DOM DZIECKA – placówka opiekuńczo – wychowawcza socjalizacyjna zapewniająca całodobową opiekę i wychowanie dzieciom, których rodzice trwale lub okresowo nie mogą, nie potrafią lub nie chcą stworzyć właściwych warunków życia i rozwoju. Obejmują opieką wychowawczą dzieci i młodzież do 18 roku życia, a w przypadku kontynuowania nauki – do 25 roku życia. Liczba miejsc w placówce socjalizacyjnej nie powinna być większa niż 30, co jest zgodne z normami krajów unijnych.
Rozwiązanie instytucjonalne może mieć miejsce dopiero po wyczerpaniu możliwości znalezienia dla dzieci rodzin adopcyjnych czy zastępczych, co jest zgodne z Konwencją o Prawach Dziecka i rezolucjami Ministrów Spraw Społecznych Rady Europy.
Umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej powinno służyć reintegracji rodziny, przywróceniu kompetencji wychowawczych rodzicom.
1. ZARYS HISTORYCZNY
Geneza tej formy opieki sięga czasów starożytnych. Tak jak w innych krajach tak i w Polsce najpierw sieroty powierzano rodzicom a zakłady opiekuńcze pojawiały się w drugiej kolejności.
W Polsce pierwsze domy dziecka organizował Zakon Świętego Ducha, sprowadzony z Wiednia do Krakowa przez Biskupa Pandorę w 1203 r. Interesujące są czynniki regresu rodzinnych form opieki nad dzieckiem. Głównym czynnikiem był wzrost liczby dzieci, dla których trzeba było zorganizować opiekę zastępczą. Początkowo opieka zawodowa była domeną Kościoła.
Innym czynnikiem, który zadecydował o powstaniu domów dziecka był brak kontroli rodzin zastępczych. W XVII w. ujawniono proceder „fabrykantek aniołków”. Wykryto, że sieroty oddawane przez ks. G.P. Baudouna do rodzin włościańskich „do piersi” (do 3 roku życia) i „na garnuszek” (od 3 roku życia) nie tylko było były krzywdzone, poniżane, wykorzystywane do najcięższych prac, lecz także często uśmiercano je dla stałego dochodu nieobarczonego żadnymi zobowiązaniami. Było to przyczyną zdyskwalifikowania rodziny zastępczej jako formy niebezpiecznej, zagrażającej życiu sieroty. Po dwóch wiekach przywrócono opiekę rodzin zastępczych po dramatycznych doświadczeniach A. Majewskiej. Organizowała ona opiekę dla dzieci w Łodzi pod koniec dwudziestolecia międzywojennego. Nie znalazła ona wolnych miejsc w placówkach i musiała umieszczać wciąż napływające do miasta dzieci w rodzinach zastępczych.
Po II wojnie światowej było około 3 milionów sierot wojennych. To spowodowało rozwój placówek opiekuńczych. Po 1944 dużą rolę w organizowaniu opieki na dzieckiem odegrały względy polityczne. Wtedy szkoły i placówki opiekuńcze upaństwowiono, a zakład opiekuńczy dal sierot otrzymał dumną nazwę „Państwowy Dom Dziecka”. Władza demonstrowała wobec sił wewnętrznych i zewnętrznych swój postępowy charakter, szczycąc się m.in. tym, że z pałaców i parków wypędzono obszarników a wprowadzono w ich miejsce sieroty. Dotyczyło to okresu stalinowskiego. W Polsce zakłady dla sierot nosiły różne nazwy. Najczęściej były to przytułki, przytuliska, sierocińce, ale miały też imiona własne np. „Nasz Dom”, „Dom Sierot”. Dziś mają być hoteliki, hotele, przystanie byleby nie „domy dziecka”. Czyżby problem tkwił w samej nazwie? Przypomina to trochę naiwność tych, którzy wierzyli, że zmiana „domów starców” na „domy złotej jesieni” rozwiąże wszystkie problemy trzeciego świata.
