Historia Grecji w starożytności
Przodkowie Greków przybyli na teren południowych Bałkanów na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Kultura materialna przybyszów była bardzo uboga i przed około 1600 r. p.n.e. pozostawiła stosunkowo mało śladów. W tym samym czasie na Krecie rozpoczynał się okres świetności cywilizacji zwanej przez badaczy cywilizacją minojską (od imienia mitycznego władcy Krety, Minosa). Około 2000 pojawiają się tutaj monumentalne kompleksy pałacowe Knossos, Fajstos, Malia, nieco później Kato Zakroi, w których administrację prowadzono za pomocą pisma (pismo linearne A; niestety do dziś nie zostało odczytane). Pałace uległy spaleniu około 1700 r. p.n.e. ale wkrótce odbudowano je w jeszcze bardziej okazałej formie.
Epoka mykeńska.
Tuż po 1600 r. p.n.e. kultura minojska zaczęła oddziaływać na Grecję kontynentalną, gdzie właśnie kształtowała się pierwsza rdzennie grecka kultura zwana mykeńską (od Myken, jej najważniejszego ośrodka). Około 1450 r. p.n.e. Mykeńczycy najechali i zasiedlili Kretę, wciągając ja w obręb świata greckiego. Rozkwit kultury mykeńskiej przypada na XIV XIII w. Powstają wówczas wspaniale pałace w Mykenach, Tirynsie, Pylos na Peloponezie, Atenach w Attyce, Tebach i Gla w Beocji. Na Krecie Mykeńczycy wykorzystują minojski pałac w Knossos. Do prowadzenia pałacowej administracji przejęli od Minojczyków pismo i przystosowali je do potrzeb języka greckiego (pismo linearne B; odczytane w 1953 przez M. Ventrisa). Echem potęgi cywilizacji mykeńskiej jest tradycja mityczna o wielkiej wyprawie przeciw Troi, której ostateczny kształt nadały poematy Homera w VIII w. p.n.e.
Ciemne Wieki.
Załamanie cywilizacji mykeńskiej następuje w wyniku niejasnych okoliczności po 1200, pałace uległy zniszczeniu, znikło pismo, zubożała kultura materialna. Okres miedzy 1100 a 800 r. p.n.e. określa się w związku z tym mianem Ciemnych Wieków. W tej epoce dokonał się definitywny podział Grecji pomiędzy poszczególne plemiona. Zmieniła się też geografia polityczna. Z ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny. Z nowo powstałych najbardziej okazały odkryto na Eubei (Lefkandi). Świat grecki uległ dalszemu rozszerzeniu: w X w. p.n.e. Grecy z kontynentu zasiedlili wyspy Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. W sferze kultury materialnej Ciemne Wieki były okresem stopniowego upowszechniania się żelaza.
Epoka archaiczna.
