Ruchy polityczne

Próby klasyfikacji
W XIX w. w myśli europejskiej ukształtowały się głównie nurty polityczne, ideologie, które w zmodyfikowanej formie funkcjonują także w rzeczywistości społeczno – politycznej świata końca XX w. Były to: konserwatyzm, liberalizm i demoliberalizm (demokratyzm), socjalizm w jego różnych odmianach (socjaldemokratyczny i komunistyczny), anarchizm oraz niezupełnie mieszcząca się w tej klasyfikacji ideologia nacjonalizmu. Nurt chrześcijańskiej demokracji rozwinął się dopiero w XX w.

KONSERWATYZM
Konserwatyści, najogólniej określając, zakładali, że istnieje ład – porządek społeczny, który ulega powolnym, naturalnym zmianom, ale wszelkie przyspieszenie tych zmian, nadmierne ingerowanie w rzeczywistość, jest szkodliwe. Za podstawę harmonijnego rozwoju społeczności uznali podział pracy, czyli realizowanie swoich ról społecznych przez poszczególne grupy i jednostki. Struktura społeczeństwa wg konserwantów jest i powinna być hierarchiczna. Nienaruszalność własności, świętość rodziny, szacunek dla tradycji, autorytet religii stanowią fundamenty życia zbiorowego. Fundamenty te powinna chronić silna władza państwowa, sprawowana przez przedstawicieli „warstw historycznych”. Metody postępowania tej władzy miały się mieścić w granicach prawa. Myśl konserwatywną cechuje swoisty paternalizm, przekonanie, że tradycyjne elity sprawują władzę dla dobra całej społeczności. Charakterystyczna dla konserwatystów jest nieufność dla ruchów masowych, podejrzliwość wobec wszelkich całościowych recept „zbawienia” ludzkości.

LIBERALIZM
Liberalizm sięga swoimi korzeniami do myśli oświeceniowej. Punktem wyjścia dla liberalizmu stała się walka z monarchią absolutną i sojuszem „ołtarza z tronem” w pierwszej połowie XIX w.
Liberalizm dziewiętnastowieczny za główny cel przyjął stworzenie takiego systemu rządów, w którym byłaby zapewniona gwarancja szerokich ram dla wolnej działalności jednostki. W gwarancjach tych mieściło się prawo nabywania własności, prawo równych szans, nie krępowanych różnicami urodzenia. Społeczność była traktowana jako zbiorowość jednostek, które rywalizują między sobą w sposób naturalny. Władza państwowa powinna stwarzać i ochraniać pole do taj rywalizacji.
Stopniowo teoria liberalizmu zaadoptowała zasadę równości prawno – politycznej obywateli, stanowiącą podstawę gwarancji praw jednostki i liberalnej gry sił. Komplikacje związane z jednoczesnym głoszeniem haseł wolności i równości nie ujawniły się jeszcze w pełni.
Liberałowie, a właściwie demoliberałowie II poł. XIX w. byli zwolennikami systemu demokracji parlamentarnej, a także dopuszczali pewne rozszerzenie funkcji socjalnych – opiekuńczych, państwa. Liberalizm dzieliło od konserwatyzmu zarówno pojmowanie stosunku między jednostką a zbiorowością, jak i eksponowanie zasady równości, a także niechętny stosunek do roli Kościoła. Natomiast od socjalizmu odróżniało go przede wszystkim traktowanie własności.
W końcu XIX i XX w. ścieranie się nurtów liberalnego i konserwatywnego decydowało o życiu politycznym państw Europy. Demoliberalizm, określany niekiedy jako demokratyzm, okazał się nurtem zwycięskim. I wojna światowa otworzyła dopiero nowy okres przewartościowań w myśli konserwatywnej i liberalnej.