Liczba pełnych sierot waha się w granicach 6 – 10%, a ok. 62% wychowanków domów dziecka to dzieci posiadające oboje rodziców. Rodzice ci jednak nie spełniają swoich obowiązków, obowiązków w wyniku, czego zostali sądownie pozbawieni władzy rodzicielskiej, względnie maja ją ograniczoną lub zawieszoną.
Konsekwencja tego stanu rzeczy jest napływ do domów dziecka dzieci z dużymi zaniedbaniami pedagogicznymi, opóźnieniami w rozwoju, defektami fizycznymi, psychicznymi i charakterologicznymi.
2. ORGANIZACJA DOMU DZIECKA
Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 01.09.2000r. w sprawie placówek opiekuńczo – wychowawczych (DzU Nr 80, poz. 900) reguluje typy, zasady działania i organizacje placówek, kwalifikacje zatrudnianych osób, warunki korzystania z pracy wolontariuszy, zasady oraz tryb kwalifikowania i kierowania dzieci do placówek, obowiązujący standard wychowania i opieki oraz standardy usług opiekuńczo – wychowawczych świadczonych w placówkach.
Szczegółowe zadania i organizację placówki, a także specyfikę i zakres sprawowanej opieki określa regulamin. Jest on opracowywany przez dyrektora placówki w porozumieniu z powiatowym centrum pomocy rodzinie (PCPR). Z regulaminem powinny być zaznajomione dzieci przebywające w placówce.
Praca z wychowankami realizowana jest według indywidualnych planów pracy przygotowywanych przez wychowawcę i modyfikowanych z psychologiem, pedagogiem i pracownikiem socjalnym.
Z uwagi na różny zakres obowiązków kadra podzielona jest na pracowników pedagogicznych (dyrektor - powoływany przez organ prowadzący placówkę, kieruje placówką i jego zastępca, wychowawcy - zobowiązani są do organizowania pracy w grupie dzieci oraz do pracy indywidualnej z dzieckiem. Kierują procesem wychowawczym dziecka, bezpośrednio odpowiadają za realizację zadań wynikających z indywidualnego planu pracy oraz pozostaje w stałym kontakcie z rodzinami dzieci. Wychowawca powinien być absolwentem studiów wyższych o preferowanych kierunkach pedagogika, psychologia, politologia i nauki społeczne w zakresie specjalności resocjalizacji.
Osoba zatrudniona w placówce na stanowisku pracownika socjalnego jest odpowiedzialna za pracę z rodziną dziecka, rozpoznaje jego sytuacje rodzinną, utrzymuje kontakt z instytucjami wspierającymi tę rodzinę, inicjuje działania niezbędne do unormowania sytuacji rodziny i umożliwienia powrotu dziecka do rodziny.
Osoby zatrudnione w placówce na stanowisku psychologa lub pedagoga są odpowiedzialne za diagnozę indywidualną dziecka, prowadzenie zajęć terapeutycznych oraz za poradnictwo psychologiczno – pedagogiczne dla rodziców dzieci przebywających w placówce. Jeden psycholog ma pod opieką 50 wychowanków do lat trzech, lub 100 wychowanków w domach, gdzie przebywają dzieci starsze. Powinny to być osoby, które ukończyły wyższe studia magisterskie.
Placówka powinna zatrudnić terapeutów (osoby posiadające udokumentowane przygotowanie do prowadzenia terapii o profilu potrzebnym w pracy placówki), opiekunki dziecięce (absolwentki szkół medycznych przygotowujących do pracy w zawodzie opiekunki dziecięcej), a także lekarzy i pielęgniarki.
