Unie polsko - litewskie - przez wieki

Litwa, jako państwo, powstała w XIII w. z ludów bałtyckich, do których należeli jeszcze Prusowie i Łotysze. Bałtowie później niż słowiańszczyzna wytworzyli formy państwowe, toteż ulegli oni agresji niemieckiej z Zachodu. Litwini, położeni bardziej w centrum, uniknęli tego losu. Powstało, więc litewskie państwo wczesnofeudalne, z Mendogiem (1240 – 1263) na czele. Mimo ciężkich walk prowadzonych z zakonami pragnącymi narzucić im katolicyzm, Litwini nadal, jako jedyny kraj, obstawali przy pogaństwie. Do większego znaczenia Litwa doszła za panowania Giedymina (1316 – 1341) i jego synów, kiedy to rozpoczęto z sukcesami ekspansję na tereny rozbitej Rusi. Dzięki temu kraj rozciągał się poprzez Litwę, Białoruś i Ukrainę (bez Krymu, okręgu donieckiego, Podola i Rusi Halickiej). Mimo to byt państwowy Wielkiego Księstwa Litewskiego nadal był w niebezpieczeństwie z powodu Zakonu Krzyżaków, z dzisiejszych Mazur i obwodu kaliningradzkiego. Państwo ich powstało w 1226 roku i dopiero od XIV w. zaczęło zagrażać Litwinom. Dlatego już Giedymin wszedł w porozumienie anty krzyżackie z Władysławem Łokietkiem (1320 – 1333), czego wyrazem było małżeństwo Kazimierza (1333 – 1370) zwanego później Wielkim z Aldoną – potomkami władców. Mimo późniejszego zerwania, w wyniku śmierci Giedymina, wnuk jego Jagiełło (1377 – 1434) zamierzał i musiał przyjął chrześcijaństwo, zastanawiał się tylko, które (Ruś wchodząca w skład Litwy była prawosławna) i wreszcie pojednać się, przynajmniej, z Polską gdzie panowała wówczas Jadwiga (1384 – 1399).
Polska powstała z zachodniej słowiańszczyzny w połowie X w. pod wodzą księcia Mieszka I (963 – 992). Obejmowała ona Małopolskę, Wielkopolskę, Śląsk, Pomorze i Mazowsze. Książe przyjął chrześcijaństwo w 966 r. Jego syn Bolesław Chrobry (992 – 1025) dzięki wojnom z Niemcami i Rusią powiększył kraj i w 1025 roku koronował się na króla. Za jego syna Mieszka II Lamberta (1025 – 1034) doszło do rozpadu monarchii, ponownie zjednoczonej za Kazimierza Odnowiciela (1034 – 1058). Ponownie do dłuższego rozpadu doszło po śmierci Bolesława III Krzywoustego (1102 – 1138) dzięki realizacji marzeń synów o władzy suwerennej. Zjednoczenia dokonał na początku XIV w. Władysław Łokietek, mimo że były to tylko: Wielkopolska, Kujawy i Małopolska. Dalsze zdobycze dołączono za Kazimierza Wielkiego – Podole, Ruś Halicka i zwasalizowanie Mazowsza. W polityce zewnętrznej, największym zagrożeniem stali się Krzyżacy od czasu odebrania Polsce Pomorza Gdańskiego (1308 r.). Tron w Krakowie po śmierci króla objął jego siostrzeniec Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów (1370 – 1382) a następnie po wydaniu przywileju w Koszycach (przywileje dla społeczeństwa w zamian za prawo osadzenia na tronie potomka; 1374 r.) – jego córka Jadwiga. Mimo, że była już ona zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem, panowie polscy zadecydowaliby inaczej pokierować jej losami.
Łącząc cele polityki Jagiełły i Polski: stan wolny obu rządzących, zaszczyt nawrócenia ostatniego narodu pogańskiego Europie oraz możliwość pozyskania sojusznika w walce
z Zakonem, a także chęć stworzenia nowej dynastii na tronie, wobec wymarcia 14 lat wcześniej głównej linii Piastów przemówiły za połączeniem obu władców małżeństwem a krajów – unią. Chodziło tu także o względy strategiczne – nawrócenie pokojowo, a nie mieczem, Litwy kładło kres sensowi istnienia Zakonu Krzyżackiego nad Bałtykiem, nastawionego na walkę z pogaństwem. By urzeczywistnić obrane cele Polacy, jesienią 1384 r., wyprawili poselstwo do Wilna. Zrozumiał wielki książę, że Polska niesie Litwie ocalenie, bo inaczej padłaby ta pogańska część kraju ofiarą Krzyżaków. Władysław zgodził się chętnie, i mimo trudności sprawianych przez Zakon (dostrzegający zagrożenie z nawrócenia) w podróży, przyjechał do polskiej stolicy. Jadwiga mimo początkowego oporu ze względu na jego wiek (trzydzieści trzy lata przy jej jedenastu) i brak jakiejkolwiek wiary zatwierdziła podpisaną wcześniej w Krewie unię Polski i Litwy, poświęcając obowiązek nad uczucie do Wilhelma Habsburga. W 1386 roku wyszła za mąż za księcia by umocnić unię. Sama unia głosiła: ochrzcić Litwę z Jagiełłą w obrządku katolickim, przyłączyć ją do Korony (Polski), odzyskać stracone ziemie polskie, wypłacić 200 tys. dukatów Wilhelmowi z tytułu zerwanych zaręczyn, zawrzeć sakrament małżeństwa między panującymi, zwolnienić jeńców polskich z wojny o Wołyń i przenieś skarb książęcy z Wilna na Wawel w Krakowie. Odtąd Jadwiga występowała jako królowa (panująca) z własnym dworem a jej małżonek, po formalnym wyborze na tron, jako król (rządzący) i wielki książę litewski. Próby Zakonu i Wilhelma unieważnienia małżeństwa spełzły na niczym – papież Urban VI (1378 – 1389) nazwał Jagiełłę „najpiękniejszą perłą katolicyzmu”.