PIERWSZE TEORIE SOCJALISTYCZNE
W okresie rewolucji przemysłowej, którą Europa przeżywała intensywnie w XIX w., jednym z najważniejszych problemów życia społecznego stawała się tzw. kwestia robotnicza, czyli problem warunków życia, a także roli w życiu politycznym i społecznym wciąż rosnącej liczebnie warstwie robotników najemnych. Zagadnienie to dostrzegano od początków XIX w. i szukano różnych odpowiedzi na wyzwania, które stwarzały procesy industrializacji i urbanizacji. Teorie socjalistów utopijnych, angielski ruch czartorystów, koncepcje tzw. socjalizmu chrześcijańskiego, doktryna marksistowska i anarchizm to najważniejsze projekty rozwiązania kwestii robotniczej.
W I poł. XIX w. warunki życia i pracy większości robotników były ciężkie. Nie istniał żaden system ubezpieczeń w razie choroby, wypadków czy starości. Płace były głodowe, często na utrzymanie musiały pracować całe rodziny, a więc także kobiety i dzieci. dopiero gdy uprzytomnimy sobie tę sytuację, można zrozumieć zarówno oburzenie moralne, jak i gwałtowność reakcji wielu myślicieli i działaczy, a także, odczuwaną przez wielu niezbędność znalezienia jakiś rozwiązań. Tak jak obecnie w niektórych państwach Trzeciego Świata (np. w Ameryce Południowej) codzienne oglądane obrazy nędzy i nieszczęść stają się przyczyną powstawiania zawrotnych koncepcji burzenia całego zastanego świata, walki o jego zmianę wszelkimi dostępnymi metodami, tak i wówczas oglądany świat slumsów i fabryk zrodził doktrynę rewolucji. W II poł. XIX w. najbardziej wpływową ideologią ruchu socjalistycznego stał się marksizm. Lata osiemdziesiąte przyniosły jednak spory o metody działania wśród samych marksistów.

PROGNOZY MARKSIZMU A RZECZYWISTOŚĆ
Marksizm wychodził z założenia, że w miarę rozwoju gospodarki kapitalistycznej pogłębiać się będzie pauperyzacja klasy robotniczej i ulegną zaostrzeniu konflikty społeczne, co nieuchronnie doprowadzi do przełomu rewolucyjnego. Klasę robotniczą widział jako zbiorowość międzynarodową („robotnicy nie mają ojczyzny” – pisali Karol Marks i Fryderyk Engels w Manifeście komunistycznym). Przewidywał, że światowa rewolucja zacznie się w państwach o najbardziej dynamicznym rozwoju kapitalizmu.
Żadne z tych stwierdzeń marksizmu nie sprawdziło się, i pokazał to właśnie przełom XIX i XX w. Przede wszystkim nastąpiła wyraźna poprawa położenia materialnego robotników w II poł. XIX w. stale wzrastały, np. w Wielkiej Brytanii od 60 w 1850 r. do 100 punktów w 1900, w Niemczech od 80 do 100, we Francji od 60 do 100. jednocześnie wprowadzono pierwsze formy ustawodawstwa pracy, najszersze w Niemczech, gdzie dzień pracy skrócono do 9-11 godz., stworzono system ubezpieczeń i emerytury. Postęp cywilizacyjny i udogodnienia warunków życia codziennego z czasem zaczęły także dotyczyć robotników, choć nie wszystkich ich warstw w jednakowym stopniu.
Można toczyć spór o hierarchię przyczyn poprawy położenia klasy robotniczej od końca XIX w. Na pewno istotne znaczenie miały wymogi samej gospodarki – zapotrzebowanie na wyżej kwalifikowanych pracowników, dążenie do lepszej wydajności pracy, a także wzrost popytu na produkowane towary. Dużą rolę odegrał ogólny rozwój gospodarczy, osiągany zarówno dzięki postępowi technicznemu, jak i zyskom czerpanym z kolonializmu i uzależnienia wielu krajów słabszych gospodarczo, a także stały nacisk ruchów robotniczych oraz polityka władz państwowych, troszczących się o spokój społeczny.
W jakim stopniu poprawa położenia robotników była wywalczona, w jakim wynikała z przyczyn obiektywnych? Odpowiedź na to pytanie zostaje dyskusyjna. Ruch robotniczy rozwijał się bowiem stale, przybierając coraz bardziej zorganizowane formy. Obok związków zawodowych, powstawały partie polityczne, które w warunkach kształtującego się systemu demokratycznego stawały się legalnymi partiami, uczestniczącymi w wyborach do parlamentu. Charakter zorganizowanego ruchu politycznego przybrał ruch robotniczy w Niemczech i Francji, natomiast w Wielkiej Brytanii i USA rozwinął się przede wszystkim ruch związkowy, a dopiero później powstały partie polityczne.