3. ZADANIA DOMU DZIECKA I ICH FUNKCJE
Podstawowym statusowym zadaniem domu dziecka jest dążenie do zastąpienia wychowankom domu rodzinnego. Wychowankowie to najczęściej dzieci zaniedbane, opóźnione w nauce, niedożywione, reagujące agresją lub apatią na emocjonalne odrzucenie przez najbliższych. Dlatego najważniejsza jest funkcja opiekuńczo – wychowawcza realizowana przez działania o charakterze kompensacyjnym, profilaktycznym, a także wspomagającym i stymulującym rozwój wychowanków. Dom dziecka pełni także funkcje dydaktyczną, rekreacyjną, zdrowotną i korekcyjną, integracyjną i integralną.
Zgodnie z teorią hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa na pierwszym miejscu należałoby wymienić zaspokojenie potrzeb biologicznych (wyżywienie, odpowiednie warunki mieszkaniowe itp.). Następny cały kompleks zadań dotyczyłby zaspokojenia potrzeb psychicznych (bezpieczeństwo, kontakty uczuciowe, kontakty społeczne, samorealizacja, itd.).
W procesie zaspokojenia wszystkich potrzeb wychowanków domu dziecka, podobnie jak to jest w przypadku rodziny realizuje się zadania wychowawcze i opiekuńcze wynikające z podstawowej funkcji tej placówki.
Do zadań opiekuńczych domu dziecka należą:
- Zapewnienie bezpieczeństwa osobistego i ochrony zdrowia fizycznego, psychicznego;
- Zagwarantowanie odpowiednich warunków mieszkaniowych i całodziennego wyżywienia;
- Zaopatrzenie w odzież i inne potrzeby osobistego użytku;
- Umożliwienie realizowania obowiązku szkolnego oraz warunków do dalszego kształcenia się, zdobycia określonych kwalifikacji zawodowych zgodnych z uzdolnieniami i zainteresowaniami oraz podjęcie pracy;
- Pomoc w zdobywaniu niezbędnej wiedzy w zakresie przygotowania do życia w rodzinie, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz poznawania pozytywnych wzorów życia rodzinnego;
- Wyposażenie w podstawowe umiejętności i wiadomości niezbędne do samodzielnej organizacji gospodarstwa domowego;
- Pomoc w uzyskaniu zgodnej z kwalifikacjami pracy oraz mieszkania, warunkujących rozpoczęcie samodzielnego życia.
Do zadań wychowawczych domu dziecka należą:
- Kształtowanie postaw społecznej odpowiedzialności, poszanowanie własności społecznej i osobistej, gospodarności, dyscypliny i ofiarności w realizacji zadań służących społecznemu rozwojowi, zdobycie umiejętności współżycia w zespole, wytworzenie potrzeby niesienia wzajemnej pomocy, sprawiedliwości i uczciwości w postępowaniu międzyludzkim;
- Kształtowanie takich cech, jak poczucie własnej godności i szacunek dla innych ludzi, skromność, odwaga cywilna w wyrażaniu własnych myśli i codziennym działaniu, prawdomówność i dotrzymywanie danego słowa;
- Kształtowanie należytego stosunku do obowiązków sprzyjające takim cechą jak: solidność, wytrwałość, punktualność i wewnętrzna dyscyplina.
Oprócz zadań opiekuńczo – wychowawczych realizowanych w zastępstwie rodziny, domy dziecka podejmują dodatkowe zadania kompensacyjne, związane z pobytem dziecka poza środowiskiem rodzinnym oraz koniecznością przezwyciężenia skutków różnego rodzaju trudności i zaburzeń, w tym zwłaszcza choroby sierocej. Zakres tych zadań wyznaczają indywidualne sytuacje wychowanków. Niejednokrotnie zadania kompensacyjne (reedukacja, resocjalizacja, rewalidacja, rehabilitacja i inne) dominują w całokształcie pracy opiekuńczo – wychowawczej placówki i modyfikują sposób wymienionych wyżej zadań opiekuńczych i wychowawczych. Wypełnianie tych zadań składa się na przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia w społeczeństwie.
