Przemoc wśród młodzieży

Spis treści

Wstęp
1. Definicyjne aspekty przemocy……………………………………..……..4
2. Rodzaje i przyczyny przemocy…………………………………………....8
3. Subkultury a przemoc……………………………………………………17
4. Mobbing i przemoc w szkole……………………….................................20
5. Profilaktyka, instytucje i formy wsparcia dla młodzieży dotkniętej przemocą…………………………………………………………………29
6. Podsumowanie…………………………………………………………...39
Bibliografia



Wstęp

Relacje o przemocy wypełniają serwisy informacyjne całego świata. Jej ofiarą padają ludzie na wszystkich kontynentach, niezależnie od kultury, środowiska czy klimatu. Kroniki policyjne całego świata odnotowują nasilenie się częstotliwości występowania przemocy, oraz wzrost ilości przestępstw dokonanych z zastosowaniem przemocy. Z każdej strony pada pytanie: dlaczego tak się dzieje? Jakie są źródła przemocy? Poszukując odpowiedzi na te pytania należy poddać analizie dzieje ludzkości. Od początku są one przepełnione relacjami o aktach przemocy, a ich opisy zawarte są nie tylko w podręcznikach historii, ale również w literaturze, pieśniach czy w mitologii. Z całą pewnością XXI wiek zapisze się w historii jako wiek gwałtów i przemocy. Niestety w kolejnym stuleciu nadal obserwowany jest powszechny wzrost przestępczości.
Dawniej zjawisko przemocy wśród młodzieży występowało sporadycznie. Obecnie przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze oblicza. Może być gwałtem, nadużyciem siły wobec słabszych. Może być przejawem brutalności, arogancji lub przyjąć formy presji psychicznej.
Skala tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży zmusza do zastanowienia się nad przyczynami i mechanizmami przemocy i agresji, oraz podjęcia działania w celu zapobiegania przemocy, zmniejszania agresji a może i wyeliminowania tych zjawisk ze społeczności uczniowskiej. Brak reakcji to przyzwolenie na przemoc, na rozwijanie się zachowań agresywnych. Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji – to przemoc i agresja będą jeszcze częstsze, ich formy będą bardziej okrutne. W pierwszym rozdziale swej pracy zdefiniowałam zjawisko przemocy a także przedstawiałam sylwetkę sprawcy i ofiary. Drugi rozdział poświęcony jest rodzajom i przyczynom przemocy. Natomiast rozdział trzeci poświęcony jest grupom subkultur. Czwarty rozdział mojej pracy dotyczy zjawiska mobbingu, jego obecności w szkole oraz potencjalnych sprawców i ofiar mobbingu wśród uczniów. W piątym rozdziale poruszam temat możliwości przeciwdziałania problemu przemocy, natomiast ostatni rozdział poświęciłam roli pracownika socjalnego w walce z przemocą rówieśniczą.
1. Definicyjne aspekty przemocy

Agresja jest bardzo często utożsamiana z pojęciem przemocy. „Celem agresji jest zaszkodzenie ofierze”, podczas gdy celem przemocy jest „wywarcie pewnego wpływu” na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora.
Światowa Organizacja Zdrowia formułuje oddzielną definicję dla przemocy, zgodnie z którą przemoc to „celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenie rozwoju lub deprawację”. Przemoc dzieli się zatem na trzy kategorie: przemoc skierowana do siebie samego, czyli autoagresja, przemoc interpersonalna oraz przemoc grupowa.
Dawniej zjawisko przemocy w szkole występowało sporadycznie. Obecnie przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze oblicza. Może być gwałtem, nadużyciem siły wobec słabszych. Może być przejawem brutalności, arogancji lub przyjąć formy presji psychicznej.
Przemoc siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych, dokonywanych na kimś, narzucona bezprawnie władza, panowanie, czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu.
Przemoc to zaburzony proces socjalizacji i adaptacji rozciągnięty w czasie i wiążący się wyłącznie z okresem adolescencji. Młodzież wyładowuje swoją agresję niejako w odwecie za doznane krzywdy od osób najbliższych. nie zawsze jest to jedyny motyw tego rodzaju zachowań. Robienie na złość, niszczenie przedmiotów, może być czasem formą zwrócenia na siebie uwagi. Znacznie groźniejszym sposobem psychicznej agresji staje się swoista moda na ignorowanie i nieposzanowanie starszego pokolenia.
Skłonność do przemocy – zdaniem niektórych autorów - pojawia się bardzo wcześnie. Już w wieku sześciu lat badane dzieci manifestowały charakterystyczne wzorce agresywnego zachowania, by w wieku ośmiu osiągnąć większy lub mniejszy poziom agresji.
W wieku młodzieńczym, agresywność staje się relatywnie stałą cechą osobowości, a bardziej agresywne dzieci z reguły wyrastają na bardziej agresywnych dorosłych. Agresja w dzieciństwie jest najlepszym predykatorem różnic indywidualnych w agresji dorosłych, jako rezultat działania wielu czynników: genetycznych, fizjologicznych, środowiskowych .
Powszechne postrzeganie przemocy opiera się na założeniu, że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą. W literaturze psychologicznej podejmuje się czasem próby oddzielenia aktu przemocy od aktu agresji, zakładając, że celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu. W przemocy cierpienie, zaszkodzenie jest sposobem osiągania innego celu, na przykład wymuszania zachowań pożądanych.
Chociaż intuicyjnie wyczuwa się różnicę między przemocą agresją, to jednak kryteria tego podziału nie wydaje się uzasadnione. W ciągu ostatnich trzydziestu lat było wiele prób zdefiniowania przemocy i sprawa nadal nie wydaje się klarowna. Zwykle definicje te biorą się pod uwagę trzy podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje oraz skutki. Inna definicja mówi, że przemoc to wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji.

Sylwetka ofiary przemocy
Analiza stanu emocjonalnego zarówno sprawcy, jak i ofiary przemocy pomoże nam w znalezieniu drogi do skutecznego pomagania młodzieży jak również pozwoli zrozumieć wagę tego zjawiska oraz ukaże nam czynniki sprawcze oraz reakcje na nie ze strony ofiary.
Ofiara przemocy rówieśniczej, najczęściej przemocy rozciągniętej w czasie, to zazwyczaj osoba o znacznie obniżonym poczuciu wartości, często przekonana o swej odrębności od swoich rówieśników, a co gorsza pogodzona z takim faktem. Jest to dziecko wyobcowane smutne, obawiające się każdego kontaktu z rówieśnikami. Stan ten jest najczęściej niedostrzegany z zewnątrz, dlatego też ofiara często wołająca o pomoc spotyka się z niezrozumieniem ze strony otoczenia, wynikającym często z niedowierzania, iż coś takiego może występować w ogóle w szkole. Często dorośli powołują się na bujną wyobraźnię dziecka i skargi przyjmują jako wykręcanie się od obowiązku szkolnego. Co w rezultacie powoduje, że ofiara jest skrajnie wyczerpana, emocjonalnie sparaliżowana obawami i bezpośrednim strachem. Jest zdana tylko na siebie, miewa często myśli samobójcze.
Dziecko takie styka się bezpośrednio z przemocą ze strony sprawców, ale również w sposób pośredni od wszystkich, którzy widzą jego cierpienie, ale nie reagują. Ofiara doznaje odrzucenia od osób, które powinny jej pomóc, czuje nienawiść do agresorów. Nienawiść zaczyna być kierowana do nauczycieli, wychowawców, aż w końcu rodzi się nienawiść i agresja względem otaczającego świata. Co powoduje w konsekwencji wymianę wszystkich wartości funkcjonowania, to co było dobre zamienia się w złe i samozachowawcze. Empatia i syntonia przekształca się w egoizm, motywacja rozwoju i chęć poznania świata – redukują się do potrzeby przetrwania.
Dziecko nie manifestuje swoich problemów najczęściej z powodu skutecznego zastraszania, braku pewności reakcji ze strony osób dorosłych jak również wstyd. W przypadku, gdy ofiara przywykła do presji i wysokich wymagań ze strony otoczenia, a co gorsze poszukuje winy po swojej stronie i wmawia ją sobie tym trudniej będzie się jej przyznać do takiego faktu.


Sylwetka sprawcy przemocy
Na podstawie obserwacji agresja wobec słabszych jest patologicznie zmodyfikowaną reakcją obronną połączoną ze zrzuceniem ciężaru nagromadzonego przez kilka lub kilkanaście miesięcy bycia ofiarą. Wydawałoby się, że u byłej ofiary przemoc powinna wzbudzać odrazę a już na pewno nie winna owocować chęcią bycia sprawcą. Młodzież często nie jest w stanie udźwignąć ciężaru przemocy, często jedynym sposobem na odreagowanie stresu jest akceptacja przemocy oraz jej powtórka. Agresor wykorzystuje przy tym szereg usprawiedliwień. Sprawcy często wierzą w zasadność ich werbalnych motywacji. Usprawiedliwienia te mają rozgrzeszać również agresora przed samym sobą, o ile w ogóle możemy mówić o jakimkolwiek poczuciu winy.