PARTIE ROBOTNICZE I DRUGA MIĘDZYNARODÓWKA
Najwcześniej ukształtowała się partia socjaldemokratyczna w Niemczech.W 1869 r. na zjeździe w Eisenach powstała Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), której przywódcami byli m. in. August Bebel, Wilhelm Liebknecht i Karol Kautsky. Rosnący w siłę ruch socjaldemokratyczny został uznany przez ówczesnego kanclerza Bismarcka za czynnik zagrażający państwu, toteż wykorzystując próbę zamachu na cesarza, przeprowadzoną zresztą nie przez socjaldemokratów,a anarchistów, uzyskał on w 1878 r. od parlamentu decyzję o tzw. prawach wyjątkowych przeciw socjaldemokratom. Zakazywały one zakładania stowarzyszeń, organizowania zgromadzeń, wydawania prasy. Mimo tych zakazów poszczególni socjaldemokraci byli wybierani do Reichstagu. W 1890 r. prawa wyjątkowe zostały zniesione i na zjeździe w Erfurcie w 1891 r. przywrócono istnienie legalnej partii – SPD stała się partią masową.
We Francji pierwsza partia socjalistyczna powstała w 1879r. na zjeździe w Marsylii. Przywódcą jej został Julek Guesde, a wkrótce we Francuskim ruchu socjalistycznym główną rolę zaczął odgrywać Jean Jaurès. Środowisko socjalistów francuskich było jednak mocno skłócone i dopiero w 1905 r. ukształtowała się, obejmująca szersze kręgi, partia nosząca nazwę Sekcja Francuska Międzynarodówki Roboczej (SOJO). Jedną ze spraw budzących wielkie spory stał się fakt uczestnictwa socjalisty Alexandre Milleranda w rządzie (1899). Jedni uznawali to za zdradę ruchu robotniczego, inni za sukces tegoż ruchu.
W Wielkiej Brytanii po okresie, gdy główną formą ruchu robotniczego były Trade Unison (związki zawodowe) oraz lewicujące środowiska intelektualne – Towarzystwo Fabiańskie, założone w 1889 r., do którego należał m. in. Georgie Bernard Shaw, w 1900 r. powstała Labour Party (Partia Pracy – tzw. loabourzyści).
Partie przyjmujące nazwy socjalistyczna, socjaldemokratyczna lub robotnicza organizowały się pod koniec XIX w. we wszystkich państwach europejskich. W 1889r., w stulecie wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w Paryżu doszło do utworzenia II Międzynarodówki, skupiające wszystkie te partie. I Międzynarodówka, której członkami byli poszczególni działacze, a nie ugrupowania, rozwiązała się w 1876 r. Dla wszystkich ugrupowań i partii socjalistycznych należących do II Międzynarodówki koniec XIX w. stał się okresem zasadniczego spory o taktykę a zarazem cele działań.

REWIZJINIZM I REFORMIZM
Przez całą epokę nowożytną pojawiają się obok siebie lub przeciw sobie dwa hasła. „Nie ma chleba bez wolności - propagowane przez liberałów, i „nie ma wolności bez chleba” – skandowane przez socjalistów. W końcu XIX w. w rozwiniętych krajach Europy i w USA mogło się wydawać, że nadchodzą czasy i chleba, i wolności. W miejsce zapowiadanej przez Marksa pauperyzacji, następowała poprawa położenia materialnego robotników, zamiast zaostrzania się konfliktów społecznych, następowało ich łagodzenia, a rodząca się demokracja zapewniała możliwość legalnego działania i rozpowszechniania swoich poglądów. Uczestnictwo w wyborach do parlamentu otwierało drogę do zdobywania coraz większego wpływu na politykę państwa, a w dalszej perspektywie do udziału w sprawowaniu władzy, osiągniętego drogą pokojową. Polityka państwa stawała się istotna dla realizacji programu ruchu robotniczego. Taka sytuacja musiała wpłynąć na sposób myślenia socjalistów zachodnioeuropejskich. Zaczęły się kształtować koncepcje rewizjonizmu i reformizmu.
W 1899 r. ukazała się praca socjalisty niemieckiego Eduarda Bernsteina Założenia socjalizmu. Głosił on koniecznośc rewizji marksizmu, dostosowania programu i taktyki działania do nowej sytuacji. Często przytaczano sformułowanie Bernsteina, że „ruch jest wszystkim, cel jest niczym”, skrótowo wyraża przekonanie, iż socjalizm należy traktować jako ruch wpływający na kształt systemu kapitalistycznego i powodujący, że w ramach struktur państwa kapitalistycznego można zrealizować zarówno ekonomie, jak i polityczne dążenia i potrzeby klasy robotniczej. Socjalizm, według rewizjonistów, przestaje być tylko celem, który osiąga się drogą rewolucji, zburzenia całego dotychczasowego porządku, a staje się ruchem reformującym stosunki kapitalistyczne.
Tak zwani reformiści, nazywani przez przeciwników oportunistami, których głównym przedstawicielem w niemieckim ruchu robotniczym był Kautsky, w praktyce zbliżał się do stanowiska Bernsteina, ale w swojej doktrynie nie rezygnowali z tzw. programu marksizmu, mówiącego o budowie całkowicie nowego ustroju, tyle że drogą powolnych, ewolucyjnych reform, a nie rewolucji.
W wszystkich partiach socjalistycznych toczyły się spory między zwolennikami rewizjonizmu i reformizmu, zwani czasem posybilistami (possybilitè – możliwość), a działaczami nadal głoszącymi ortodoksyjny, rewolucyjny marksizm. Łączyły ich wszystkie takie dążenia, jak walka o 8-godzinny dzień pracy, rozszerzenie ustawodawstwa pracy, powszechne prawo wyborcze, ale w dziedzinie ogólnych koncepcji działania i ostatecznych celów polaryzacja stanowisk, które zaczęły kształtować się już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. – pogłębiała się jednak zdecydowanie.
W początkach XX w. w większości partii socjalistycznych wyraźną przewagę zdobywali przeciwnicy działań rewolucyjnych. Załamie się też międzynarodowy charakter ruchu. Gdy nadszedł rok 1914, cesarz Niemiec ogłosił: „od tej chwili nie znam żadnych partii, znam tylko Niemców”, a przewodniczący francuskiego parlamentu stwierdził: „nie ma tu już teraz przeciwników, są tylko Francuzi”. Większość działaczy socjalistycznych uznała słuszność tych haseł.

KOSCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI WOBEC KWESTII SPOŁECZNYCH
Na nowe problemy życia społecznego, które stworzyła rewolucja przemysłowa i przemiany cywilizacyjne, reagował też Kościół. Póki papieżem pozostawał Pirus IX (1846-1878), Kościół rzymskokatolicki był w ostrym konflikcie z ruchem socjalistycznym, a także rozwijająca się od początków XIX w. orientacją liberalno – demokratyczną. W 1864 r. papież wydał encyklikę Syllabus errorum (Zestaw błędów) zawierającą ostrą krytykę tych doktryn. Wydarzenia 1870 r. jeszcze zaostrzyły ten konflikt. Niedawno zjednoczone Królestwo Włoskie przyłączyło Rzym, ograniczając tym samym terytorium państwa kościelnego. Papież – „więzień Watykanu” – nie uznał tego zabory i znalazł się w ostrym konflikcie z państwem włoskim. W tym samym roku zakończył się Sobór Watykański I, na którym ogłoszono dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary, co spowodowało schizmę grupy biskupów.
W 1878 r. papieżem został Leon XIII. Z pontyfikatem Leona XIII (1878-1903) wiąże się początek zasadniczej zmiany postawy Kościoła w sprawach społecznych. W 1891 r. Leon XIII wydał encyklikę Rerum novarum (Rzeczom nowym), w której rozpatrywał kwestie robotniczą. Encyklika uznawała prawo robotników do zrzeszania się w związki oraz popierała dążenie do sprawiedliwego podziału dóbr. Własność uznawała za przyrodzone prawo człowieka, ale zarazem zobowiązywała do używania jej w celach zgodnych z dobrem powszechnym. Encyklika ta zawierała podstawy nauki społecznej Kościoła. Zapoczątkowała nowy nurt polityczny w wielu państwach Europy, zwany chrześcijańską demokracją.

ANARCHIZM I SYNDYKALIZM
Socjalizm rewolucyjny i reformistyczny nie był jedyną odpowiedzią na wyzwanie rewolucji przemysłowej. W końcu XIX w., szczególnie na południu Europy w krajach o tradycji romańskiej, a także w Rosji, rozwijała się doktryna anarchizmu. Anarchizm głosił, że każdy porządek państwowy, każdy system władzy politycznej, jest ograniczeniem wolności człowieka i należy go zlikwidować, by móc budować społeczeństwo „wolnych wspólnot”. Jednym z głównych teoretyków anarchizmu był arystokrata rosyjski, książę Piotr Kropotkin. Wierzył on, że ludzie z natury są altruistyczni i możliwe jest stworzenie społeczeństwa, w którym nie będzie istniał przymus, a rozwój gospodarki i techniki zapewni pełne zaspokojenie potrzeb każdego. Wielu anarchistów uznawało , że jedyna metodą osiągnięcia celu jest „propaganda czynem”. Formą walki miał być terror indywidualny. Zabójstwa władców, polityków miały doprowadzić do destabilizacji panujących stosunków i rozbudzić świadomość społeczną. Na przełomie wieków zginęli w zamachach prezydent Francji Sadi Marnot, premier Hiszpanii Antonio Cnoras del Castillo, prezydent USA William McKinley, król Włoch Umberto I, a także cesarzowa austriacka Elżbieta. Ruch anarchistyczny rozwinął się w najszerszym zakresie w Hiszpanii, szczególnie w Katalonii. Silne wpływy miał też w Meksyku, w ruchu chłopskim Francisco Willi i Emiliano Zaparty, w czasie walk w latach 1910-1911.
Pewną odmianą anarchizmu stał się anarchsyndykalizm, głoszony przez Georgesa Sordela. Doktryna ta zakładała, że główną formą organizowania się robotników powinny być nie partie, ale związki zawodowe (syndykaty), a narzędziem zburzenia dotychczasowego ustroju nie przewrót rewolucyjny, a strajk generalny, czyli action directe (akcja bezpośrednia). Po zwycięstwie podstawą ustroju miała być federacja związków zawodowych, która byłaby wspólnym właścicielem ziemi i fabryk zarządzanych przez komitety – rady robotnicze. Można powiedzieć, że myśl anarchistyczna i syndykalistyczna atakowała nie tylko tych, co spowodowali władzę, ale samą zasadę władzy. Swoistą formy organizowania się pracowników – wytwórców stał się ruch spółdzielczy – kooperatyzm. Ruch spółdzielczy rozwinął się pod koniec XIX w. niemal we wszystkich krajach europejskich, m. in. w Niemczech (Herman Schulze – Delitzsch), państwach skandynawskich, Francji. Na ziemiach polskich zwolennikiem i teoretykiem ruchu był Edward Ambramowski.