Zapewne jeszcze w okresie Ciemnych Wieków rozpoczął się proces, który w VIII w. doprowadził do ostatecznego uformowania się nowej formy politycznej: miasta-państwa (gr. polis, l.mn. poleis), które określiło charakter greckiej cywilizacji po schyłek starożytności. Wielu mieszkańców poszczególnych rejonów zaczęło koncentrować się wokół jednego ośrodka miejskiego (synojkizm). W konsekwencji Peloponez i Grecja środkowa zostały podzielone pomiędzy poszczególne miasta-państwa z wyraźnie wytyczonymi granicami. Ośrodki miejskie przybrały regularny wygląd: niemal wszędzie odnajdujemy cytadele (akropol), rynek służący zarówno do celów handlowych jak i politycznych (agora) oraz centralna świątynie bóstwa opiekuńczego miasta (bóstwo poliadyczne). Kiedy w pierwszej połowie VIII w. Grecy zaczęli zakładać kolonie, wszystkie one miały juz strukturę miast-państw. Okrzepnięciu polis towarzyszyło kilka zjawisk o fundamentalnym znaczeniu dla powstania greckiej tożsamości etnicznej: wedle tradycji w Olimpii, w 776 r. p.n.e. odbyły sie pierwsze igrzyska olimpijskie. U schyłku tego stulecia światynia-wyrocznia Apollona w Delfach nabrała charakteru ogólnogreckiego ośrodka kultowego. Jeszcze w pierwszej polowie stulecia pojawiło się, zapożyczone od Fenicjan, pismo alfabetyczne, co umożliwiło powstanie u schyłku VIII w. poematów Homera, opiewających wspólny wysiłek militarny Greków z heroicznej przeszłości. Lata między około 750 a 580 p.n.e. to przede wszystkim okres Wielkiej Kolonizacji. Pierwszy impuls wyszedł od miast eubejskich. Jeszcze w początkach VIII w. Eretria skolonizowała wyspę Kerkirę na drodze do Italii. Około 770 wspólnie z Chalkis założyła punkt handlowy na wyspie Pithekussai (dziś Ischia naprzeciw Neapolu), a wkrótce potem Kyme pierwsze miasto kolonialne na lądzie stałym (757 r. p.n.e.). Sami Chalkidyjczycy założyli następnie Region w Italii, Naksos i Zankle na Sycylii. Do ruchu kolonizacyjnego włączyły się inne miasta: na Sycylii Megarejczycy założyli Megerę Hyblaję, Koryntyjczycy Syrakuzy (733 r. p.n.e.), a Rodyjczycy z Kreteńczykami Gele (698 r. p.n.e.). W Italii powstały obok siebie dwie kolonie achajskie: Sybaris i Kroton oraz spartański Tarent (706 r. p.n.e.). Ruch kolonizacyjny skierował sie niemal równocześnie ku innym obszarom. Jeszcze w pierwszej połowie VIII w. Koryntyjczycy założyli Sinope nad Morzem Czarnym, a Milezyjczycy Kyzikos na Hellesponcie. W VII w. Milet założył kilka dalszych miast na Hellesponcie i nad Morzem Czarnym (m.in. Abydos, Istros i Olbie). Eubejczycy skolonizowali wybrzeża Morza Trackiego (Mende, Methone, Torone). W VII w. ekspansja kolonialna rozszerzyła sie na dalsze obszary: Terejczycy założyli Kyrene w Afryce (632 r. p.n.e.), a u schyłku stulecia Fokajczycy Massalię na Wybrzeżu Liguryjskim (dziś: Marsylia). Na krotko udało sie Grekom ulokować także w Hiszpanii i na Korsyce. Na Sycylii i nad Morzem Czarnym doszło do wtórnej kolonizacji, miasta kolonialne zakładały swoje własne kolonie. Naksyjczycy sycylijscy założyli Katanę i Leontinoi, Syrakuzanie Akrai, Kasmenai i Kamarine, Korkyra Epidamnos, a Sinope nad Morzem Czarnym - Trapezunt. Kolonizacji towarzyszyła ekspansja handlowa; greckie wyroby były nabywane w całym świecie śródziemnomorskim. Powstanie kolonii stwarzało