2. Rodzaje i przyczyny przemocy

Przemoc rówieśniczą można podzielić na trzy grupy:
• Przemoc fizyczną – polegającą na agresywnym zachowaniu skierowanym przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu i fizycznych obrażeń. Przemoc ta może wystąpić w dwóch postaciach: czynnej i biernej.
Forma bierna obejmuje :
- zakaz mówienia i chodzenia,
- zakaz załatwiania potrzeb fizjologicznych,
- zamknięcie.
Natomiast forma czynna objawia się:
- poszturchiwaniem,
- szczypaniem,
- popychaniem i odpychaniem,
- potrząsaniem,
- ściskaniem,
- szarpaniem,
- gryzieniem,
- kopaniem,
- biciem przedmiotami.
Lista form przemocy fizycznej nie ogranicza się tylko do wymienionych powyżej. W praktyce spotyka się ich znacznie więcej.
W przemocy fizycznej występują różne stadia przemocy od tej najbardziej skrajnej, w której człowieka traktuje się jak rzecz i dąży do jego zniszczenia, aż do przemocy fizycznej, w której występuje coraz więcej elementów natury psychologicznej pomiędzy stosującym przemoc i jego ofiarą.


• Przemoc słowną – polegającą na:
- przezywaniu,
- wyśmiewaniu,
- grożeniu,
- ośmieszaniu,
- plotkowaniu,
- namawianiu się,
- szantażowaniu,
- obrażaniu.

Wulgaryzacja języka oraz przemoc słowna coraz bardziej przybiera na sile. W celu określenia skali tego zjawiska w jednym z gdańskich gimnazjum przeprowadzono anonimową ankietę, w grupie 163 uczniów, w tym 85 chłopców i 78 dziewcząt. Wyniki ankiety dostarczyły następujące informacje:
• 35 uczestników badania, tj. ponad 21%, zadeklarowało, że w ogóle nie używa wulgaryzmów,
• na ogół respondentom używającym wulgaryzmów towarzyszy uczucie obojętności, 42 ma poczucie winy, co trzeciemu z badanych używanie wulgaryzmów sprawia satysfakcję,
• część badanych podkreśla, że używa wulgaryzmów sporadycznie, ale unika ich w obecności dzieci i osób starszych,
• 45 uczestników ankiety posługuje się wulgaryzmami często, natomiast bardzo często - 12; dwie trzecie stwierdziło, że wulgaryzmy najczęściej są słyszane w gronie szkolnym, szczególnie w środowiskach miejskich,
• zdaniem większości respondentów najczęstszymi przyczynami używania wulgaryzmów są: przykład środowiska szkolnego, osobista porażka, moda, patologia. Ponad połowa biorących udział w sondażu uważa, że używanie wulgaryzmów powinno być tolerowane, a 46 uczestników sondażu opowiedziało się za karaniem osób publicznie używających wulgaryzmów; 71% badanych wyraziło opinię, że używanie wulgaryzmów powinno mieć tendencję malejącą.
• Przemoc bez użycia słów i kontaktu fizycznego
- wrogie gesty (może to być np. kciuk skierowany w dół, także
zatykanie nosa gdy ofiara jest w pobliżu),
- miny ,
- izolowanie ( np. rówieśnicy nie dopuszczają dziecka do
wspólnych zabaw czy zajęć; często też grupa ustala rano, by do
danej osoby nikt się przez cały dzień nie odzywał,
- manipulowanie związkami przyjaźni.

Większość dzieci bywa agresywna, zarówno fizycznie jak i słownie. Zwykle uważa się, że czynnikami wywołującymi przemoc jest bieda, patologia, ,,dostępność” reakcji agresywnych i wiara w skuteczność przemocy. Poniżej przedstawiam najważniejsze czynniki wywołujące agresję i przemoc.

• Ubóstwo
S.Guerin i E. Hennessy przedstawiają w swej ksiązce wyniki badań przeprowadzanych przez J.Coie i K.Dodge, z których wynika iż przestępstwa z użyciem przemocy koncentrują się w ubogich dzielnicach miasta. Nie oznacza jednak, że ubóstwo należy zawsze utożsamiać z przemocą, ale jest jednak ono jednym z wielu czynników zwiększających wzrost agresywnego zachowania. Ubóstwo same w sobie nie ma istotnego znaczenia, lecz w połączeniu z innymi czynnikami ryzyka znacznie wpływa na zwiększenie poziomu agresji. Badacze również przedstawili jedną z hipotez, polegającą na ty że, bieda oddziaływuje raczej na rodziców małych dzieci niż na nie same. Młodzież w dzielnicach miast, które silnie zagrożone są patologią, stykają się z działalnością różnego rodzaju grup przestępczych i osób handlujących narkotykami, co powoduje, że przejmują negatywne wzorce. Nastolatki są świadkami aktów agresji i znają osoby, których dotknęła przemoc, może w nich to wzbudzić chęć dołączenia do grup rówieśników angażujących się w aspołeczne zachowania. Oczywiste jest iż, ubóstwo jest tylko jednym z wielu czynników wpływających na rozwój dzieci żyjących w takim otoczeniu ale również to że, większość z powodu ubóstwa swej rodziny nie zaangażuje się w tego typu zachowania. Niektórzy rodzice w biednych regionach w bardziej zdecydowany sposób nadzorują postępowanie swoich nastoletnich dzieci, zapobiegając przy tym ich uczestniczeniu w działaniach aspołecznych.

• Przemoc w telewizji
Przemoc w telewizji i jej wpływ na dzieci jest tematem licznych dyskusji. W latach sześćdziesiątych XX wieku grupa dzieci uczestniczyła w badaniach psychologicznych, które dotyczyły efektów oglądania w telewizji scen przemocy z udzialem dorosłych. Wykazały one, iż agresja płynąca z ekranu ma bezpośredni wpływ na zachowanie dziecka. Obecnie prowadzone są obserwacje dziecięcych nawyków oglądania telewizji, które uwzględniają związek pomiędzy liczbą scen przemocy a wzrostem poziomu występowania zachowań agresywnych młodzieży. Za wyjątkiem niewielu przypadków oglądanie programów telewizyjnych pełnych przemocy skutkuje wzrostem agresywnych zachowań u dziecka w ciągu najbliższych trzech lat. Innymi słowy, jeśli dziecko wykazujące duży poziom agresji oraz dziecko cechujące się niskim poziomem przyswoją sobie tę samą ,,dawkę” telewizyjnych scen przemocy, to poziom ich agresji proporcjonalnie rośnie. Związek pomiędzy oglądaniem telewizji a przemocą opiera się nie tylko na fakcie, iż dzieci mające tendencję do zachowań agresywnych chętniej oglądają programy telewizyjne. Młodzi ludzie ucząc się nowych form zachowań, oglądając przemoc w telewizji, dowiadują się że, takie zachowanie jest akceptowane. Co staje się w pewnym rodzaju ich wewnętrznym usprawiedliwieniem. To znaczy że, mogą przyswajać nowe formy agresywnego zachowania, równocześnie znajdując wytłumaczenie dla tego typu zachowań ( np. bo ofiara na to zasłużyła ). Osoba dorosła może czuć się usprawiedliwiona, gdy trąbi na innego kierowcę, ponieważ ten ,,kiepsko” prowadzi, tym samym dziecko uczy się uzasadniania swego agresywnego działania. Ekran telewizyjny nie jest jednak jedynym źródłem agresywnych wzorców.

• Uczenie się agresji
Wyobraźmy sobie taką sytuację: Rodzic wracający samochodem z dwójką dzieci, stoi w korku. Gniew kierowcy wzmaga się wraz z każdym dostrzeżonym błędem innych osób prowadzących samochody – niewystarczająco szybko reagują na zmianę świateł, zostawiają zbyt mało miejsca dla innych i tym podobne. Rodzic zaczyna krzyczeć, używa obelżywych wyrazów, trąbi. Po powrocie do domu ten sam rodzić jest przerażony faktem, używania przez swoje dzieci wulgarnych wyrazów oraz agresywnego zachowania przy zabawie. Powyższy przykład uświadamia nas w ty iż, dzieci uczą się agresywnych reakcji obserwując rodziców. Po pierwsze, uczą się nowych form agresji- w tym przypadku używania przekleństw. Po drugie, rodzice sugerują im że, tego typu zachowania stanowią normę i nie pociągają za sobą żadnych konsekwencji. Po trzecie, obserwowana agresja powoduje u świadków emocjonalne poruszenie – w ten sposób dziecko samo zaczyna odczuwać złość. Nie tylko rodzice dostarczają modeli zachowania, robią to również nauczyciele, starsi koledzy, idole sportowi i telewizyjni. To właśnie oni ,,uczą” dziecko że, agresja jest społecznie akceptowana.