W pracy z dzieckiem osamotnionym, pozbawionym w przyszłości oparcia, jakie każdemu dziecku w momencie usamodzielnienia się zapewnia własna rodzina, szczególnie ważne jest zaszczepienie tych wartości moralnych oraz takiego przygotowania do pracy, aby wychowanek po odejściu z placówki umiał prawidłowo ułożyć swoje życie i swoje kontakty w nowym środowisku zamieszkania i pracy.
Życie w zbiorowości, jaką jest dom dziecka daje wychowankowi wiele okazji do przejawiania aktywności własnej, ale stwarza też niebezpieczeństwo tłumienia własnej indywidualności. Jednym ze szczególnie trudnych problemów w warunkach życia zbiorowego jest godzenie dobra wychowanka jako jednostki z dobrem grupy wychowawczej i całej społeczności domu dziecka. Zmniejszyć te trudności można poprzez realizację postulatu podmiotowego traktowania dziecka w procesie wychowania, a także takie organizowanie procesu opiekuńczo – wychowawczego w domu dziecka, które uwzględniać będzie postulaty nazwane przez A. Kelma umownie prawami wychowanków.
Jest to przede wszystkim prawo do:
- pozytywnej motywacji pobytu dziecka w placówce,
- stabilizacji więzi osobowych w układach dzieci – dzieci, dzieci – kadra,
- rzeczywistego współudziału w kształtowaniu warunków życia w domu dziecka,
- demokratycznej zależności od reguł życia w placówce, a nie od osób,
- mobilizujących perspektyw jednostkowych i zbiorowych,
- radości życia i marzeń,
- ochrony i bezpieczeństwa osobistego i zbiorowego,
- obiektywnej i sprawiedliwej oceny postępowaniu dziecka,
- łączenia uprawnień dziecka z wymaganiami wobec niego,
- nawiązywanie przez dziecko kontaktów koleżeńskich, przyjaźni i miłości,
- wyboru dróg postępowania moralnego i odpowiedzialności za ten wybór,
- wybaczanie błędów i ograniczanie kar na rzecz zachęt, wzmacniających pozytywną motywację dziecka,
- naprawienie przez dziecko, w miarę jego możliwości, szkód i krzywd wyrządzonych świadomie czy nieświadomie,
- szanowanie tajemnic dziecka i intymności jego przeżyć osobistych,
- wzmacnianie i hartowanie woli dziecka,
- odtwarzanie warunków poznawania i przyjmowania przez dziecko społecznie uznanych wartości życia.
Głównym podmiotem domów dziecka są wychowankowie dla nich ta instytucja powstała, im ma służyć i zmieniać się stosownie do ich potrzeb. Ważna jest, zatem wiedza o ich właściwościach, szczególnie zaś o tym, kiedy i jakie dzieci kierowane są do domu dziecka, jak się tu adoptują, jakim zmianom ulegają, kiedy i z jakich powodów opuszczają placówkę oraz jaka jest wówczas ich sytuacja losowa i pedagogiczna.
Obecnie wychowankowie domu dziecka to w znacznej większości dzieci posiadające rodziców, czyli sieroty społeczne.
Drugim po wychowanku ważnym elementem struktury tej placówki są wychowawcy. Jakość pracy pracownika, jego umiejętności pedagogiczne i pożądane cechy osobowości, współpraca z innymi pracownikami, jego więzi z wychowankami – mają znaczenie dla tworzenia właściwej atmosfery, sprzyjającej realizacji wymienionych wcześniej zadań. W domu dziecka właściwie każdy pracownik spełnia funkcje pedagogiczne, niezależnie od stanowiska i wykonywanych obowiązków, dlatego każdy z nich powinien mieć świadomość wymagań pedagogicznych, jakie wiążą się z jego pracą w tej placówce.