Jednym z największych plusów panowania współmałżonków stało się odnowienie się 1400 roku, w wyniku ofiarowania przez Jadwigę swych brylantów i kosztowności, akademii w Krakowie założonej w 1364 roku przez jej poprzednika Kazimierza Wielkiego. Od tamtej pory zwie się on nie „uniwersytetem piastowskim” czy „kazimierzowskim”, lecz „jagiellońskim”. Następne lata doprowadziły jednak do pozostawienia Litwy jako niezależnego kraju z przyczyny księcia Witolda, który prowadząc niezależną politykę od pary królewskiej w Krakowie, uniemożliwił w tym czasie połączenie się obu monarchii w całość. Konflikt został zażegnany ogłoszeniem Witolda księciem Litwy a Jagiełły – jego najwyższym zwierzchnikiem. Dopóki żyła Jadwiga obydwa kraje rządzące nie prowadziły wojen z wrogim sobie Zakonem. Po jej zgonie w 1399 r., i potwierdzeniu praw wielkiego księcia do tronu Polski oraz zawarciem nowej unii – wileńskiej (potwierdzającej prawa Witolda do Litwy), sytuacja zaczęła się raptownie zmieniać. Wobec ekspansji Krzyżaków na tereny Nowej Marchii (płd. Pomorze i płn. Ziemia Lubuska), walki Litwinów na Żmudzi (oddanej Zakonowi przez Wielkie Księstwo w 1404 roku), agresywnej polityki nowego mistrza Zakonu – Urlicha von Jungingena (1407 – 1410), oraz groźby ewentualnego sojuszu krzyżacko – węgierskiego, unia (Polska i Litwa) unia stanęła przed niebezpieczeństwem osaczenia. Bezpośrednią przyczyną wojny, na którą zdecydował się Jagiełło i Witold, było wybuch powstania na Żmudzi i udzielenie mu pomocy przez Unię. Momentem kulminacyjnym było zwycięstwo 15 VII 1410 roku sił Unii nad krzyżacko – niemieckimi pod Grunwaldem. W bitwie zginął wielki mistrz i zdobyto 47 chorągwi zakonnych. Późniejsza próba zdobycia silnej twierdzy i stolicy Zakonu – Malborka nie powiodła się. Pokój w Toruniu, mimo, że nie dał się porównać z rozmiarami zwycięstwa, został podpisany 1 II 1411 roku. Dawał on Unii Ziemię Dobrzyńską i Żmudź na okres życia Witolda i 100 tys. kop groszy praskich w zamian za jeńców. Późniejsze starcia zakończone pokojem na jeziorem Mełło w 1422 roku doprowadziły do oddania wieczystego wyżej wymienionych obszarów zwycięskiemu związkowi z Krewa. W 1413 roku, korzyści z integracji i konieczność określenia prawnego statusu Litwy, zmusiły warstwy rządzące do zawarcia kolejnej unii – podpisano ją w Hordole. Utrzymano w niej odrębność Litwy, nadano przywileje dla katolickich bojarów (szlachty litewskiej) i przyjęto 48 rodów bojarskich pod herby polskie oraz ustalono zasady wspólnego wyboru króla. Polska z Litwą miały być połączone równoprawnie na zasadzie unii personalnej (osobą władcy). Tymczasem na soborze zebranym w Konstancji by zlikwidować schizmę zachodnią (problem kilku papieży) pokonany Zakon zaczął oskarżać Unię o pozorne nawrócenie i nawet postulował wysłać krucjatę przeciwko tym „bałwochwalcom”. Przeciwstawił się temu Paweł z Włodkowic gdzie przedstawił główną rozprawę „o władzy papieża i cesarza nad niewiernymi”, w której odwołał się do zasad moralnych, sprawiedliwości i tolerancji w stosunkach między narodami. Uważał, że spory między państwami powinien rozstrzygać międzynarodowy sąd. Gdy sprawy polsko-krzyżackie na soborze zeszły na dalszy plan, na uroczystej, ostatniej sesji 22 VI 1418 roku, Paweł z wielką determinacją domagał się od papieża Marcina V (1417 – 1431) potępienia i uznania za herezję „Satyry” Jana Falkenberga, ubliżającego Jagielle i Polakom oraz żądającego wytępienia narodu polskiego. Ostatecznie papież wydał wyrok na Falkenberga dopiero w 1424 roku. Autor satyry odwołał publicznie swe oszczerstwa w obecności posłów polskich: Andrzeja Łaskarza i Pawła Włodkowica. Następna unię między państwami zawarto w 1499 roku w Wilnie z powodu klęski poniesionej przez króla Jana Olbrachta (1492 – 1501) w Mołdawii (1497 r. – „ Za króla Olbrachta, wyginęła szlachta”) oraz wzrostu zagrożenia ze strony coraz silniejszej Moskwy. Następną zawarto w 1501 r. w Mielniku. Obydwie mówiły o zbliżeniu ustrojowym Litwy do Polski przy zachowaniu jej odrębności.