• Wiara w skuteczność agresji
Istnieje wiele okoliczności, w których dziecko uczy się – zarówno poprzez własne doświadczenia, jak i obserwowanie innych – że przemoc może pomóc w osiągnięciu pożądanego celu. Otoczenie przyzwalające dziecku na zachowania agresywne, akceptujące przemoc lub nagradzające tego typu zachowania wpływa w znacznym stopniu na wzrost niepożądanych zachowań. Jednym z czynników rozróżniających agresję chłopców i agresje dziewczynek jest fakt że, chłopcy zwykle rzadziej niż dziewczynki spotykają się z negatywną reakcją na swoje agresywne zachowania.
• Czynniki indywidualne
Nie wszystkie dzieci dorastające w środowisku, w którym codziennie dochodzi do przemocy, wykazują zwiększony poziom zachowań agresywnych, tym samym nie wszystkie dzieci oglądające przemoc w telewizji naśladują zachowania agresji w kontakcie z rówieśnikami. U niektórych dziewcząt występuje wysoki poziom agresji fizycznej i słownej, podczas gdy u pewnej grupy chłopców agresja werbalna i fizyczna, osiąga niski poziom. Wynika z tego że, nie wszystkie warunki wymagające skłonność dzieci do stosowania agresji – które opisuję powyżej – wywierają na wszystkie dzieci taki sam wpływ. Czynniki indywidualne mają największy wpływ na poziom agresji u dzieci. Badania przeprowadzone przez D.Olweus’a opisane przez S.Guerin i E. Hennessy wykazują, iż poziom fizycznej i słownej agresji ujawnionej w grupie dzieci w wieku od sześciu do dziesięciu lat znajduje swoje odzwierciedlenie w agresji ukierunkowanej wobec rówieśników cztery lata później. ,,Jednak najistotniejszego dowodu dostarczyło dwudziesto kilkuletnie badanie sześciuset osób rozpoczęte, kiedy osiągnęły one wiek ośmiu lat. Poproszone je wówczas o wskazanie kolegów, którzy zachowują się w określony sposób włączając w to zachowania agresywne (np. ,,Kto popycha i potrąca dzieci). Badano poziom agresji w tej grupie kilkadziesiąt razy w ciągu kolejnych lat. Okazało się, że ci z nich, którzy zostali określeni przez rówieśników jak agresywni, podejmują – według ocen kolegów – jeszcze więcej zachowań związanych z przemocą w wieku późniejszym. Osoby takie określały siebie i innych jako agresywnych, a cały świat jako miejsce przepełnione przemocą. Dzieci ocenione w wieku ośmiu lat jako bardzo agresywne były już w wieku dorosłym notowane na policji trzykrotnie częściej niż pozostali. W wieku lat trzydziestu wiele z tych osób miało na koncie wyroki sądowe, notowane przypadki stosowania przemocy wobec partnerów życiowych i wyraźne tendencje do surowego karania swoich dzieci”. Czynnikami związanymi z indywidualnym poziomem i rozwojem agresji są: relacje w rodzinie, właściwy jednostce sposób interpretacji świata oraz kontakty z rówieśnikami.

• Wpływ rodziny
Czynniki takie jak relacje rodzic – dziecko, ciepło rodzicielskie i praktyki dyscyplinujące, mogą mieć duże znaczenie przy przewidywaniu wystąpienia u dziecka zachowań opartych na przemocy.

• Relacje rodzic – dziecko
Pod koniec pierwszego roku życia wszystkie dzieci zaczynają okazywać przywiązanie do otaczających ich osób, to znaczy rodziców, starszego rodzeństwa, opiekunek, dziadków, wujków i cioć. Taki uczuciowy związek jest istotny dla poczucia bezpieczeństwa dziecka ale również dla tworzenia uczucia ufności wobec innych ludzi i utrzymywania z nimi dobrych relacji. W związku, w którym osoba opiekująca się pociesza dziecko, gdy jest mu źle, może ono rozwijać w sobie zaufanie do innych, może czuć się bezpieczne. Niestety dzieci, którym nie zapewniano bezpieczeństwa, które w obecności osoby dorosłej nie czuły się dobrze, mogą przejawiać pewne negatywne zachowania wobec innych.

• Ciepło rodzinne
Poziom ,,ciepła” okazywanego przez rodziców jest bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na zachowanie dziecka. Badania J.Bates i K.Bayles dowodzą iż, matki bardzo związane uczuciowo ze swoimi dziećmi nie mają później z nimi problemów.

• Praktyki dyscyplinujące
Rodzice dzieci agresywnych, by poradzić sobie z nimi, stosują zazwyczaj więcej środków przymusu, na przykład kary fizyczne, a o dużo mniej metod, takich jak rozmowa czy przekonywanie. W takich sytuacjach mogą wystąpić dwa aspekty modelujące zachowanie. Po pierwsze to właśnie rodzice sami doprowadzają do tego typu zachowań u dzieci, które powtarzają to, co same widzą. Po drugie, wchodząc z dzieckiem w konflikt, wzbudzają w nim agresję. Zazwyczaj w rodzinach, w których są agresywne dzieci, można dostrzec wzorzec powodujący konflikt relacji, nazwany ,, procesem przymusu w rodzinie”. Charakterystyczną cechą tych rodzin jest słaba wymiana myśli, naturalnych zachowań i częste występowanie nieprzyjaznych i negatywnych relacji. Rodzice często karcą dziecko, zakazują mu czegoś lub grożą w odpowiedzi na jego płacz, skargę czy nieposłuszeństwo, co wywołuje u dziecka frustracje i utarczki słowne. W rodzinach w których jej członkowie osiągają swoje cele za pomocą gróźb, poleceń i innych form przymusu, zamiast posługiwać się prospołecznymi, pozytywnymi sposobami młodzi ludzie reagują agresywnie również w innym otoczeniu i często później zachowują się aspołecznie.

• Sposób interpretacji świata
Dzieci rozmaicie interpretują otaczający świat. U młodzieży wykazującej wysoki poziom agresji występują w procesie myślowym szczególne cechy, różniące je od rówieśników. Na przykład ich poziom moralnego rozumowania jest niższy co powoduje, że rzadziej biorą pod uwagę motywy postępowania przy ocenie moralnej bohatera powieści. Również zwykle cechuje je mniejsza empatia wobec cierpiących rówieśników. Kenneth Dodge przeprowadził serię eksperymentów , które opierały się na nagranych na taśmie sytuacji, w których jedno dziecko jest krzywdzone lub prowokowane przez rówieśnika bez widocznego powodu. W tych sytuacjach dzieci agresywne przypisywały zaczepiającemu dziecku wrogość lub złośliwość. Natomiast po zapoznaniu się informacją, iż zachowania te nie miały wrogiego charakteru, agresywni obserwatorzy mieli spore problemy z interpretacją. Wykazało to że, agresywne dzieci skupiają się bardziej na aspołecznych wskazówkach i oceniają przemoc jako normę. Z badań wynikało, że dzieci agresywne nie tylko różnią się od pozostałych zachowaniem ale również sposobem interpretacji świata. Co oznacza, że postrzegają świat jako miejsce groźne i pełne niebezpieczeństw, w którym przemoc jest akceptowana.

• Kontakty z rówieśnikami
Zawieranie przyjaźni i przebywanie z rówieśnikami ma znaczący wpływ na życie młodego człowieka. Przynależność do grupy rówieśniczej pozwala wykazać się umiejętnościami takimi jak talent przywódczy, co nie jest możliwe w kontaktach z dorosłymi. Dzieci o podwyższonym poziomie agresji są często odrzucane przez grupę, przez co omijają je korzyści płynące z przynależności grupy. Co uniemożliwia im przyswojenie wielu potrzebnych umiejętności społecznych. Grupa najczęściej wyklucza osoby wybuchające złością i wykazujące agresję instrumentalną. Najczęściej odrzucane są dziewczęta zachowujące się agresywnie, ponieważ w kontaktach pomiędzy chłopcami do agresji dochodzi częściej. Odrzucenie przez rówieśników powoduje nasilenie agresji w kolejnych latach i dalsze poważne problemy. Niepokój budzi nie tylko wpływ indywidualnego poziomu agresji na zdolność dopasowania się dziecka do grupy rówieśniczej, ale również wpływ, jaki na dziecko wywierają jego agresywni przyjaciele. Wiele opracowań sugeruje że, podatność nastolatków na zachowania aspołeczne zwiększa się, gdy wiążą się oni z rówieśnikami przejawiającymi te skłonność, jednak nie przeprowadzono żadnych długofalowych obserwacji tego zjawiska.


3. Subkultury a przemoc

Definicje subkultur obejmują małe grupy społeczne pozostające na marginesie dominujących w danym systemie kulturowym tendencji życia społecznego. Subkultury negują lub podważają utrwalone i powszechnie akceptowane wzorce społecznego funkcjonowania. Stresy i niepowodzenia szkolne przyczyniają się do kształtowania subkultur przemocy. Uczniowie, którzy tracą kontakt z nauczycielami i rówieśnikami, czują się postaciami zbędnymi społeczności szkolnej. Wtedy zaczynają przebywać w towarzystwie osób podobnych do siebie, z którymi się rozumieją, mają podobne kłopoty i frustracje oraz zaburzenia osobowościowe. Takie czynniki jak mniejsza sprawność intelektualna, brak pomocy w rodzinie i szkole stają się czynnikami decydującymi o ucieczce w przemoc. Młodzież poprzez uczestnictwo w subkulturach wyraża swój stosunek do wartości, począwszy od oficjalnej kultury, polityki, organizacji społecznych, norm etycznych czy standardów postępowania. Subkultury przemocy funkcjonują w powiązaniu z rzeczywistością społeczno-polityczną i mają bezpośredni związek z kryzysem wartości. Subkultury dostarczają bodźców do działania (wadliwych i aspołecznych ), w istocie znieczulają wobec ludzkiego cierpienia, a także wyrażają skalę idei człowieczeństwa i demokracji.
Chuligani to często ofiary stosowanej wobec nich przemocy dorosłych np. bicia, wymuszanie bezwzględnego posłuszeństwa, a także przemocy seksualnej. Postawy chuligańskie nie rodzą się tylko w środowiskach patologicznych, ale coraz częściej w typowych rodzinach, w których agresja ma swoje źródła we frustracji i zaburzonych emocjach przedwczesnej inicjacji seksualnej. Stąd zachowania chuligańskie stanowią: formę agresji interpersonalnej. Mają charakter adaptacyjno-obronny, miedzy innymi ze względu na występujący związek między lękiem i agresją, a koniecznością adaptacji do wymogów społecznych