mieszkańcom miasta założycielskiego (metropolia) lepsze warunki bytowania dzięki pozbyciu sie nadwyżek ludności, a równocześnie otwierało przed nimi nowy obszar dla pozyskiwania i zbywania produktów. Poleis Grecji właściwej starały się poprawić swoją sytuację materialną i jednocześnie zyskać prestiż w licznych konfliktach z miastami sąsiednimi. W końcu VIII w. doszło do wojny między Eretrią i Chalkis o leżącą między nimi równinę lewantyńską. Mniej więcej w tym samym czasie Spartanie podbili Mesenie, a Ateńczycy siłą przyłączyli do swojej polis Eleusis. W trudnym do ustalenia momencie Argiwowie postąpili tak samo z Tirynsem i Mykenami. Wzrastające poszanowanie dla podmiotowości greckiej polis spowodowało jednak, ze począwszy od VII w. strony konfliktu przestały zmierzać do likwidacji przeciwnika (wyjątek stanowi zburzenie Sybaris i Krisy). Zwycięzca zadowalał sie aneksją spornego terytorium granicznego, bądź uznaniem jego przywództwa na arenie międzynarodowej (hegemonia). W ten sposób w VI w. Spartanie zdominowali większość Peloponezu (Związek Peloponeski), a Tebianie Beocję. Permanentne konflikty graniczne odbijały się na stosunkach wewnętrznych w miastach-państwach. W końcu VIII w. dokonała się rewolucyjna zmiana w technice walki. Arystokratyczna jazda, kosztowna ze względu na konieczność utrzymywania koni, została wyparta przez ciężko zbrojną piechotę, walcząca w zwartym szyku wymagającym pełnej kooperacji (reforma hoplicka). Poszerzył sie tym samym krąg osób, które stanowiły pełnowartościową siłę wojskowa, a ustawiczne konflikty sąsiedzkie utwierdzały hoplitów w poczuciu, ze są państwu niezbędni. W konsekwencji ci nie arystokratyczni członkowie wspólnot obywatelskich zaczęli sie domagać szerszego udziału w życiu politycznym. Pierwszym symptomem ograniczenia roli arystokracji było spisywanie praw przez specjalnie w tym celu powoływanych prawodawców, co uniemożliwiało arystokratycznym sędziom dowolność w rozstrzyganiu sporów (Zaleukos, Charondas). W Atenach tego zadania mieli się podjąć Drakon (621 r. p.n.e.) i Solon (594 r. p.n.e.), w Sparcie półlegendarny Likurg. Tam, gdzie napięcia były zbyt duże, przedsiębiorcze jednostki wykorzystywały niezadowolenie z rządów arystokratycznych i narzucały sie na jedynowładców, mając poparcie z reguły uboższej części obywateli (tyrani). Niektórym tyranom udało sie nawet założyć dynastie: Ortagoras i jego potomkowie rządzili w Sykionie około 100 lat (650 - 550 r. p.n.e.), niewiele mniej Kypselos i jego następcy w Koryncie (ok. 657 - 580 r. p.n.e.). W Atenach tyranowi Pizystratowi (ok. 560 - 527 p.n.e.) udało się przekazać władze swojemu synowi Hippiaszowi (527 - 513 p.n.e.). Z wyjątkiem miast sycylijskich, gdzie tyrania pojawiła się dopiero na przełomie VI/V w. i w odmiennych okolicznościach, u schyłku VI w. tyranie w Grecji ustąpiły rządom oligarchicznym. Wyjątek stanowiły Ateny, w których po upadku Pizystratydów i krótkotrwałym konflikcie arystokratycznych fakcji, przywódca możnej rodziny Alkmeonidow - Klejstenes sprzymierzył się z ludem (demos) i wprowadził szereg reform ustrojowych (508 r. p.n.e.). Rozpoczęły one proces przemian, który pół wieku później (reformy Efialtesa 462) doprowadził do powstania pierwszego w dziejach państwa demokratycznego.