Podstawowe znaczenie dla organizacji pracy opiekuńczo – wychowawczej ma koncepcja grupy wychowawczej. W praktyce wyłonione zostały różne rozwiązania, zależnie od kryteriów doborów wychowanków do grupy: wielu, płci, szczebla edukacji (przedszkole, szkoła). W domach dziecka stosowane są: a) grupy rodzynkowe (koedukacja dzieci w różnym wieku), b) grupy rozwojowe (dzieci w różnym wieku, lecz zwykle jednej płci z różnych szczebli edukacji), c) grupy jednorodne (dzieci zbliżone wiekiem, jednej płci i o podobnej sytuacji szkolnej, zwykle z tej samej klasy), d) grupy mieszane o różnym składzie wychowanków, dobieranych raczej przypadkowo, w miarę napływu do domu dziecka.
WYCHOWAWCY DOMÓW DZIECKA POPRZEZ SWOJE DZIAŁANIA POWINNI:
- Dobrze poznać wychowanków, ich sytuację a także ich przeżycia emocjonalne (źródło trosk, lęków, ale i radości, zadowolenia);
- Starać się zaspokajać potrzeby wychowanków, te podstawowe, ale i emocjonalne: przyjaźni, przynależności do grupy oraz potrzebę bezpieczeństwa, które można realizować poprzez stabilizację sytuacji życiowej wychowanka, a więc m.in. nie przenosić go z grupy do grupy, z pokoju do pokoju, nie zmieniać wychowawcy grupy;
- Stwarzać życzliwą atmosferę w domu dziecka, opartą na wzajemnym szacunku, przyjaźni, zrozumieniu i zaufaniu;
- Rozumnie stosować nagrody i kary;
- Eliminować, (chociaż częściowo) kompleks niższości wychowanków np. poprzez dbanie o ich wygląd zewnętrzny (fryzura, ubiór);
- Pomagać dzieciom w nauce, organizować „naukę własną” wychowanków w sposób interesujący i urozmaicony, aby wykluczyć nudę i zniechęcenie, wyrabiać u nich poczucie obowiązkowości, odpowiedzialności i sumienności w wypełnieniu obowiązków szkolnych; wyrabiać i wzmacniać pozytywną motywację do uczenia się.
4. POZYTYWNE CZYNNIKI WARUNKUJĄCE EFEKTYWNOŚĆ PRACY WYCHOWAWCZO – TERAPEUTYCZNEJ W DOMACH DZIECKA
Wykształcenie (wysoki poziom wiedzy ogólnej i fachowej);
- Predyspozycje osobowościowe;
- Doskonalenie zawodowe;
- Świadome i celowe wykorzystanie doświadczenia pedagogicznego do oddziaływań wychowawczo – terapeutycznych;
- Pozytywny stosunek do wykonywanego zawodu;
- Dobre stosunki międzyludzkie w miejscu pracy;
- Pomoc i współpraca z dyrekcją domu dziecka;
- Możliwości formalnego dokształcania się;
- Środowisko lokalne interesujące się pracą domu dziecka (pomoc, współpraca);
- Możliwość konsultacji fachowych;
- Warunki rodzinne wychowawcy.
5. ZASADY I TRYB KWALIFIKOWANIA ORAZ KIEROWANIA WYCHOWANKÓW DO DOMU DZIECKA.
- Do placówki kieruje powiat właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka,
- Podstawą skierowania do placówki jest: orzeczenie sądu, wniosek rodziców, opiekunów prawnych lub małoletniego,
- Powiat kieruje dziecko do odpowiedniej placówki przy pomocy powiatowego centrum pomocy rodzinie,
- O skierowaniu dziecka do placówki powiatowe centrum pomocy rodzinie powiadamia sąd, który wydał orzeczenie,
- Rodzeństwo kierowane do placówki nie powinno być rozdzielane.
6. PRZYCZYNY DECYZJI O UMIESZCZENIU W PLACÓWCE:
- Sieroctwo biologiczne,
- Dysfunkcjonalność czy wręcz patologia rodzin na różnym tle i w różnych zakresach, wytwarzająca zjawisko tzw. sieroctwa społecznego, różne zdarzenia losowe, kryzysy indywidualne, rodzinne i ogólnospołeczne, burzące normalny bieg życia dzieci.