Chuligaństwo jako styl szkolnego funkcjonowania, w praktyce niestety ogranicza stosowanie jakichkolwiek sankcji. Nauczyciel często nie ma prawa nawet wyrzucić ucznia z klasy. Chuligaństwo nieletnich paraliżuje nauczycieli. Chuliganie atakują w grupie, na oczach swych kumpli z klasy, którzy tworzą ich publiczność. Jednym z czynników determinujących powstawanie zachowań chuligańskich jest płeć ( dominują chłopcy ) często o słabych zdolnościach intelektualnych i złej sytuacji rodzinnej oraz przejawiający niechęć do szkoły.
Marek Jędrzejewski w swej pracy zawodowej zauważył niepokojące fakty:
- wzrasta liczba dzieci sprawiająca kłopoty wychowawcze,
- nasilają się akty wandalizmu, wymuszeń, szantaży i rabunków,
- język staje się coraz bardziej wulgarny, można zauważyć szczególnie wśród uczniów gimnazjum,
- coraz więcej jest przemocy grupowej wobec pojedynczych uczniów,
- wzrastająca liczba ataków na nauczycieli, najczęściej w formie werbalnej.
Gdy chuligan staje się postrachem szkoły, nauczyciele usiłują się go jak najszybciej pozbyć jeśli, chodzi regularnie do szkoły, to choćby miał same jedynki stawiają mu oceny dopuszczające i uczeń opuszcza szkołę. Wulgarny stosunek do nauczycieli i znęcanie się nad młodszymi kolegami nie zalicza się do przestępstwa. Policja niechętnie podejmuje sprawy niszczenia urządzeń szkolnych czy pobić. W takiej atmosferze bezkarności u chuligana szkolnego następuje deprecjacja ocen szkolnych. Chuligani dobrze wiedzą, że nie muszą zdobywać pozytywnych ocen, bo i tak rzadko znajdzie się odważny nauczyciel, który chciałby ich zostawić na przyszły rok w tej samej klasie.
Nieznane są rozmiary chuligańskiej przemocy wśród młodzieży szkolnej. W odniesieniu do lat 70-tych raczej mamy do czynienia ze wzrostem brutalności nieletnich stosujących często przemoc fizyczną .
,,Fala” jako przejaw subkultury szkolnej stała się nie tylko formą zaspokajania brutalnych potrzeb młodzieży, ale również wyrazem rozmiaru zaniedbań w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych. To niestety obojętność ze strony dorosłych wychowawców powoduje rozkwit takich zachowań jak zmuszanie słabszych do świadczenia usług homoseksualnych, czy ,,kocówek” z błahego powodu. Fala agresji nie omija także zachowań takich jak: bicia za każdy rodzaj nieposłuszeństwa, wsadzanie głów do szkolnych ubikacji, czy powodowanie trwałych uszkodzeń ciała.
Zjawisko ,,dręczenia kotów” przenoszą subkultury szkolne wprost z ulicy. Te wszystkie negatywne wzorce kształtują pewne formy obyczajowości, którym towarzyszy kult siły. Wzorce ulicy przenoszone na korytarze i boiska szkolne kojarzą się najczęściej z wymuszaniem haraczy, kradzieżami i pobiciami, psychicznym znęcaniem, nakłanianiem do kupowania narkotyków. Ofiary przemocy szkolnej często milczą ponieważ nie wypada skarżyć i donosić. W sytuacji dręczenia kotów władzę posiada silniejszy, najczęściej drugoroczny uczeń, tzw. Dziadek i grupa jego sympatyków. Stanowi ona rodzaj przeniesionej agresji z przedstawicieli oficjalnej organizacji ( np. dyrektora czy też kadry nauczycielskiej ) na istoty słabsze, uczniów, którzy nie chcą lub nie potrafią się obronić.

4. Mobbing i przemoc w szkole

O zjawisku mobbingu ( od ang.mob=tłum, zbiorowisko ) mówimy, jeżeli terror psychiczny ze strony większości członków grupy wobec tej samej osoby ( lub wobec dwóch czy trzech osób ) jest stosowany stale, przez dłuższy czas. Jedna trzecia uczniów polskich szkół uważa się za ofiary przemocy rówieśniczej. Co trzeci polski uczeń jest ofiarą przemocy. Okrucieństwo w polskich szkołach nie zawsze jest krwawe, coraz częściej sprowadza się do nękania psychicznego. Czasem mobbingowi sprzyja nauczyciel, okazując niechęć uczniowi mającemu kłopoty w szkole, wyśmiewając jego wypowiedzi, używając krzywdzących określeń, a nawet wyzwisk. Do tragicznych następstw mobbingu należą choroby psychiczne i niestety samobójstwo. Charakterystyczną cechą mobbingu jest to, że, ofiara jest zawsze słabsza psychicznie i fizycznie.

Z literatury przedmiotu wynika, iż procesy zachodzące w grupie powiązane z mechanizmami powstawania mobbingu i pozwala wskazać podział hierarchii w grupie:
• jednego lub dwóch przywódców grupy, którzy określają i ustanawiają normy,
• gromady przeciętnych członków grupy, którzy stanowią jej większą część,
• jednego lub kilku outsiderów, którzy stale są ofiarami ,,żartów,, lub agresji.

Rozpoznanie czy w klasie są ofiary mobbingu jest trudne na pierwszy rzut oka, potrzebna jest dłuższa obserwacja, czasem można to zaobserwować w krótkim czasie, jeśli wielu uczniów stale wyśmiewa, obraża, upokarza tych samych kolegów. W publikacjach na temat mobbingu spotykamy się z różnymi formami terroru, szeroko rozpowszechnione jest zjawisko podważania wartości danej osoby, która charakteryzowana jest jako głupia, śmieszna, tchórzliwa. Do cielesnego dręczenia ofiary dochodzi rzadko.
Ofiary mobbingu można podzielić na ofiary pasywne-to dzieci wrażliwe, nieśmiałe, małomówne o niskiej samoocenie, wstydliwe i nieszczęśliwe. W szkole czują się nieszczęśliwe i opuszczone oraz na ofiary prowokujące-dzieci takie są niespokojne, wytwarzają wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia. Typowe reakcje dla ofiar prowokujących stanowią połączenie lęku i agresji. Tego typu ofiary często są one słabsze fizycznie, niespokojne, niepewne siebie, uważają się za nieudaczników, mają porywczy temperament, chcą się bić, próbując odeprzeć atak, są ciągle w ruchu, nie potrafią się skupić, wprowadzają zamieszanie i niepokój.
Dla uczniów w nowych klasach często ważniejsza niż nauka jest kwestia pozycji jaką zajmą w nowej grupie. Młodzież zaczyna się obserwować, rywalizować ze sobą, walczą o uznanie. Robią wszystko by tylko nie zostać ofiarą a przywódcą. Na pewno mniej niebezpieczna jest rola przeciętnego członka grupy, stojącego z boku, obserwującego większość, nie pokazują po sobie zbyt wiele.
,,Największe szanse” na stanie się ofiarą mają uczniowie odstawający od normy- pochodzą z innej dzielnicy, mają anomalie fizycznie np. są grubi, są fanami drużyny piłkarskiej z innego miasta itd. Ofiary często z powodu złego traktowania, nie są w stanie znieść tej ciężkiej sytuacji, więc symulują chorobę lub chorują naprawdę. Bóle głowy, mdłości, zaburzenia żołądkowe są często postrzegane przez kolegów i nauczycieli jako wymówki.
Poniżej prezentuje typy uczniów:
• Trudny człowiek-to uczeń, który z powodu wielu negatywnych doświadczeń ze strony rówieśników stał się nieufny. Uważa on, że wszelkie sytuacje są próbą szykanowania jego osoby, podłością, akcją skierowaną przeciwko niemu. Utwierdza się, że cały świat jest zły, nikt go nie lubi. Jeśli sytuacje nieprzyjemne powtarzają się przez dłuższy czas wtedy zaczyna on mieć skłonności do dopatrywania się złych zamiarów także tam, gdzie w grę wchodzi czysty przypadek
• Chwalipięta - uczeń taki walczy z degradacją próbuje udawać lepszego, chwaląc się majątkiem, osiągnięciami. Zwykle przynosi do szkoły drogie sprzęty, zegarki, walkmany, nosi markowe ubrania, obnosi się ze swym ,,bogactwem,,. Często też opowiada o swych wspaniałych wyczynach. Nieistotnie czy te przechwałki są prawdziwe czy zmyślone, uczeń pogłębia swoje wykluczenie. Przywódcy grupy również postępują podobnie, ale są za to podziwiani. Czynią to jednak w sposób bardziej wyrachowany: nie pokazują drogiego zegarka, lecz pozwalają innym go odkryć i komentują, że to ,,nic specjalnego,,. Niektórzy uczniowie zachowują się w sposób arogancki, chcąc uzyskać uznanie.
• Błaźni klasowi - mogłoby się wydawać, że dobrowolnie wchodzą w swe role, lecz zazwyczaj na podstawie wcześniejszych doświadczeń, dochodzą do wniosku, że przyjmując rolę błazna, narażają się na mniejsze szykany. Na błaźnie często wywiera się presję tak długo dopóki nie zrobi jakiegoś wygłupu, presja ta jest jednak odbierana różnie. Przez grupę jako niewielki przymus-mały mobbing, natomiast ofiara czuje się przyparta do muru. Czasem ujawnia się również przekora ze strony ofiary (teraz wam pokażę) albo taktyka: odgrywam głupka, a tak naprawdę nim nie jestem. Uważa on, że dzięki dostarczanej rozrywce zyskuje uznanie. Błaźni klasowi rzadko pokazują swoje cierpienie, ponieważ niewątpliwie pogorszyłoby to ich sytuacje. Nauczyciel obserwując błazna klasowego i reakcję jego kolegów może odnieść wrażenie, że błazen jest uznanym przywódcą grupy. Dzięki swoim ,,występom” pozostaje w centrum uwagi, jednak jego niskie miejsce w hierarchii grupowej zaznacza się w subtelny sposób, dlatego też nauczyciel nie zawsze to zauważa.
• Kujon, młody człowiek interesujący się nauką i pracą, ambitny, gorliwie i sumiennie spełniający powierzone mu zadania, zostaje zaszufladkowany jako ,,kujon”. Kujon oprócz zainteresowania nauczycieli ma również osiągnięcia w nauce. Dzięki swym sukcesom pokazuje innym, że jest bezwartościowy, mszcząc się w ten sposób za doznane upokorzenia. Niestety pogrąża się tym samym w swym osamotnieniu. W przypadku, gdy uczeń próbuje zbliżyć się do nauczyciela, bardzo szybko zostaje oceniony jako lizus, krętacz.

