Barok, Oświecenie.

Zjawiska i motywy.

Śmierć przemijanie, szatan-typowe motywy sztuki i lite -ratury. Zwrot ku Bogu i religii wobec przeczucia kruchości i przemijalności życia ludzkiego. Filozofowie B. Franciszek Bacon(An) Novum Organum. Błażej Pascal(Fr)

Człowiek jako krucha trzcina, rozumna, lecz poddana wichrom wszechświata.

Teoria istnienia Boga. Benedykt Spinoza(Hol) Bóg to podstawowa substancja wie -czna (pewnik filozoficzny). Moralność jest autonomiczna, trwała, niezależna od czasów i zmian historycznych. (Fr) ojciec racjonalizmu, autor "Cogito ergo sum", wartość ludzkiego rozumu. Takie postawy powodowały rozwa -żania nad kondycją człowieka, poszukiwano pewnej trwałej wartości istniena, na której mo -żna by zbudować nową koncepcję, uciekano do religijności, materii i rozumu (ascetyzm-doczesność). Kontreformacja- reakcja koś -cioła wobec nurtów reforma -cji.

Konceptyzm (marinizm) w poezji- moda na orygilalność, pomysłowość, szokowanie odbiorcy.
Sarmatyzm w kulturze polskiej,
Rokoko- styl w sztuce, ostatnia faza baroku. Barok kojarzy się z wiekiem XVII, w Polsce z okresem czasów saskich. XVII wiek -wojeny z Kozakami, Szwedami, Turkami, wojny religijne, zarazy, śmierci, co doprowadziło do zachwiania wiary w wartości harmonijne, spokojną kondycję świata. Zwrot ku Bogu -tematy doczesne zastąpiły rozmyślania na temat śmierci, kościół odpowiada reformą wew. Poezja barokowa oryginalna, nieharmonijna, ma zadziwić, wstrząsnąć odbiorcę swoim kunsztem. Pałace magnackie, dwory szlacheckie i miasto. Liryka skierowała swą uwagę na magnaterię i elitę z dworów królewskich. Czerpali oni inspirację z Europy, hołdowali zachodnim wzorcom i prefero -wali kosmopolityzm, było to lekceważenie kultury naro -dowej. Szlachta ziemiańska z dworów i dworków zaścianko -wych. Zarówno w stroju jak tradycji i wierze trwała przy rodzimych wzorcach-sarma -tyzm. Jego wyznacznikami są liberum veto, zajazdy, reli -gijność, patriotyzm, konser -watyzm, egoizm Ale była ona także ostoją polskości-zwła -szcza w dobie zaborów. Nie dała się ona zwyciężyć obcym modom i zagranicznym dwo -rom, jest wierna rodzimym wartościom. Za swój obowią -zek uważała obronę ojczyzny, legendarna była odwaga pols- kich żołnierzy.

Literatura. Epika
Jan Sobieski. Listy są przykładem epistolografii. Są obrazem uczucia (topos miłości). Obok wyznań król opisuje zdarzenia wojenne, co sprawia, że stają się one waż -nym dokumen tem history -cznym.
J. Ch. Pasek. Pamiętniki-wspaniały portret szlachcica Sarmaty i obyczajowości XVII. Służyły one Sienkiewiczowi jako jedno ze źródeł powstania trylogii,
- Pasek (Zagłoba). Składają się z dwóch cześci.
I żołnierska- służba u boku Czarnieckiego, bitwy ze Szwedami, wyprawa do Danii, na Moskwę życie żołnierskie, burdy, pijaństwo, awantury z Litwinami (1656-66).
II żywot ziemiański obfitujący w opisy życia szlachty. Opisuje elekcję M. Wiśniowieckiego, różne intrygi, okazuje się że są tchórzami(1667-88). Pamię -tniki: świetny styl, szlachecka gawęda, ujawnia się typowy barokowy styl, zdarzenia o zawiłych losach szlachty. Utwór jest cennym dokumentem ilustrującym mentalność ówcze -snej szlachty, koresponduje z "Żywotem czł..." (Reja) Pamiętniki uznaje się za przy -kład gawędy szlacheckiej - czyli gatunku, wywodzącego się z literatury mówionej


W. Potocki. Idealizował ziemiański wzorzec życia, ale widział także problemy stanu chłopskiego, był poetą-publicy -stą. Jego twórczość za wiera mnóstwo postulatów, reform, satyrycznego spojrzenia na świat, odwoływał się do Biblii i antyku.