NACJONALIZM

Ideologią, która odgrywała w Europie – składającej się z wielu narodów – zasadniczą rolę, był nacjonalizm. Nacjonalizm, tak jak większość nowożytnych idei, zrodził się w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Termin ten jest jednym z najbardziej wieloznawczych w dziejach myśli europejskiej. Oznacza on uznanie, że „nacja” – naród, stanowi istotną wspólnotę, w ramach której funkcjonuje jednostka, że ludzkość jest podzielona na wspólnoty narodowe i że te wspólnoty mają swoją tożsamość – odrębność w stosunku do innych, i zarazem wewnętrzną spójność (w języku romantyzmu nazywano tę tożsamość „duchem” narodu). Ta wspólnota narodowa ma prawo do odrębnego bytu, do samostanowienia czy niepodległości. I w tym sensie można mówić o ruchach narodowowyzwoleńczych jako o ruchach nacjonalnych. Dzieje Europy dziewiętnastowiecznej były w dużej mierze dziejami powstawania czy odradzania się narodowości, wytwarzania świadomości narodowej, walki o autonomię i niepodległość (narody słowiańskie, grupa narodów bałtyckich, Grecy, Węgrzy). Dążenia narodowe dzieliły i łączyły. Ruchy narodowe rozsadzały od wewnątrz imperia osmańskie, Habsburgów, Romanowów, a jednocześnie doprowadziły do zjednoczenia Włoch i Niemiec. Powstały też idee panslawizmu czy pangermanizmu.
W drugiej poł. XIX w. zrodziła się ideologia nacjonalizmu która oznaczała już nie tyle uznanie istnienia narodów, ich praw, dążeń, ile zawierała specyficzne poglądy na naturę wspólnoty narodowej i jej rolę w życiu człowieka. Wspólnota narodowa została uznana za najważniejszą, uważano, że jednostka może rozwijać się tylko w jej ramach, narodu nie można „wybrać”, naród to nie pewna liczba jednostek, a całość, mająca swoje cele i interesy („misję”). Obowiązek służenia tym interesom, lojalność wobec własnego narodu jest najwyższą normą moralną (egoizm narodowy). Naród, wg nacjonalistów, ma prawo do ekspansji, a zarazem powinien dbać o swoją czystość (stąd ksenofobia, zwalczanie mniejszości narodowych). Myślenie nacjonalistyczne występowało na przełomie wieków w wielu ruchach politycznych, stanowiło siłę napędowych wielu działań, choć swoje apogeum przeżyje dopiero w XX w. W poł. XIX w. we Francji ukazało się dzieło Artura Gobineau Rozprawa o nierówności ras ludzkich, zawierające wykład teorii rasizmu, która stanie się częścią składową nazistowskiego ujmowania nacjonalizmu.
W końcu XIX w. nastąpiło odrodzenie poczucia narodowego wśród ludności żydowskiej. Teodor Helrz stworzył początki ruchu syjonistycznego, którego celem było przywrócenie państwa żydowskiego na terenie Palestyny.





• A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871 – 1945, Warszawa 1995.

• D. Banaszak, T. Biber, M. Leszczyński, Dzieje Polski, Poznań.

• B. Snoch, Terminy i pojęcia historyczne, Warszawa 1996.