Uczniowie, którym często coś się nie udaję, nieważne czy w sferze działania czy doboru właściwych słów, zawsze stają się pośmiewiskiem klasy. Niestety w porównaniu do w/w typów nie bronią się przed upokarzaniem. Gdy osoby te ciągle są poniżane, wyśmiewane, gdy się z nich drwi, mimo swych wielkich starań, uwagi i koncentracji dalej popełniają błędy. Etykietka ,,niezdary” bardzo często w szybkim czasie obniża poziom samoświadomości, co w rezultacie powoduje, że uczeń z dnia na dzień staje się jeszcze bardziej nieporadny, co niestety prowadzi do wykluczenia z grupy. Samo przebywanie z grupą przysparza mu coraz więcej cierpienia.
Ucieczka z grupy, wagary i unikanie miejsca związanego z doznawanymi przykrościami to często jedyny sposób ucieczki dla osób nie potrafiących pogodzić się z prześladowaniem. Powrót takiego ucznia po dłuższej nieobecności dla reszty grupy równa się powitaniu uciążliwej osoby. Uczeń po powrocie mało się odzywa, aby przypadkiem nie dać grupie powodu do ataku. Gdy znów zaczyna się go obrzucać wyzwiskami, takimi jak ,,mimoza”, ,,tchórz” , ,,siusiumajtek” ma on nadzieję, że taka społeczna ,,martwota” zapewni mu spokój. Często, uciekając od takiej brutalnej rzeczywistości, oddaje się marzeniom. Nauczyciele nazywają go wtedy ,,marzycielem” i próbują sprowadzić na ziemię. Ze względu na brak jakiejkolwiek obrony, uczeń taki jest szczególnie narażony na mobbing.
Outsider jest świadomy przyczyn swego zachowania tylko wtedy, gdy reaguje agresją lub ucieczką. W przypadku gdy w grę wchodzi przechwalanie się, błazenada lub poszukiwanie więzi z określonym partnerem, outsider rzadko uświadamia sobie powody swojego zachowania. Mówimy wtedy o racjonalizacji, idealizacji lub wyparciu problemu. Dla ofiary zachowanie grupy jest niezrozumiałe, często postrzegają innych jako niedojrzałych, złośliwych i głupich. Trudno wyjaśnić co jest powodem wybierania przez ofiarę pewnych ról, jeden zostaje ,, błaznem” a inny wybiera wariant ,,przechwalania się”. Często grupa przypisuje uczniowi negatywne cech, których w rzeczywistości on nie ma. U jednego ucznia niezręczność jest postrzegana jako przypadek a u innego jako zachowanie typowe. Gdy wszyscy uczniowie zjednoczą się przeciwko jednemu, wtedy jest zapewniona spójność klasy.
Od osób, które stosują mobbing, często nie należy oczekiwać poczucia winy. Ponieważ mobbing jest powszechnym zachowaniem, można go zaobserwować wszędzie. W literaturze jest on często postrzegany pozytywnie. Służy dostarczaniu rozrywki odbiorcą filmu czy programu telewizyjnego.