Epoka klasyczna
Najważniejszym zjawiskiem pięćdziesięciolecia (gr. Pentekontaetia) po wojnach perskich był wzrost potęgi Aten. Związek Morski bardzo szybko stal sie narzędziem ateńskiej polityki imperialnej, a próby wystąpienia poszczególnych członków były brutalnie tłumione (Naksos ok. 467 p.n.e., Thassos 465 p.n.e, Samos 440 p.n.e). Dobrowolna początkowo składka na walkę z Persami stała sie faktycznie daniną, którą Ateńczycy dysponowali wedle własnego uznania. W 453 skarbiec związku został przeniesiony z Delos do Aten. Kiedy działania wojenne przeciw Persji, prowadzone początkowo z dużą intensywnością (Eurymedon 466 p.n.e. ; Egipt 460 - 454 p.n.e.; Cypr przed 450 p.n.e.) wygasły w niejasnych okolicznościach około 450 r. p.n.e., Ateńczycy nie dopuścili do samorozwiązania się Związku Morskiego, który w tej sytuacji tracił pierwotna racje bytu. Wzrostowi ateńskiej potęgi przeciwstawiła się Sparta i jej sojusznicy, zwłaszcza Korynt i Teby. Po serii konfliktów zbrojnych w latach około 461 - 446 p.n.e. (czasami zwanych pierwszą wojną peloponeską) doszło do wieloletniej i wyczerpującej wojny (wojna peloponeska 431 - 404 p.n.e.). Pierwszy jej etap zakończył się kompromisowym pokojem w 421 r. p.n.e. (pokój Nikiasza). W r. 415 p.n.e. Ateńczycy zorganizowali wielką ekspedycję na Sycylię przeciwko tamtejszym sojusznikom Spartan. Wyprawa zakończyła sie druzgocącą klęską (413 p.n.e.). Spartanie przejęli inicjatywę. Korzystając z perskiego wsparcia oraz buntów ateńskich sojuszników odnieśli ostateczne zwycięstwo niszcząc ateńską flotę pod Ajgospotamoj (405 r. p.n.e.) i zmuszając Ateny do bezwarunkowej kapitulacji (404 p.n.e.). Autorytarny styl sprawowania przez Spartę przywództwa w świecie greckim doprowadził jednak wkrótce do zmiany sojuszy. W niespełna 10 lat po zakończeniu wojny peloponeskiej wystąpili przeciw niej wspólnie Koryntyjczycy, Beoci i Ateńczycy (wojna koryncka 395 - 386 p.n.e). Konflikt zakończył sie dzięki interwencji króla perskiego, który podyktował korzystne dla Sparty warunki pokoju (pokój Antalkidasa 386 p.n.e.). Hegemonia spartańska nie przetrwała długo. Ateńczycy zdołali w okrojonej formie odnowić sojusz wyspiarskich miast-państw pod swoim kierownictwem (II Związek Morski - 378 p.n.e.). Spartanie znaleźli się w otwartym konflikcie z kierowanymi przez Epaminondasa Tebami, który zakończył się ich całkowitą klęską (Leuktry 371 p.n.e.; Mantineja 362 p.n.e.). Ani Teby, ani Ateny nie były w stanie zastąpić Sparty w roli hegemona, co wkrótce wykorzystał zdolny władca Macedonii, Filip II (359 - 336 p.n.e.). Dzięki pokonaniu w 358 r. p.n.e. Ilirów zjednoczyli on księstwa macedońskie i rozpoczął ekspansję na południe. Korzystając z kłopotów Aten, które znalazły sie w stanie wojny ze swoimi zbuntowanymi sojusznikami (wojna sprzymierzeńcza 357 - 355 p.n.e.) zaczął zajmować miasta uważane przez Ateńczyków za obszar ich wpływów (Amfipolis, Pydna 357 r. p.n.e.; Potidaja 356 r. p.n.e.; Methone 354 p.n.e.). Wmieszawszy sie w wewnętrzne sprawy Tessalii w 352 r. p.n.e. został jej protektorem otwierając sobie tym samym drogę do środkowej Grecji. W 349 r. p.n.e. zaatakował, a w następnym roku zdobył Olint. Mianowany przez amfiktyonie delficką wodzem w wojnie z Fokidą zmusił ją do kapitulacji (346 r. p.n.e.). Pokój zawarty w tym samym roku z Atenami (pokój Filokratesa) nie trwał długo. Interwencje Filipa w Elidzie i na Eubei (343 - 341 p.n.e.), a zwłaszcza atak na Bizancjum i Perynt (340 r. p.n.e.) pozwoliły ateńskiemu politykowi Demostenesowi stworzyć koalicję ateńsko-tebańską przeciw niemu. W 338 r. p.n.e. doszło do walnej rozprawy pod Cheroneą. Grecy ponieśli całkowitą klęskę, a Filip stal sie hegemonem