Sarmata moralista, patriota, arianin. Tytuły zbiorów to "Moralia" i "Ogród fraszek". Podejmuje tematykę: szlacheckich obyczajów, spra -wę RP

-pielęgnuje mit sarmacki, jego ideały, świetną przeszłość, choć pomstuje na teraźniejszość"Transakcja wojny chocimskiej"- XVII -wieczny epos (cechy: inwo -kacja, wzór wodza, mowa przed bitwą, sceny batali -styczne, realizm szczegółów) opiewający przygotowania do wojny chocimskiej 1621-utworzony na kanwie dzien -ników rzeczywistego ucze -stnika bitwy Jakuba Sobie -skiego. Na to dzieło składa się prawda historyczna i dygresje autora, wyróżnić należy mowę wodza Chodkiewicza. Jest on konstruowany na wzór wiel -kich wodzów eposu, a w mo -wie swej odwołuje się do sar -mackiego mitu rycerza pols -kiego.
Sceny batalistyczne, realizm.
Poezja
"Kto mocniejszy ten lepszy"- wiersz dialog, traktujący o nietolerancji wobec innowier -ców w RP. Dochodzi do wniosku, że wiara i prawo jest po stronie większości- słabość musi się podporządkować. "Pospolite rusznie"- wiersz obrazek prezentujący szlachtę polską na pospolitym ruszeniu przeciw Kozakom. Szlachta śpi w bitewnym zgiełku, a dobosz który chce to przerwać otrzymu -je groźbę i przekleństwa. Jest to satyra na stan szlachecki. "Nierządem Polska stoi"- Wprowadza przypuszczenie, że gdyby nieboszczyk zobaczył ówczesną Polskę szybko wróciłby do grobu. Prawo wciąż się zmienia, nikt go nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i nierządem Polska stoi. Brutalna def. człowieka (głowa-garnek błota...).

Zestaw reform Poockiego. "Uporządkować prawo, bronić wolności wyznania, znieść liberum veto, sprawiedlowość wobec chłopów, powrót do ide -ałów rycerskich, myśleć o ojczyźnie".
D. Naborowski

misterna forma, powaga treści, filozoficzna wymowa. Tematy: życie(kruchość przemijanie), człowiek(kim jest?), czas(niszczące okrucień -stwo).

"Krótkość żywota". "Skondensowana filozofia przemijania w zdaniach krótkich, trafnych uderzają -cych.

"Był przodek, byłeś ty sam. Potomek się rodzi"definicja życia. Dźwięk, cień, dym, wiatr głos. Uświadamia że tak napra -wdę to życie to przeszłośc przecież każda chwila od razu się nią staje

"Cnota grunt wszystkiego". Utwór oparty o anaforę i poin -tę. Cały czas czytamy nic to...po czym barwnie prezentuje wszelkie słodycze ziemskiego życia. Jedyne o co opłaca się dbać to cnota: wier -ność Bogu, prawość. Tylko to sięga poza granice śmierci.

Erotyk "Do Anny", przez ana -forę, nagromadzenie i koncept prowadzi do ukazania przemija -nia. Nieustanne jest tylko uczu -cie. Naborowski uważa za prawdziwą - filozofię stoicką. W obliczu śmierci wszystkie dobra doczene są bezwarto -ściowe, szczęście wieczne zapewnia cnota, harmonia osiągana przez stateczny umysł człowieczy. Z wierszy Nabo -rowskiego emanuje obsesyjna metafora przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikom -ość życia, poszukuje wartości trwałych, harmonii między życiem a przeznaczeniem.