W wielu przypadkach to rodzice pierwsi zauważają, że ich dziecko ma problemy w szkole. Niektóre dzieci bardzo dokładnie opowiadają o tym co się wydarzyło w szkole, natomiast inne, z różnych powodów, nie chcą lub nie potrafią o tym opowiadać. Rodzice powinni szczerze porozmawiać z dzieckiem, niestety istnieje niebezpieczeństwo, że rodzice poprzez własną złość lub lęk, pochopne rady lub niezręczną troskliwość, zerwą nić porozumienia ze swoim dzieckiem. Ważne jest również, aby problem zauważyli nauczyciele, inni uczniowie i ich rodzice. Często jednak nauczyciele nie wiedzą o tym co się dzieję w drodze do szkoły i podczas przerw. Mogą nie znać werbalnych, utajonych i niewerbalnych sposobów komunikacji między uczniami. Powoduje to, że nie zawsze uznają opowieści rodziców za istotne.
Dzieję się tak, ponieważ:
- spostrzeżenia rodziców różnią się od ich spostrzeżeń,
- wcześniej rozmawiali z nadopiekuńczymi rodzicami, którzy mieli nieuzasadnione obawy.
Nawet gdy nauczyciel wie, kto jest ofiarą mobbingu, nie oznacza automatycznie że, prześladowany może się spodziewać z jego strony pomocy. Nie każdy nauczyciel uzna bowiem to za swoje zadanie. Właśnie w klasie, w której lekcja jest regularnie zakłócana, nauczyciele często chętniej trzymają stronę przywódcy. Sprawy pozostawiają własnemu biegowi, mając nadzieję że, w ten sposób zaoszczędzą sobie kłopotów podczas lekcji. Nauczyciel pokpiwając z outsidera zapewnia sobie poparcie klasy – wielu uważa go za świetnego pedagoga. Gdyby opowiedział się po stronie jednostki miałby przeciwko sobie większość klasy, co oczywiście jest dla niego samego nie przyjemne. Nauczyciel nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji takiego postępowania dla ofiary mobbingu. Nauczyciel często pragnie aby ucznia który zakłóca przebieg zajęć spotkały psychiczne lub fizyczne prześladowania ze strony jego kolegów, często skrycie mu to życzy. Czasem w sytuacjach ekstremalnych bywa nawet zadowolony, że ,,pozbywa” się ucznia sprawiającego problemy.
Kiedy nauczyciel w obronie ofiary mobbingu:
- nie podejmuje żadnych działań ( ponieważ np. nie uważa presji wywieranej przez ucznia na fakt istotny lub też uważa się za osobę niekompetentną, by ingerować w przebieg wydarzeń ), zachowaniu uczniów będzie się nasilać. Uczniowie nie widzą w swoim zachowaniu nic złego, skoro nauczyciel nie interweniuje.
- napomina klasę, apeluje do współczucia uczniów i tak dalej, nie osiąga więcej niż rodzice, których nieustannie, nudne napomnienia ( ,,Nie przechodź przez ulice na czerwonym świetle”! ) są po prostu ignorowane,
- reaguje na dyskryminację przemocą, ryzykuje, że broniony przez niego uczeń nadal będzie dyskryminowany, tylko w innym miejscu i czasie ( na przerwach lub innych lekcjach ).
.
Uprzedzenie uczniów w stosunku do nauczycieli wynika najczęściej ze strachu przed upokorzeniem, krzykiem, karą lub brakiem obiektywności nauczyciela. Uczniowie, którzy doznali przykrości ze strony nauczycieli są nieufni i często z obawy przed jego różnorodnymi reakcjami buntują się. Nieufni i upokorzeni uczniowie tracą zarazem chęć do pracy na lekcjach. Stosowanie przemocy przez nauczyciela wobec ucznia powoduje zanik chęci do nauki i chodzenia do szkoły, strach przed szkołą, pogorszenie wyników w nauce, stres, niedocenianie siebie. Repertuar negatywnych określeń stosowany przez nauczyciela w stosunku do ucznia jest ogromny. Niektórzy uczniowie boją drwin na swój temat ze strony nauczyciela. Nauczyciel często ośmiesza uczniów ze względu na ich wygląd, strój ,uczesanie. Oprócz tego, iż nauczyciel ośmiesza i krytykuje uczniów, to zwraca się do nich również po nazwisku albo wymyśla przezwiska.
Stosowana przemoc fizyczna i agresja werbalna wzbudza w uczniach (nie tylko ofiarach) uczucie lęku, upokorzenia, krzywdy, bezradności.
Dysfunkcyjne zachowania nauczycieli wobec uczniów:
- agresja fizyczna- bicie linijką, cyrklem, ciągnięcie za włosy, za uszy, uderzanie w twarz, głową o ścianę lub tablicę, kopanie nogą, usuwanie z lekcji,
- agresja werbalna - reagowanie krzykiem, stosowanie przezwisk, arogancki sposób wyrażania swoich opinii, używanie przeklęstw, poniżanie godności ucznia za pomocą szyderstw, maltretowanie psychiczne.
Połowa nauczycieli nie zauważa aktów przemocy wśród uczniów na terenie szkół, w których uczy, a tylko jedna trzecia reaguje na nie podczas lekcji przez siebie prowadzonych
Niezadowolenie nauczycieli, ich wzajemna zawiść, interpersonalna agresywność musi zaburzać relacje z uczniami. Nauczyciele zbytnio pochłonięci własnymi sprawami, toczący wzajemne spory, często nie są w stanie dostrzegać pojawiania się czy też nasilania zachowań agresywnych i aktów przemocy na terenie szkoły. Niejednokrotnie sami stają się inspiratorami takich zachowań. Doświadczając różnych konfliktów, a jednocześnie nie potrafiąc ich odpowiednio rozwiązać, przenoszą własne niezadowolenie i drażliwość na uczniów. Stają się wówczas nadmiernie wyczuleni nawet na najdrobniejsze przewinienia uczniów, a nierzadko nawet przypisują im naganne zachowania, które w rzeczywistości nie zaistniały.
W konsekwencji może dojść do sytuacji, w której uczeń zostanie ukarany za przewinienia, jakich faktycznie nie popełnił. W zależności teraz od rodzaju kary, stopnia jej uciążliwości i drastyczności mogą pojawić się u ucznia sytuacje trudne - zagrożenie, zakłócenie lub deprywacja. Te natomiast można kompensować różnymi formami zachowań agresywnych czy przemocą skierowaną wobec słabszych rówieśników.
Niesprawiedliwie wymierzona kara, oparta na nadmiernym subiektywizmie, prowadzi często do zachwiania systemu wartości przyjętego przez ukaranego w ten sposób ucznia. Dochodzi tu zwykle do przeświadczenia o zagrożeniu pozycji w nieformalnej strukturze klasy szkolnej. Nieuzasadnioną krytykę ze strony impulsywnego nauczyciela uczeń traktuje jako chęć skompromitowania go wobec klasy. Utrzymanie dotychczasowego statusu staje się wówczas możliwe poprzez drastyczne zachowanie, zamanifestowanie swej siły i znaczenia. W praktyce szkolnej objawia się to w wyraźnie widocznej metamorfozie takiego ucznia, który nagle z osoby sumiennej i karnej staje się awanturniczy, roszczeniowy i buntowniczy.
Postawy tego typu - ukształtowane pod wpływem nieracjonalnych i krzywdzących zachowań nauczyciela - są wyjątkowo trudne do wyeliminowania, gdyż są potęgowane przez towarzyszący im stres. Nieuzasadniona kara, szczególnie ta o dużym stopniu dolegliwości, ma wiele wspólnego z urazem, z wczesnodziecięcą traumą. W obu przypadkach bowiem ofiary podlegają oddziaływaniu czynników stresogennych o nie w pełni ustalonej etiologii. W omawianej sytuacji uczeń nie jest w stanie utożsamić otrzymanej niesprawiedliwie kary z drażliwością nauczyciela pozostającego w konflikcie personalnym: z innymi nauczycielami, dyrektorem, kimś z kadry niepedagogicznej itp. Nie ulega wątpliwości, że osobą wyjątkowo mocno wpływającą na klimat społeczny szkoły jest dyrektor. Od jego zdolności kierowniczych, umiejętności organizatorskich, szeroko rozumianego charyzmatu zależy, na ile szkoła jest sprawnie funkcjonującym organizmem. W decydującej mierze to do niego należy tworzenie właściwych warunków pracy i odpowiedniej atmosfery. Tymczasem dość powszechnym zjawiskiem jest pojawianie się różnych konfliktów między dyrektorem a nauczycielami, dyrektorem a pracownikami niepedagogicznymi, czy nawet dyrektorem a uczniami. Nieporozumieniem byłoby jednak przekonanie, że to tylko konflikty między nauczycielami są bezpośrednimi przyczynami agresji i przemocy wśród uczniów. Pewne jest natomiast, iż zwaśnieni nauczyciele nie są w stanie przyjmować właściwych wychowawczo postaw wobec uczniów. Szczególnie niekorzystna jest nieprzewidywalność ich zachowań, zwykle nieadekwatnych do rzeczywistych sytuacji w czasie zajęć lekcyjnych. O nauczycielach ujawniających tego typu zachowania najczęściej mówi się, że "miewają humory jak stare panny", gdyż są przesadnie wyczuleni na najmniejsze odstępstwa od lekcyjnego rytuału. Uczniowie są ciągle karceni, przywoływani do porządku, a każda ich próba usprawiedliwiania się jest ignorowana. W efekcie relacja uczeń-nauczyciel ulega zniekształceniu, gdyż zostaje sprzeniewierzona zasada podmiotowości. Wszystkowiedzący i skłonny do egzaltacji nauczyciel tłumi aktywność i chęć współpracy uczniów. .


5. Profilaktyka, instytucje i formy wsparcia dla młodzieży dotkniętej przemocą

Dobrą metodą walki z mobbingiem na terenie szkoły jest organizowanie zabaw w czasie przerw, ponieważ wiele dzieci jest nękanych z nudów, z braku atrakcyjnych zajęć. Dotyczy to również zajęć pozalekcyjnych, a także samej lekcji. Nuda na lekcji, stosowanie przestarzałych metod pracy z uczniami, nieumiejętność zainteresowania wszystkich uczniów często jest pierwszym powodem dokuczania innym.
Ważną rzeczą jest też wciągnięcie rodziców do współpracy. W szkole polskiej panuje jednak stereotyp, że to nauczyciele wiedzą najlepiej, jak postępować, a kontakty z rodzicami ograniczają się do informowania tych ostatnich o złym zachowaniu ich dzieci. Nauczyciele często traktują sprawę mobbningu powierzchownie i nie starają się pomóc ani krzywdzonym, ani krzywdzącym. Należy pamiętać, że dzieci, które wyrządzają krzywdę innym, również potrzebują pomocy, czasem może nawet bardziej niż te, które krzywdy doznają.
Dobrym rozwiązaniem jest poza tym jednoczesne podjęcie współpracy z rodzicami. To, że nauczyciele i rodzice wspólnie obiorą jednolitą linię przeciwdziałania mobbingowi, zwiększy znacznie skuteczność podjętych działań. Ważna jest nie tylko współpraca rodziców i nauczycieli, ale i rodziców między sobą. Na poziomie klasy przeciwdziałaniu mobbingowi i poprawie atmosfery służy ustalenie przez nauczyciela i dzieci kilku prostych reguł postępowania, które powinny pomóc w zapobieganiu zarówno atakom bezpośrednim, jak i szykanom pośrednim. Dzieci muszą dobrze rozumieć, jakiego postępowania się od nich oczekuje, powinny też jednakowo interpretować ustalone zasady postępowania. Klasowe reguły pomogą też zmienić podejście dzieci do praktyki informowania rodziców czy nauczycieli o prześladowaniu, co nie będzie traktowane jako donosicielstwo. Ustalenie zasad pomoże również w stosowaniu nagradzania i wyciąganiu sankcji.

