Początki odrodzenia w Polsce

Przenikanie humanizmu do Polski rozpoczęło się już w pierwszej połowie XV wieku dzięki podróżom dyplomatycznym polskich posłów, głównie duchownych, do Włoch. Pierwszym jego przejawem było opanowanie przez wybitnych pisarzy wzorowej klasycznej łaciny; zasłynęli pod tym względem szczególnie potężny biskup krakowski kardynał Zbigniew Oleśnicki i historyk Jan Długosz.

Jednym z ważniejszych dzieł poprzedzających późniejszy rozwój idei odrodzenia w Polsce był traktat polityczny pt. "Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej "napisany przez Jana Ostroroga, starostę wielkopolskiego i doradcę króla Kazimierza Jagiellończyka. Ostroróg wysuwa na czoło zagadnienie stosunku króla do papieża, przeciwstawia się średniowiecznym poglądom o hegemonii władzy kościelnej i żąda ograniczenia uprawnień politycznych kleru. W drugiej części traktatu podaje szereg propozycji reform w prawodawstwie.

Na dalsze krzewienie się idei humanistycznych wpłynął rozwój Akademii Krakowskiej, sławnej szczególnie z nauk matematycznych i astronomii. Na studia do Krakowa ściągały wtedy najciekawsze umysły z całej środkowej Europy.

Równocześnie przybyli do naszej stolicy dwaj wielcy pisarze humaniści: Filip Buonaccorsi, znany pod nazwiskiem Kallimacha, Włoch ścigany za udział w spisku politycznym przeciwko papieżowi, i Niemiec Konrad Celtes, typowy wówczas wędrowny humanista, poeta, który zwiedził już wszystkie ważniejsze ogniska ruchu umysłowego w Niemczech i Włoszech. Obaj oni zaznaczyli się w rozwoju piśmiennictwa w Polsce nie tylko swoimi poezjami. Kallimach stał się doradcą króla Kazimierza Jagiellończyka i założył w Krakowie stowarzyszenie naukowo-literackie, Celtes, idąc za jego przykładem, założył stowarzyszenie literatów, wzorowane na podobnych stowarzyszeniach włoskich.

Drugi, przełomowy okres rozwoju kultury odrodzenia w Polsce nastąpił w pierwszej połowie wieku XVI, za panowania Zygmunta Starego. Zaszły w nim wielkie zmiany zarówno w dziedzinie kultury umysłowej, jak też w dziedzinie kultury materialnej i w życiu obyczajowym.

Zygmunt, zanim został królem polskim, poznał dwory królewskie w Pradze i Budapeszcie, później, kiedy ożenił się z włoską księżniczką Boną Sforza, całkowicie przyjął wzory włoskie. Dwór jego stał się głównym ośrodkiem życia umysłowego i kulturalnego, skupiającym artystów i poetów. Jeszcze przed przyjazdem Bony, z okazji poprzedniego małżeństwa królewskiego, odbył się w Krakowie pierwszy w Polsce jak gdyby konkurs poetycki, w którym wzięło udział kilku poetów polsko - łacińskich.

Lata panowania Zygmunta Starego to okres wielkiej potęgi politycznej państwa, szybkiego rozwoju gospodarczego kraju i jednocześnie okres ogromnych przemian w dziedzinie kultury. Oddziaływanie nowych prądów z Włoch pobudziło i rozwinęło zdolności tkwiące w narodzie. Zaznaczyło się to szybko wielkimi dziełami w nauce i w poezji. W tym właśnie czasie nauka polska wydała genialnego uczonego w osobie Mikołaja Kopernika. Uczony prawnik Andrzej Frycz Modrzewski napisał dzieło, które go postawiło w rzędzie największych umysłów epoki. Poeta polski pochodzenia chłopskiego, Klemens Janicki ( 1516-1543 ), za swe łacińskie poezje otrzymał wieniec poetycki na uniwersytecie w Bolonii.

Przykład królewski w popieraniu nowych prądów naśladowali znaczniejsi magnaci, zarówno świeccy, jak duchowni. I oni sprowadzali zagranicznych architektów do przebudowy swych rezydencji, utrzymywali na swych dworach ludzi wykształconych i udzielali pomocy materialnej na studia zdolniejszej młodzieży, a nawet niektórzy z nich zakładali swe szkoły. W ten sposób zaczął się rozwijać w Polsce mecenat, to znaczy udzielanie przez możnych pomocy materialnej artystom i poetom. Najsławniejszym polskim mecenasem był Jan Zamoyski. Działał on w drugiej połowie XVI wieku, w okresie rozkwitu odrodzenia w Polsce, uświetnionego w poezji nazwiskiem Jana Kochanowskiego.