniu (czasami ta przeciwstawność wynika dopiero z kontekstu, np. zmieniło – odmiany).

3. Rzym został „obrócony w rum”-owisko:
3.1. zniszczone teatry, starożytne świątynie, kolumny,
3.2. gruzy świadczą o wielkości miasta (zastosowanie inwersji „trup szczęścia poważność wypuszcza pierwszego”).

4. Poetycki wywód zmierzający do paradoksów:
4.1. miasto pokonało również siebie, by nie było nikogo, kogo nie udało się zwyciężyć,
4.2. to zostało zniszczone, co wydawało się być trwałe, bo zbudowane z kamienia,
4.3. „Rzym” nie równa się „Rzymowi” – to są dwa różne „Rzymy” (odczytujemy to również z kontekstu): pielgrzymi przyjeżdżający do Wiecznego Miasta (nomen omen) nie znajdą go w Rzymie, bo tego miasta nie ma.

5. Z przeszłości, historii tworzonej ludzkimi rękami nie zostało nawet śladu („w Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony leży pogrzebiony”, tak jak „ciało w swym cieniu”.

6. Sprzeczność między tym, co trwałe a tym, co zmienne („nieruchome – ruchało”).

7. Konteksty Fortuny:
7.1. starożytny – obarczenie jej winą za upadek Rzymu,
7.2. u Szarzyńskiego zwykle jest tożsama ze śmiercią.

8. Puenta i wnioski:
8.1. pozostał „Tyber (...) co bieży” – aluzja do słynnego hasła (panta rhei),
8.2. przywołanie znaku nieśmiertelności (piasek) przeciwstawionego „śmiertelnemu” Rzymowi.

9. Odwrócenie konwencji epitafium (utworu poetyckiego sławiącego zmarłego, odznaczającego się epigramatyczną zwięzłością i wyrazistością stylistyczną, często o charakterze panegirycznym) – przewrotnie Szarzyński „grzebie” Rzym.

10. Wnioski
Pełny:
W wierszu przedstawiona została wizja „ludzkiego” świata (Rzym) podlegającego zniszczeniu, „wydanego na łup” Fortunie. Na świecie nie ma ładu i harmonii, nic nie stoi w miejscu, jest on pełen sprzeczności, paradoksów. Odbiciem tej rzeczywistości może być język poetycki Szarzyńskiego – pełen skomplikowanych zabiegów artystycznych, gier słownych, inwersji, antytez, antynomii.

Częściowy:
Szarzyński poprzez wizję Rzymu przedstawił w wierszu obraz świta pełnego sprzeczności, nieuporządkowanego. Jego odbiciem jest swoisty język poetycki.

Próba podsumowania:
Świat w wierszu Szarzyńskiego jest pełen zmienności, o czym świadczy język poetycki.

Opracował: Zbigniew Zając
Wydawnictwo Park