Krzyż i miecz symbolami epoki średniowiecza

W wyniku podziału Cesarstwa Rzymskiego na Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie u schyłku starożytności (395 rok p.n.e.) Europa rozpadła się na dwa odrębne kręgi kulturowe: zachodni - na podłożu łacińskim, i wschodni - na greckim. Średniowiecze utrwaliło ów podział i dwukierunkowy rozwój kultury chrześcijańskiej. Znalazło to odbicie w odmiennych formach życia kulturalnego oraz w twórczości artystycznej, a w Kościele doprowadziło do rozpadu chrześcijaństwa na prawosławne i katolickie. Część więc krajów europejskich, a w tym Polska, przynależy do kultury zachodniej, a reszta do wschodniej.

W Średniowieczu rozpowszechnił się w Europie ustrój feudalny, który w toku swych przemian rozwojowych przyniósł podział społeczeństw na odrębne stany, różniące się między sobą pozycją społeczną i uprawnieniami, oraz przekształcenie się monarchii wczesnofeudalnych w stanowe.

W takich warunkach historycznych rozwinęła się na obszarach łacińskiego chrześcijaństwa, pozostającego w zasięgu kościelnej władzy papieża, ponadnarodowa, uniwersalna kultura średniowieczna. Pomimo rozwarstwienia stanowego i wyrazistych odrębności w obyczajach, trybie życia oraz zainteresowaniach poszczególnych stanów, a tym samym stanowego charakteru ówczesnej kultury, zasadnicze jej elementy były wspólne dla wszystkich społeczności tego kręgu kulturowego. Ten uniwersalizm kultury średniowiecza, stanowiący jej cechę znamienną, przejawiał się przede wszystkim w pojmowaniu świata, w sposobie myślenia, ideałach, nauce oraz sztuce i literaturze.

Usiłowano zapewnić światu chrześcijańskiemu jednolity charakter i ład przez zharmonizowanie wszystkich jego elementów. Społeczeństwo pojmowano jako organizm złożony ze stanów pełniących określone funkcje społeczne, a zespolonych według ustalonej hierarchii. Naczelne zaś i uprzywilejowane miejsce w niej zajmowały dwa stany: rycerstwo, przekształcające się w ciągu XIII-XIV wieku w szlachtę, oraz duchowieństwo. Mieszczanie i chłopi tworzyli stany niższe. Stąd krzyż i miecz stały się symbolami epoki.

Temu hierarchicznemu porządkowi społecznemu odpowiadał ustalony porządek moralny, oparty na jednolitej dominującej idei, jaką był teocentryzm. Bogu starano się podporządkować wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka zgodnie z zasadą: wszystko dla Boga i jego większej chwały oraz dla szczęścia wiecznego po śmierci. Nauka, literatura, sztuka przepojone były pierwiastkami religijnymi i odgrywały zazwyczaj rolę służebną wobec religii i Kościoła.

W naukach królowała scholastyka, czyli "filozofia szkolna", uznająca "Biblię" oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich, tj. Ojców Kościoła, a także pisma Arystotelesa, filozofa greckiego z IV wieku p.n.e. - za ostateczny autorytet. Zadaniem jej było określanie i udowadnianie prawd wiary na drodze rozumowania zgodnego z zasadami logiki Arystotelesa. Stąd też filozofię uważano za "służebnicę teologii".

Patronował temu modelowi kultury Kościół, duchowieństwo bowiem stanowiło wówczas zdecydowaną większość wśród ludzi wykształconych. Ustawiczny wzrost majątków kościelnych sprawiał, że biskupi czy opaci stawali się potężnymi panami feudalnymi. Kościół zyskał więc ogromne znaczenie i zabiegał o umocnienie swej wyższości nad instytucjami świeckimi. W tej rywalizacji o władzę i wpływy dochodziło do ostrych zatargów między cesarstwem a papiestwem, między koroną a tiarą. Był to jeden z czołowych konfliktów epoki.

Średniowiecze było okresem ogromnych kontrastów i wielu konfliktów politycznych oraz społecznych. Bogacenie się duchowieństwa, jak również pogarszanie się położenia mieszkańców miast i chłopów na skutek wzrostu ich wyzysku przez stany uprzywilejowane powodowało ruchy religijno-społeczne, skierowane przeciwko istniejącym stosunkom. A na przekór dążnościom uniwersalistycznym zaczęła się rozwijać świadomość narodowa wśród wielu narodów.

W sztuce średniowiecznej rozpowszechniły się jednakowe systemy znaków artystycznych, a tym samym jednolite style z niewielkimi tylko odchyleniami w zależności od miejscowych potrzeb oraz warunków. W okresie średniowiecza panowały kolejno style: preromański, romański i gotyk, przy czym dwa ostatnie są reprezentatywne dla zachodniej Europy, natomiast dla wschodniej - styl bizantyjski.