Nauka przez współpracę
Metodę tę wprowadzono w USA, a polega ona na tym, że kilku uczniów (od 2 do 6) otrzymuje wspólne zadanie. Wielkość grupy zależy od charakteru zadania. Fundamentalną zasadą tej metody jest to, że nauczyciel tak dobiera zadania, by podczas ich realizacji konieczna była współpraca między członkami grupy. Współpraca wewnątrz grupy musi być cały czas kontrolowana i oceniana. W grupie powinny się znaleźć dzieci bardziej i mniej zdolne. Należy przy tym pamiętać, że uczeń dyskryminujący innych musi być w grupie z osobami silnymi, czującymi się pewnie, nie dającymi się tyranizować. Po jakimś czasie, obserwując dokładnie efekty pracy poszczególnych grup, można podjąć ryzyko umieszczenia w jednym zespole oprawcy i ofiary. Generalną zasadą funkcjonowania grupy powinna być wspólna praca aż do osiągnięcia założonych celów.
Warto wykorzystać też zajęcia pozalekcyjne jako czynnik integrujący klasę i wzmacniający poczucie wspólnoty. Bardzo dobrą formą są przyjęcia klasowe, dyskoteki, wyjścia do kina czy teatru, wyjazdy na biwaki czy zieloną szkołę. Do głównych środków zaradczych na poziomie jednostki należy zaliczyć rozmowy indywidualne wychowawcy, a następnie dyrektora i pedagoga szkolnego ze sprawcami mobbingu, ale też rozmowę z ofiarą. Obowiązkiem szkoły jest troszczenie się o dobre samopoczucie uczniów oraz – w razie potrzeby – przeciwdziałanie mobbingowi. Także rodzice mogą zrobić dużo w tej sprawie. Szanse na zmianę postawy dziecka, które stosuje przemoc, rosną, gdy zarówno szkoła, jak i dom konsekwentnie demonstrują negatywny stosunek do mobbingu.
Czasami wobec sprawców mobbingu jest konieczne zastosowanie sankcji, których rodzaj powinien być dostosowany nie tylko do rozmiaru popełnionego czynu, ale także do wieku ucznia, jego płci, postawy, sytuacji rodzinnej. Najistotniejsze jest, by uczniowie szykanujący kolegów stopniowo się uczyli respektować ustalone normy. Ich stosunki rodzinne bywają nieuporządkowane, złe zachowanie zaś powoduje negatywne reakcje rodziców, przybierające postać kary fizycznej, histerii czy agresji słownej. Przy połączeniu takich warunków rodzinnych i agresywnego charakteru dziecka, trudno się dziwić, że wchodzi ono w konflikt z otoczeniem z powodu nieprzestrzegania norm społecznych.
Dlatego też walka z mobbingiem oznacza pomoc nie tylko ofiarom przemocy, ale też jego sprawcom. Wymaga to z całą pewnością większego wysiłku od nauczycieli i rodziców, czasami wiąże się ze zmianą negatywnej opinii o dziecku, szerszym i głębszym wniknięciem w jego problemy szkolne i domowe, poważnym potraktowaniem i zrozumieniem tego, co czuje i myśli. Tylko taka postawa dorosłych będzie sprzyjać przeciwdziałaniu i zapobieganiu przemocy w szkole i poza nią.
Rozróżniamy trzy stopnie prewencji. Prewencja pierwszego stopnia to wszystkie działania, które dążą do przeciwdziałania przemocy zanim się ona pojawi. Prewencja drugiego stopnia skupia się na natychmiastowej reakcji na przemoc. Natomiast prewencja trzeciego stopnia skupia się na długotrwałym procesie idącym w ślad za aktami przemocy.
Istnieje jeszcze jedno podejście do zagadnienia prewencji, które skupia się na grupach docelowych. To podejście dzieli prewencję i interwencję na działania uniwersalne, selektywne i konkretne.
Działania uniwersalne dotyczą całej populacji i polegają na programach prewencyjnych w szkołach lub kampaniach medialnych itp. Działania selektywne są skierowane do osób i grup podwyższonego ryzyka, gdzie występuje w tym samym czasie kilka czynników sprzyjających powstawaniu przemocy. Są to takie działania, jak np. programy psychoedukacyjne dla rodziców samotnych, rodziców żyjących w ubóstwie.
Z kolei działania konkretne są skierowane prosto do osób, które są sprawcami przemocy i polegają przede wszystkim na bezpośredniej interwencji wobec tych osób.
Na podstawie tych dwóch podejść do prewencji można założyć, że program prewencyjny powinien być realizowany na czterech poziomach: indywidualnym, związków interpersonalnych, społeczności lokalnych i całego społeczeństwa. Prewencja na poszczególnych poziomach musi współpracować z wieloma sektorami i być realizowane na szeroką skalę: zarówno w szkole, miejscach pracy, innych instytucjach, jak i przez cały system sprawiedliwości.
Prewencja na poziomie indywidualnym skupia się na dwóch kwestiach. Pierwsza polega na promowaniu zdrowych postaw i zachowań u dzieci i młodzieży w celu ochrony ich przed byciem ofiarą przemocy lub wręcz agresorem. Natomiast druga polega na dążeniu do zmiany postaw i zachowań u tych osób, które już doświadczyły albo stosowały przemoc. Na tym poziomie istnieją cztery programy prewencyjne: edukacyjne, rozwijające funkcjonowanie społeczne, terapeutyczne i naprawcze .

Często życie szkolne, w którym występuje przemoc niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie młodzieży w placówkach takich jak Dom Dziecka czy Pogotowie Opiekuńcze. To właśnie tam dziecko przenosi wszystkie swoje frustracje. Dlatego też należy zbadać przyczynę powstawania agresywnych zachowań dziecka ponieważ nie zawsze źródło leży w środowisku dziecka czy wpływie rodziny.
Pracownik socjalny wykonuje swoje zadania wyznaczone przez ustawę o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku. Pracując w niżej wymienionych placówkach może się spotkać z przemocą wśród młodzieży.

Ośrodek Interwencji Kryzysowej
Ośrodek Interwencji Kryzysowej jest placówką wsparcia o zasięgu lokalnym. Prowadzi swoją działalność na podstawie ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku. W sytuacjach, kiedy istnieje konieczność zaplanowania długotrwałych oddziaływań w stosunku do rodziny Ośrodek zapewnia możliwość udzielenia schronienia. Zadaniem hostelu jest udzielenie tymczasowego całodobowego schronienia osobom lub rodzinom znajdującym się w sytuacji kryzysowej (klęska żywiołowa lub ekologiczna, zdarzenia losowe, kryzysy normatywne, przemoc domowa, alkoholizm). Placówka zajmuje się również młodzieżą dotkniętą zjawiskiem przemocy rówieśniczej.
Interwencja kryzysowa jest działaniem praktycznym, zmierzającym do odzyskania przez osobę - dotkniętą kryzysem- zdolności jego samodzielnego pokonania. Ma charakter pomocy psychologicznej, medycznej, socjalnej lub prawnej i służy wsparciu emocjonalnemu osoby w kryzysie.
Na praktykę interwencji kryzysowej składają się następujące działania:
• udzielenie wsparcia emocjonalnego ułatwiającego odreagowanie emocji,
• konfrontowanie z rzeczywistością i przeciwdziałaniem tendencjom do zaprzeczania i zniekształcania, aby sformułować najważniejszy w danym momencie problem do rozwiązania,
• odwołanie się do sprawdzonych strategii radzenia sobie lub stworzenie nowych,
• stworzenie planu pomocy.

Etapy interwencji kryzysowej:
• określenie problemu,
• zapewnienie bezpieczeństwa klientowi,
• dostarczenie wsparcia,
• rozważenie alternatyw,
• konstruowanie planów,
• uzyskanie zobowiązania.

Zajęcia pedagogiczne z dziećmi.

Ośrodek Interwencji Kryzysowej oferuje specjalistyczna pomoc dla dzieci przebywających, w hostelu, w ramach prowadzonych zajęć pedagogicznych.

Celem działań pedagogicznych jest:
• stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka,
• wyrównywanie dysharmonii rozwojowych oraz korygowanie zaburzonych funkcji,
• zapobieganie powstawaniu wtórnych zaburzeń emocjonalnych w zachowaniu.
Założenia pracy pedagogicznej z dziećmi:
• stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka,
• wyrównywanie dysharmonii rozwojowych, korygowanie
zaburzonych funkcji,
• wpajanie właściwych wartości i norm dla współżycia społecznego,
• przeciwdziałanie powstawaniu uzależnień społecznych poprzez
wyposażenie dziecka w umiejętność kierowania sobą w sytuacji
zagrożenia uzależnieniem.
Praca na spotkaniach polega na :
• operowaniu emocjami pozytywnymi,
• na tworzeniu klimatu współpracy i wzajemnego zaufania,
• wprowadzaniu elementów humoru

Podczas pierwszego spotkania zostają ustalone z uczestnikami spotkań reguły, do których dzieci mogą stale się odwoływać i je modyfikować. Są to np.: prawo do wyrażania własnego zdania na temat tego, co się dzieje na zajęciach, aktywny udział w spotkaniu wszystkich uczestników, wzajemne nie przeszkadzanie sobie, dyskrecja, punktualność. Możliwość wspólnego tworzenia i przestrzegania zasad jest okazją dla dzieci do wykształcenia poczucia sprawiedliwości, wzmocnienia poczucia własnej wartości oraz uczenia się odpowiedzialności.
Zajęcia pedagogiczne posiadają bogaty ładunek oddziaływań wychowawczych, uczących samoregulacji własnym postępowaniem i działaniem. Uczestnicząc w nich dzieci stopniowo poznają przyjemność współdziałania i współudziału w rywalizacji. Dowiadują się, że odczucia i przeżycia kolegów są równie ważne jak nasze, i że to my przede wszystkim mamy na nie wpływ. Stają się gotowe nie tylko do rozumienia problemów swoich kolegów, ale także do niesienia im pomocy.

Pogotowie Opiekuńcze
Pogotowie opiekuńcze działa m.in. na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej oraz rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005 r. w sprawie placówek opiekuńczo – wychowawczych.
W przypadku niepomyślnych warunków wychowawczych w rodzinie np. alkoholizm, trudności zdrowotne, bieda i ubóstwo, bezrobocie czy też uzależnienia czy przemoc rówieśnicza należy dążyć do resocjalizacji środowiska rodzinnego. Mówi się o tzw. rewaloryzacji środowiska rodzinnego, które prowadzi do stwarzania dzieciom rodziny zastępczej lub opiekuńczej, umieszczenie dziecka w domu dziecka czy pogotowiu opiekuńczym. Pogotowie opiekuńcze jest miejscem gdzie dziecko nie powinno przebywać dłużej niż 3 miesiące.