Statystyczną przewagę mają w domach dziecka przypadki spowodowane tą druga grupą przyczyn, czyli niewydolnością rodzin.
Decyzja o umieszczeniu w domu dziecka opiera się na indywidualnej diagnozie sytuacji życiowej dziecka i jego rodziny oraz perspektyw rozwoju. Powinna ona brać pod uwagę zarówno interes dziecka jak i społeczeństwa utrzymującego placówki opiekuńcze.
Pobyt w domu dziecka ustaje w przypadku:
- powrotu dziecka do rodziców (do momentu ustania przyczyny osadzenia dziecka w placówce),
- zakwalifikowania dziecka do innej formy opieki,
- usamodzielnienia się dziecka,
- orzeczenia sądu o zakończeniu pobytu dziecka w placówce.
Po opuszczeniu placówki jej wychowankowie mają prawo do korzystania przez okres 3 lat z porad specjalistów pracujących w placówce.
Dom dziecka sprawuje opiekę w formie całodobowej ciągłej i realizuje swoje działania przez:
Umożliwienie dzieciom regularnych, osobistych i bezpośrednich kontaktów z rodzicami oraz innymi osobami bliskimi, z wyjątkiem przypadków, w których sąd zakazał lub ograniczył ich prawo do osobistych kontaktów z dzieckiem,
Współpracę w szczególności z:
- powiatowymi centrami pomocy rodzinie i środkami pomocy społecznej, właściwymi ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu rodziców dzieci,
- ośrodkami adopcyjno – opiekuńczymi prowadzącymi poradnictwo i terapię dla rodziców dzieci,
- szkołami, do których uczęszczają, i szkołami, do których uczęszczały dzieci przed umieszczeniem ich w placówce,
- sądami rodzinnymi,
- kuratorami sądowymi,
- organizacjami zajmującymi się statusowo pomocą rodzinom, działającymi w środowisku rodziców dzieci,
- właściwymi ze względu na miejsce zamieszkania oraz deklarowaną przynależność wyznaniową rodziców i siedzibę placówki parafiami Kościoła Katolickiego i jednostkami organizacyjnymi innych kościołów i związków wyznaniowych.
7. STANDARDY USŁUG ŚWIADCZONYCH W DOMACH DZIECKA
Dzieciom w placówkach przysługuje:
a) Wyżywienie dostosowane do ich potrzeb rozwojowych,
b) Wyposażenie w odzież, obuwie, bieliznę i inne przedmioty osobistego użytku, stosownie do wieku i indywidualnych potrzeb,
c) Środki higieny osobistej
d) Zaopatrzenie w leki, podręczniki i przybory szkolne, a także zabawki odpowiednie do wieku rozwojowego,
e) Co miesiąc drobna kwota do własnego dysponowania przez dziecko.
Współczesna psychologia zwraca uwagę na niebezpieczeństwo nieliczenia się w decyzjach o losach zwłaszcza młodszych dzieci z tak zwanymi okresami krytycznymi w rozwoju uczuć, mowy, umysłu. Brak stałego opiekuna dziecka, poczynając od kilku miesięcy jego życia do końca wieku przedszkolnego, zbyt częste zmienianie go, niezaspokojenie potrzeb dziecka – szczególnie bezpieczeństwa i miłości – deformuje rozwój. W związku z tym dom dziecka ocenia się jako placówkę mniej korzystną dla dzieci młodszych niż dl starszych. Zwłaszcza dla najmłodszych wychowanków niekorzystne jest także ogólnie większe ubóstwo środowiska zakładowego w bodźce zmysłowe i psychiczne, starsi bowiem są już bardzie zdolni fizycznie i psychicznie do samodzielnego poszerzania swego świata doznań.
