Humanizm renesansowy

W średniowieczu dorobek kultury grecko-rzymskiej, jako pogańskiej, został odrzucony i zaniedbany. Z chwilą jednak, gdy chrześcijaństwo ostatecznie zwyciężyło i okrzepło, stosunek do dziedzictwa antyku ulegał stopniowej zmianie. Toteż w kulturze europejskiej, od IX wieku począwszy, można dostrzec powtarzające się fale zainteresowania dziedzictwem kulturalnym po starożytności, o różnym natężeniu i zakresie. Przecież za czasów Karola Wielkiego przywrócono instytucję cesarstwa z nazwy – „rzymskiego”, a w XII i XIII wieku filozofię Platona, następnie zaś Arystotelesa, dwóch najwybitniejszych myślicieli greckich, wykorzystywano dla potrzeb teologii chrześcijańskiej. Jednakże najszerszy zasięg i największe nasilenie zainteresowań kulturą antyku przypada na czasy odrodzenia. Wówczas to ze starożytnego dorobku literackiego i artystycznego poczęto czerpać wiedzę o człowieku i na wzorach antycznych kształtować ideał człowieczeństwa.

Tak więc w XV wieku rozwinęły się studia nad kulturą rzymską i grecką, a tytułem „uczony” obdarzano znawców starożytności. Odnajdywano też w niej wartości bliskie ludziom epoki, dręczonej wojnami i antagonizmami społecznymi, wyłamującej się z formalistycznych więzów średniowiecznej religijności – pochwałę i radość życia ziemskiego, kult człowieka, umiłowanie piękna i przyrody, patriotyzm. Niekiedy ów entuzjazm dla starożytności prowadził do całkowitego przyswajania antycznego sposobu myślenia i stylu życia. Najczęściej jednak postawę humanistów znamionował eklektyzm, polegający na wyborze poglądów z różnych systemów filozoficznych i ideologii oraz na wiązaniu ich w pewną całość.

Te dążności, mające na celu wszechstronny rozwój osobowości człowieka poprzez poznanie kultury antycznej i przejmowanie z niej wzorów postępowania i twórczości, nazwano później humanizmem. Dla odróżnienia zaś od podobnych tendencji występujących w innych okresach kulturowych przyjęto nazywać ów prąd umysłowy w dobie odrodzenia humanizmem renesansowym. Stanowił on zasadniczy nurt epoki. Podnosił godność człowieka i budził wiarę w potęgę jego rozumu, obalał dotychczasowe autorytety filozoficzne i teologiczne, a poznanie człowieka i praw rządzących przyrodą uznawał za podstawowe zadanie nauki.

Jednym z przejawów humanizmu był podziw dla języków antycznych, a zwłaszcza dla klasycznej łaciny, utrwalonej w dziełach pisarzy rzymskich. Stylistykę i retorykę łacińską uznano za wzór najdoskonalszy i ambicją humanistów stało się przyswojenie sobie w tym stopniu języka poetów i prozaików rzymskich, aby pisać łaciną wzorową, nie skażoną średniowiecznymi naleciałościami i zniekształceniami. Piśmiennictwo rozwijało się zatem w okresie renesansu dwoma torami: w językach narodowych i klasycznym łacińskim.

Humanistyczne hasła zaczęły szerzej docierać do Polski w drugiej połowie XV wieku. W wieku XVI i na początku XVII wielu poetów uprawiało humanistyczną poezję łacińską. Spośród nich szczególną sławą cieszyli się Klemens Janicki, Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic.
Dla Kochanowskiego, podobnie jak dla innych poetów, pisanie wierszy łacińskich okazało się doskonałym ćwiczeniem poetyckim, które dla przyszłego twórcy poezji polskiej, wobec braku rodzimej tradycji w tej dziedzinie, było nadzwyczaj kształcące.

Tak więc tworząc łacińską poezję humanistyczną, Polacy sięgnęli po raz pierwszy po zaszczytne wawrzyny, wręczane najlepszym spośród poetów europejskich.