Apel do rządzących narodem – dwa wzorce poezji obywatelskiej

Pomimo iż okres życia i twórczość Jana Kochanowskiego i Czesława Miłosza dzieli wiele przemian społeczno-politycznych w Polsce i Europie, to w utworach „Pieśń XIV” oraz „Do polityka” jesteśmy w stanie wyodrębnić pewne analogie i różnice które są dowodami reprezentującymi poglądy autorów na temat władzy państwowej w Polsce, oraz roli poezji obywatelskiej.

Obydwa wiersze w swoich strofach przekazują bardzo wartościowe i esencjonalne treści, które znalazły swoje odzwierciedlenie także w innych utworach wspomnianych autorów. Fakt ten z całą pewnością świadczy o wielkim poczuciu patriotyzmu i obowiązku posłannictwa kulturowego jaki cechowały Jana Kochanowskiego i Czesława Miłosza

„Pieśń XIV” jest w początkowych wersach pierwszej strofy, podobnie jak w wierszu „Do polityka”, stanowczą, utrzymaną w poważnym, wysokim tonie apostrofą skierowaną do elity rządzącej. W kolejnych wersach, uważnie je śledząc dostrzec można wiele zbieżnych stwierdzeń, przestróg oraz wymownych obrazów. Jednakże jest widoczna zasadnicza różnica - pomiędzy utworami renesansowego pisarza i mistrza współczesnej literatury. Zgodnie ze strukturą społeczną w ówczesnym okresie w pieśni ocenie zostaje poddana osoba władcy w państwie totalitarnym, jednostka najwyższej władzy w Kraju Polan-Król, natomiast w wierszu „Do polityka” zaprezentowana jest ocena i opinia - jak sam tytuł wiersza wskazuje, członka parlamentu w „nowoczesnej Polsce”, którego władza jest równie wielka ja wspomnianej jednostki.
Polityk Czesława Miłosza „starca i dziecka w ręku dzierży los” i tym samym „Ocala lub gubi pospolita rzecz”. Kochanowski twierdzi że król władający pospolita rzeczą trzyma w ręku ludzką sprawiedliwość czyli jak to opisuje, nam współczesny poeta „dzierży w dłoni wagę i miecz”. Polityk jest w stanie „obrócić w popioły miasta czy ojczyznę” jednak to występki przełożonych „miasta gubiły i niszczyły cesarstwa”. Miłosz ostrzega bohatera apostrofy że spotka go zasłużony los w zależności od postępowania:

„Trzykroć błogosławiony
Po trzykroć przeklęty
Władco dobra
Albo władco zła”

Jan Kochanowski uświadamia i unaocznia władcom fakt że jeśli „zgubią miasta” to na zawsze „pozostaną w okowach”. Przedstawione spostrzeżenia są dla obu wierszy głównym motywem społeczno-politycznym, ale nie jedynym zawartym w omawianych utworach. Aby odpowiednio i wiarygodnie dać świadectwo poglądów tych dwóch wielkich poetów, należy się odnieść do utworów które są kontynuacją rozważań zawartych w tytule.


Szeroką opinię na ten temat kreuje Jan Kochanowski w znanym utworze „Odprawa Posłów Greckich” .Ta historia wojny trojańskiej była powszechnie znana ludziom XVI wieku. Treść dramatu stanowi tylko kostium historyczny, pretekst, pod którym autor ukrył ważne współczesne problemy polityczne. Kochanowski chciał przestrzec rodaków przed tym, że niewłaściwa polityka może doprowadzić do upadku państwa, tak jak Troję.

„Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...” ta kwestia wypowiadana przez chór w drugiej części dramatu, skierowana jest do elity rządzącej państwem aby uwidocznić i pouczyć, jak maja sprawować powierzoną im władzę. Politycy i królowie powinni wyrzec się myli o osobistych korzyściach i mieć na względzie jedynie dobro kraju i społeczeństwa Poeta jednocześnie przestrzega, że czerpanie osobistych korzyści z pełnionego stanowiska może doprowadzić do nieuchronnego upadku i klęski państwa Polskiego. Dramat ten jest kontynuacją rozważań o władzy i o tym jak wielką pokusą jest jej siła i korzyści które może przynieść. Kochanowski i Miłosz mimo iż dzieli ich tak wiele skłonili się niezależnie od siebie w kierunku jednej bardzo ważnej opinii – poeta stoi na straży człowieczeństwa, jest sumieniem narodu. Ma nieść dobro i piękno oraz w prosty sposób zapewnić ludzkości rozwój poprzez poezje patriotyczną. W kanonie tego wniosku mieści się oczywiście proces postrzegania i oceny władzy w omawianych wierszach, lecz chcąc osiągnąć sukces w dokładnym zrozumieniu utworów należy odwołać się do poezji która w swojej wymowie ściśle porusza fakty historyczne, co wiąże się bezpośrednio z kształtem opinii w późniejszych utworach. Doskonałym przykładem takiego zjawiska jest tekst liryczny Jana Kochanowskiego „Pieśń V” oraz „Pieśń o cnocie”. W pierwszym tekście poeta ujawnia sytuację w jakiej znaleźli się Polacy po klęsce z Turkami i wyraża swoja rozpacz z powodu spustoszenia Ziemi Podolskiej oraz zhańbienia pojmanych przez pogan więźniów. Poeta stwierdza że jeszcze jest nadzieja na organizację sił które przeciwstawiłyby się najeźdźcy, nawołuje aby szlachta porzuciła swoje biesiady i sarmackie uciechy. Wytyka władzy brak chęci do zebrania funduszy na nowe wojsko, wytyka także rodakom ich krótkowzroczność, brak troski o losy kraju – ojczyzny. Zakończenie utworu stanowi gorzka groteska o narodzie Polskim „Polak przed szkodą i po szkodzie głupi”. Drugi utwór „Pieśń o cnocie” jest wyraźnie utrzymana w tonie dydaktyczno – wychowawczym. Kluczem do odczytania tego tekstu jest słowo „cnota” które stanowi możność przeciwstawienia się pokusom i cierpień związanych z otaczającą rzeczywistością. Pielęgnowanie w sobie cnoty jest najwyższą wartością i najważniejszym obowiązkiem ta jak służba ojczyźnie w chwilach słabości. Treść Pieśni XIV oraz wiersza „ Do polityka” w świetle przedstawionych utworów zyskuje zdecydowanie głębszego i szerszego wymiaru treściowego. Nie ogranicza się tylko do refleksji nad osobami sprawującymi w państwie władze ale także nad całym społeczeństwem które się biernie przygląda destrukcyjnym poczynaniom przywódców, nad funkcją poety w narodzie oraz nad oceną systemu władzy. Co więcej kwestie te są rozpatrywane w kontekście cnoty i moralności, co stwarza możliwość dokonania szczegółowej oceny postaw w obu zaprezentowanych przypadkach. Przedstawione konteksty interpretacyjne są współczesne autorowi Trenów oraz – jak wcześniej wspomniałem, pomimo bariery dziejowej tak że twórczości Czesława Miłosza. Wiersz „Do polityka” przejawia w sobie jeszcze jedną bardzo ważną cechę. Jako że powstał w okresie socrealizmu, powinien prowokować i rozliczać się z rzeczywistością, zwracając uwagę na rzeczy najistotniejsze z którymi nie można się pogodzić. Funkcje jaką powinien pełnić jest niezwykle ważna lecz musi stawić czoło ogólnej beznadziei tego okresu. Faktem który odróżnia oba wiersze jest to że w utworze Miłosza jest obecny model kompozycyjny zbudowany na zasadzie kontrastu – „zbrodniarz czy bohater” , „ocalasz albo gubisz”. Znaczy to że w przeciwieństwie do elity władzy w utworze Jana Kochanowskiego u twórcy „Campo di fiori” kierunek rządzenia jeszcze nie został ostatecznie przesądzony i pozostaje niewiadomym równaniem które rozwiąże tylko przyszłość. „Trzykroć błogosławiony lub po trzykroć przeklęty.” Powyższe stwierdzenia w pewnym sensie odnoszą się jednocześnie do obu wierszy, potwierdzając fakt nieśmiertelności pewnych zjawisk w społeczeństwie niezależnie od okresu w dziejach ludzkości.