Zadania pogotowia opiekuńczego:
• zapewnienie doraźnej i okresowej opieki dzieciom opuszczonym i osieroconym bądź wymagającym odizolowania od dotychczasowego środowiska,
• organizowanie odpowiedniej działalności kompensacyjno-terapeutycznej i resocjalizacyjnej,
• zapewnienie każdemu dziecku warunków do wypełnienia obowiązku szkolnego, aby w miarę możliwości mogło kontynuować naukę w szkole,
• opracowanie diagnozy pedagogicznej i lekarskiej oraz wskazań wychowawczych i dydaktycznych,
• kwalifikowanie dzieci do rodzin zastępczych i adopcyjnych oraz kwalifikowanie dzieci do odpowiednich placówek wychowawczo-opiekuńczych.

Każde dziecko, które trafia do pogotowia opiekuńczego najpierw przebywa na oddziale izolacyjnym, gdzie poddawane jest zabiegom higienicznym oraz badaniom lekarskim. Z oddziału izolacyjnego dziecko jest kierowane do grupy wychowawczej w internacie. Z tej grupy bezpośrednio uczęszcza na zajęcia szkolne.
Świetlica Socjoterapeutyczna
Świetlica Socjoterapeutyczna działa na podstawie tych samych ustaw co wymienione wyżej Pogotowie Opiekuńcze.
Świetlica Socjoterapeutyczna jest placówką dla dzieci i młodzieży pochodzących z rodzin patologicznych, niedostosowanych społecznie, z zaburzeniami zachowania, zagrożonej uzależnieniem w stopniu utrudniającym jej realizację zadań życiowych bez pomocy specjalistycznej. Zajmuje się również młodzieżą dotkniętą przemocą rówieśniczą.
W trakcie zajęć socjoterapeutycznych, pod wpływem zdobywanych w czasie ich trwania doświadczeń społecznych, w psychice dziecka powinny nastąpić określone zmiany. Mogą one umożliwić mu lepszą realizację własnych celów życiowych.
Na proces socjoterapeutyczny składają się 3 elementy :
• zmiana sądów poznawczych,
• zmiana wzorców zachowań,
• odreagowanie emocjonalne.

Pierwszym etapem oddziaływania socjoterapeutycznego jest diagnoza typu zaburzeń zachowania dziecka. Polega ona na rozpoznaniu charakteru trudności dziecka i analizie zaburzeń w jego relacjach ze światem. Drugim etapem postępowania socjoterapeutycznego jest programowanie zajęć. Polega ono m.in. na ustaleniu generalnych zasad, określających sposób ich prowadzenia.
Zajęcia w świetlicy odbywają się zazwyczaj codziennie, od poniedziałku do piątku w godzinach popołudniowych oraz w soboty w godzinach przedpołudniowych. W zajęciach świetlicowych mogą brać udział dzieci i młodzież ze szkół podstawowych i gimnazjów. W trakcie pobytu w świetlicy dzieci uczą się, bawią oraz uczestniczą w grupie terapeutycznej korzystając z pomocy psychologa i pedagoga.

Zadaniem świetlicy- za pośrednictwem wychowawców - jest kreowanie sytuacji, w której dziecko:
• aktywnie rozwija wszystkie sfery swojej osobowości,
• kształtuje umiejętność współistnienia i współdziałania w grupie rówieśniczej i społecznej przez wspólną naukę, zabawę i różnorodne formy spędzania wolnego czasu,
• buduje obiektywny obraz własnej osoby przez dostarczane mu informacje zwrotne i umiejętność samooceny,
• uczy się właściwego reagowania w sytuacjach trudnych, m.in. zachowań asertywnych,
• uczy się sposobów wyrażania ocen i sądów aprobujących i negujących różne zachowania i sytuacje,
• ma zapewnioną opiekę i bezpieczeństwo podlegać będzie koordynowanym oddziaływaniom,
• wychowawczym domu, szkoły i środowiska rówieśniczego
ma możliwość przygotowania się do dokonywania właściwych wyborów,
• poznaje i dostosowuje się do obowiązujących norm społecznych oraz nawyków.
Celami świetlicy socjoterapeutycznej są :
• obserwacja zachowań i postaw dziecka w czasie kontaktu z rówieśnikami podczas zajęć świetlicowych,
• diagnozowanie sytuacji rodzinnej, środowiskowej a także typu zaburzeń zachowania dziecka,
• kompensowanie zaburzeń sfery emocjonalnej, społecznej, kulturalnej,
• pomoc w nawiązywaniu i podtrzymaniu kontaktów interpersonalnych oraz w integrowaniu uczestników z grupą,
• aktywizowanie dzieci do wspólnie przyjętych zadań, celów i zajęć oraz intensywnego uczestnictwa w życiu rodzinnym, społecznym i kulturalnym,
• zaspokajanie podstawowych potrzeb społecznych, emocjonalnych, afiliacji, samorealizacji,
• udostępnianie możliwości odreagowania negatywnych emocji i uczuć podczas zabaw, gier zespołowych, plastycznych, technicznych, zajęć muzycznych i relaksacji.


6. Podsumowanie

Pracownik socjalny w swej zawodowej pracy może się spotkać nie tylko z przemocą występującą w rodzinie ale także z przemocą wśród młodzieży. Pracownicy socjalni pracują nie tylko w Miejskich Ośrodkach Pomocy Społecznej ale także w Domach Dziecka, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, świetlicach środowiskowych, w których właśnie klientami są dzieci i młodzież, których często dotyczy przemoc.
W swej pracy opisuje przyczyny powstawania przemocy, między innymi ubóstwo, środowisko rodzinne i rówieśnicze. Według ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r. właśnie ubóstwo i przemoc w rodzinie są powodem zgłaszania się do pomocy społecznej. W rodzinach zgłaszających się do pomocy społecznej często przemoc nie dotyczy przemocy wewnątrz rodzinnej, natomiast dziecko jest ofiarą bądź sprawcą przemocy rówieśniczej. W związku z tym zgodnie z art. 70.1 ,,Rodzinie mającej trudności w wypełnianiu swoich zadań oraz dziecku z tej rodziny udziela się pomocy, w szczególności w formie:
• poradnictwa rodzinnego,
• terapii rodzinnej rozumianej jako działania psychologiczne i socjologiczne, mające na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania jej zadań,
• pracy socjalnej,
• zapewnienie dzieciom opieki i wychowania poza rodzinom.
Art.70.2. Rodzina otrzymuje pomoc w szczególności przez działania:
• specjalisty przygotowanego do pracy z rodziną lub w środowisku lokalnym,
• placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego,
• innych podmiotów, których działanie daje wsparcie dziecku i rodzinie.
Pracownik socjalny pracując z dzieckiem dotkniętym przemocą, w oparciu o swą wiedzę i ustawę o pomocy społecznej może zaproponować rodzinie umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Art.71.1 W celu wsparcia funkcji opiekuńczych rodziny dziecko może zostać objęte opieką i wychowaniem w następujących placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego:
• Opiekuńczej, prowadzonej w formie kół zainteresowań, świetlic, klubów, ognisk wychowawczych, które pomagają dzieciom w pokonywaniu trudności szkolnych i organizowaniu czasu wolnego,
• Specjalistycznej, w której jest realizowany program psychokorekcyjny psychoprofilaktyczny, w tym terapia pedagogiczna, psychologiczna, rehabilitacja, resocjalizacja.
Rola pracownika socjalnego stykającego się ze zjawiskiem przemocy nie musi ograniczać się do poinformowania o placówkach opiekuńczo-wychowawczych lub świetlicach środowiskowych oraz innych placówkach tego typu, może ona także sporządzić z dzieckiem kontrakt socjalny.
Praca dyplomowa, którą napisałam pozwoliła mi na głębsze zapoznanie się ze zjawiskiem przemocy wśród młodzieży. Zaznajomiłam się z rodzajami i przyczynami przemocy oraz poznałam możliwości wsparcia dla młodzieży dotkniętej przemocą. Myślę, że materiały, które zebrałam pisząc tą pracę pomogą mi w przyszłej zawodowej pracy pracownika socjalnego. Wydaje mi się, że praca, którą napisałam pomogłaby mi walczyć z przemocą i mobbingiem, który pojawiłby się lub istniał w placówce, w której pracowałabym jako pracownik socjalny.










Bibliografia

Książki:
1. Bzdura-Madej Wanda, Dobrzyńska-Masterhazy Agnieszka :,,Przemoc w rodzinie” Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000 r.
2. Dambach.E.Karl :,,Mobbing w szkole”, Gdańskie wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 2003
3. Guerin.Suzanne, Hennessy Elis : ,,Przemoc i prześladowanie w szkole”, Gdańskie wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 2004
4. Hołysza Brunon: ,,Przemoc w życiu codziennym” Warszawa 1997
5. Jędrzejowski Marek :,,Subkultury a przemoc” Wydawnictwo akademickie ,,Żak”
6. Pospiszyl Irena:,,Przemoc w rodzinie” WSiP Warszawa 1998 r.
7. Rowell-Huesmann L., Guerra N.G, Miller L.S, Zelli A. .,,Rola norm społecznych w rozwoju zachowania agresywnego” Warszawa 1993

Czasopisma:
Edukacja i Dialog 2000, nr 5
Edukacja i Dialog 2001 nr.3
Edukacja i Dialog. 2002, nr 3

Internet:
www.wsparcie.org.pl
www.przemocwszkole.org.pl
www.zdrowemiasto.pl.
www.bip.gov.pl

Akty prawne :
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12.03.2004 r.