Mijały lata a obydwa kraje wspólnie walczyły z wrogami i wspierały się na scenie politycznej. Mimo momentów, gdzie unia prawie nie istniała, obydwa narody, determinowane zagrożeniem, przywracały ją. Wspierały się oba państwa wzajemnie i dobrowolnie, aż tu nagle, Litwa i Polska stanęły przed poważnym problemem grożącym nawet podstawami wspólnego związku. Od roku 1386 obydwoma krajami rządziła dynastia Jagiellonów, jednak pod koniec lat 60. XVI wieku dzięki polityce Bony - matki króla Zygmunta II Augusta (1548 – 1572) oraz jego „niechęci” do kolejnych żon, dynastia stanęła w obliczu wymarcia (Zygmunt nie miał dzieci). Obydwa kraje w takiej sytuacji postanowiły połączyć się silniej – zastąpić unię personalną, unią realną. Przemawiały za tym przeciwstawienie się, połączonymi siłami, potęgom otaczającym obydwa kraje – Turcji z lennami i Rosji, chęć uzyskania przez szlachtę litewską identycznych przywilejów, co Polacy i wymieszanie się ludności obydwu krajów dzięki wzajemnej kolonizacji. Sprzeciwiali się temu litewscy magnaci, obawiający się utraty swej dominującej pozycji. Wreszcie na sejmie w Lublinie, w 1569 roku, król Zygmunt August zdołał przeprowadzić ścisłą – realną unię. Otóż mimo oporu a następnie opuszczenia obrad sejmu, przez magnatów Litwy, monarcha za pomocą posłów z kresów południowych – szlachty nastawionej „pro unijnie”, wcielił litewski Wołyń, Bracławszczyznę, Kijowszczyznę, Sicz Zaporoską, Podlasie i Polesie do Korony. Magnaci widząc taki obrót spraw powrócili na obrady i, nie chcąc wcielenia reszty Litwy, zgodzili się na zawarcie unii. Wprowadzono ją w życie 1 VII 1569 roku.
Głosiła ona: o jedności kraju na zewnątrz, wspólnym władcy i jego wyborze, jednym parlamencie a także swobodzie osiedlania się i jednolitej monecie. Osobne, na życzenie magnatów, pozostały: skarb, wojsko, urzędy i prawo. Powstała tym samym Rzeczypospolita Obojga Narodów składająca się z trzech narodów – Rusinów, Litwinów i Polaków. Na podobnych warunkach anektowano Prusy Królewskie w 1570 r. (Pomorze Gdańskie odzyskane w 1466 r. na mocy II pokoju toruńskiego). Unia lubelska była prawną podstawą wzajemnych stosunków, aż do czasów Konstytucji 3 Maja (1791 r.). Wtedy to, ustawą rządową, Sejm Wielki (1788 – 1792) zniósł w końcu wszelkie różnice między obydwoma krajami – powstała „jedna i niepodzielna” Rzeczpospolita. Skutki unii to: chrystianizacja Litwy, odbudowa potęgi możnowładców – osłabionej przez Ruch Egzekucji Dóbr, wciągnięcie Korony w wojny z Moskwą a następnie Rosją, Turcją i Kozaczyzną, narodziny, sławnej w całej Europie, tolerancji religijnej, pojawienie się tarczy broniącej katolicyzm przed islamem, prawosławiem i protestantyzmem, wyjątkowej, bo złożonej z innych, kultury polskiej, skupienie się na sprawach wschodnich poświęcając zachodnie a także zniszczenie największego wroga i przyczyny unii – Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Pańskiego w Jerozolimie – Krzyżaków.