całej Grecji czego wyrazem było powołanie pod jego auspicjami związku miast greckich (Związek Koryncki). Król macedoński przystąpił natychmiast do realizacji swoich wielkich planów wyprawy przeciw Persji. Nie zdążył ich jednak wprowadzić w życie, bowiem został zamordowany w niejasnych okolicznościach w 336 r. p.n.e. Następcą Filipa na tronie Macedonii i na stanowisku przywódcy Związku Korynckiego (strateg autokrator) został jego syn Aleksander III, który natychmiast przystąpił do realizacji projektu antyperskiej krucjaty. Przekroczywszy Hellespont na czele armii macedońskiej i kontyngentów greckich Aleksander pokonał wojska perskie nad Granikiem (334 p.n.e.). Po przemierzeniu całej Azji Mniejszej zwyciężył samego króla Dariusza III pod Issos w Cylicji (333 p.n.e.). Kierując sie następnie na południe zajął kolejno Syrię, Palestynę i Egipt i tym samym zabezpieczył sobie tyły przed wyprawą w głąb Azji. Do ostatecznego starcia z Dariuszem III doszło pod Gaugamelą w Mezopotamii (331 r. p.n.e.). Armia perska została rozbita, a Dariusz, któremu udało sie oddalić z pola bitwy, został zamordowany w efekcie spisku dworskiego. Aleksander podążył dalej na wschód opanowując kolejne perskie satrapie aż po Indus, do którego dotarł w 326 r. p.n.e. Tam, na skutek buntu żołnierzy, został zmuszony do zarządzenia odwrotu. W 324 r. p.n.e. powrócił do Babilonu, gdzie w czerwcu 323 r. p.n.e. nagle rozchorował się i zmarł.
Epoka hellenistyczna
W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła sie na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć władcy wywołuje całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy, wśród których śmierć Aleksandra rozbudziła nadzieje na odzyskanie niezależności. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi (wojna lamijska 323 - 322 r. p.n.e.). Gdy Antypater uzyskał solidarne wsparcie od innych wodzów Aleksandra (diadochowie), wojna zakończyła sie klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną. Zaraz po stłumieniu buntu Greków rozpoczęła sie wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego środziemnomorza. W r. 321 p.n.e. został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra - Perdikkas. W myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater, otrzymując funkcję opiekuna potencjalnych następców Aleksandra na macedońskim tronie: Arridajosa - nieślubnego syna Filipa II i malutkiego syna Aleksandra z irańską księżniczką Roksaną. Antypater zmarł jednak w 316 r. p.n.e. i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne. Już w 317 r. p.n.e. Olimpias kazała zgładzić Arridajosa. W 310 r. p.n.e. syn Antypatra Kassander kazał zrobić to samo z synem Aleksandra Wielkiego. W dwa lata później na rozkaz tegoż Kassandra zamordowany zostali także nieślubny syn Aleksandra Herakles i tym samym znikł ostatni dziedzic krwi królewskiej. W latach 306 - 305 p.n.e. kilku diadochów ogłosiło sie królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 r. p.n.e. Egiptem Ptolemeusz syn Lagosa i namiestnik Babilonii - Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persja właściwą i satrapiami wschodnimi. W 301 r. p.n.e., walcząc w bitwie pod Ipsos przeciwko koalicji Ptolemeusza, Seleukosa, Kassandra i zarządzającego Tracją Lizymacha, zginął Antygon Jednooki, ostatni obrońca jedności imperium. Naturalna śmierć wyeliminowała z dalszej rywalizacji Kassandra (298 r. p.n.e.). Demetrios Poliorketes, syn Antygona, dostał sie do niewoli Seleukosa (288 r. p.n.e.), w której wkrótce zmarł. Walcząc przeciwko Seleukosowi zginął w bitwie pod Kurupedion Lizymach (281 r. p.n.e.). W zanarchizowanej Macedonii, korzystając ze śmierci głównego rywala króla epirskiego Pyrrusa, władzę objął ostatecznie syn Demetriosa Poliorketesa, Antygon Gonatas (272 r. p.n.e.). W zachodniej części Azji Mniejszej pod rządami Eumenesa I (263 - 241 p.n.e.) i jego syna Attalosa I, który przyjął tytuł królewski (241 - 197 p.n.e.), wyodrębniło się jeszcze z monarchii Seleukidow królestwo Pergamonu. Egipt - Lagidów, Babilonia - Seleukidów, Macedonia - Antygonidów i Pergamon - Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesno hellenistycznej sceny politycznej. Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje. III w. p.n.e. wypełnia rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen (wojny syryjskie: 274 - 271; 260 - 253; 246 - 241; 219 - 217; 202 - 200 p.n.e.) oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją. W latach 268 - 262 p.n.e. doszło z inspiracji Ptolemeusza II do otwartego antymacedonskiego buntu pod wodzą Aten (wojna chremonidejska). Konflikt zakończył sie sukcesem Antygona Gonatasa, ale już w 239 r. p.n.e. Macedonia znalazła sie w stanie wojny ze Związkiem Etolskim oraz nowo powstałym (280 r. p.n.e.) Związkiem Achajskim, a wkrótce potem ze Spartą przeżywająca krótkotrwały renesans pod rządami Kleomenesa III (ok. 235 - 222 r. p.n.e.). W 215 r. p.n.e.na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował sie na sojusz z Hannibalem. W odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim (212 r. p.n.e.). Ta I wojna macedońska zakończyła sie kompromisowym pokojem w Fojnike (205 r. p.n.e.). Pokonanie Kartaginy rozwiązało Rzymianom ręce i w 200 r. p.n.e. rozpoczęli nową wojnę z Filipem zachęcani do tego przez Pergamon i Rodos, zaniepokojone wzrostem macedońskiej potęgi (II wojna macedońska 200 - 196 r. p.n.e.). W 197 r. p.n.e. Filip poniósł całkowitą klęskę pod Kynoskefalai i musiał prosić o pokój. Rzymski wódz Tytus Kwinkcjusz Flamininus ogłosił w Koryncie wolność wszystkich miast greckich (196 r. p.n.e.). Już w 192 r. p.n.e. w konflikcie z Rzymem znalazł sie Antioch III i sprzymierzony z nim Związek Etolski. Armia Antiocha doznała porażki pod r. p.n.e. (191 r. p.n.e.) i wycofała sie do Azji Mniejszej, gdzie Rzymianie wspierani przez Pergamon i Rodyjczyków zadali jej druzgocąca klęskę pod Magnezją w Lidii (189 r. p.n.e.). Po pokoju zawartym w Apamei (188 r. p.n.e.) wszystkie podmioty świata hellenistycznego stały się w praktyce rzymskimi podopiecznymi. Dla dalszego wzmocnienia swojej pozycji Rzymianie zdecydowali sie w 171 r. p.n.e. na wypowiedzenie wojny Perseuszowi, następcy Filipa V. W bitwie pod Pydną król macedoński poniósł klęskę i dostał sie do niewoli (168 r. p.n.e.). Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. W tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium. Kiedy w 148 r. p.n.e. doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodza Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 r. p.n.e. Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii. W 133 r. p.n.e. umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi. W 129 r. p.n.e. powołana została w miejsce Pergamonu prowincja Azja. Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu Mitrydates VI (120 - 63 p.n.e.), który w trakcie I wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom. Formalna niezależność najdłużej utrzymały rozdzierane wewnętrznymi walkami o władzę monarchie Seleukidów i Lagidów. W końcu z tej pierwszej Gnejusz Pompejusz utworzył prowincję w 64 r. p.n.e. (Syria), a Oktawian August zrobił to samo z Egiptem w 30 r. p.n.e. po pokonaniu Kleopatry VII i Antoniusza. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincje pod nazwa Achaja przez Cezara w 46 r. p.n.e.. Ostateczny kształt nadal jej Oktawian August w 27 r. p.n.e.