J. A. Morsztyn
pochodził z zamożnego, wpływowego rodu. Był arianinem; człowiekiem wykształconym. Związany był z dworem Tęczyńskich i królewskim: Władysława IV i Jana Kazimierza. Oskarżony o zdra -dę schronił się we Francji. Zyskał miano "polskiego Mariniego". Wiersze zawarł w tomach
"Lutnia" i "Kanikuła, albo psia gwiazda"

Tw. poezji dworskiej, mistrz konceptu w poezji, marinista, błaha treść w wyszukanej formie, opisywał dworski flirt, miłość zmysłową, grę miłosną a lubował się w dobieraniu jak najwymyślniejszych zasobów przedstawiania tematu. Niektóre jego utwory można nazwać pikantnymi erotykami. Pomysł. paradoks na którym oparty jest sonet "Do trupa". Zestawienie, porównanie i wskazanie podobieństw pomiędzy zakochanym a nieboszczykiem może zadzi -wić, a nawet wzbudzić niesmak. Zaskakująca pointa: trup ma lepiej! Tak, bo nic nie czuje, natomiast zakochany jest bezradny wobec swojego cierpienia. Ostry kontrast i brzy -dota w wierszu "Niestatek". Poeta przeobraża urodę zako -chanej w odrażający, makabry -czny portret i zdaje się szukać najokropniejszych określeń. Zamysł-uwaga o tym, jak uczucia odmieniają sposób widzenia-także jest wart uwagi. Rozbudowane anafory. "Cuda miłości" autor za pomocą antytez ("Jak żyję, serca już nie mając") wyraża cierpienie zakochanego człowieka, który nie jest w stanie uwolnić się od uczucia. Sonet jest często używany do określania uczuć. (Zawiera 2 zwrotki po 4 wersy i 2 po 3). Wiersze Morsztyna informują, że poezja nie musiała ograni -czać się do wiernego odwzo -rowywania rzeczywistości. Była ona zmysłowa; odbieranie wrażenia świata odbywało się przez zmysły zwane "informa -torami duszy". Dworskość poezji ujawnia się także w jej sprawności językowej. Według marinistów powinna była zaska -ki wać metaforami, śmiałymi porównaniami i paradoksem.

Samuel Twardowski temat miłości (jej zgubnych skutków "Nadobna Paskwilina, Dafnis w drzewo bobkowe przemi -eniła się".

Ks. Józef Baka - temat śmierci (makabryczny gro -teskowy, taniec) Uwagi o śmierci niechybnej.

Zbigniew Morsztyn- Voltum -temat wojny jej dwojakiego wymiaru. Twórcy tamtej epoki podejmowali takie tematy, jak miłość dworska, ludyczny wymiar poezji

Dramat. 1673 pierwsza stała siedziba teatralna na Zamku królewskim sztuki francuskie i włoskie, komedia rybałtowska

Pojęcia: Konserwatyzm- postawa zachowawcza, przy -wiązanie do tradycji i niechęć wobec wszystkich reform oraz innowacji.

Kosmopolityzm- postawa hołdująca obcym wzorcom, zapatrzenie w zagranicę. Rokoko-ostatnia faza baroku, lekkość, ulotność, wdzięk. Emblemat- forma twórczości charakterystyczna dla XVIIw, Polega na połączeniu obrazu i słowa, składa się z 3 cześci motta, ilustracji i wiersza. Sztuka: portret trumienny-wizerunek zmarłego umieszczony na krótszym boku trumny. Portret Sarmaty-szla -chcic z reguły przy stoliku, obok księga, krucyfiks.

OŚWIECENIE

Filozofia oświeceniowa wykreowała człowieka jako istotę wolną i rozumną, hasło "COGITO ERGO SUM"-"Myślę więc jestem"
Czasy encyklopedystów i wiel -kich filozofów, Woltera i Diderota
"powrót myśli do świata rzeczy"
Czasy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, krytycyzmu.
Wolter - "Kandyd czyli opty -mizm"-powiastka filoz. -wolte -rianizm. Wyraz optymistycznej filozofii Leibniza.
"Należy skupić się na uprawianiu swojego własnego ogródka"
D.Diderot: "Kubuś Fatalista i jego pan"
"Wszystko jest zapisane w górze"

Polska:
Collegium Nobilium-1740,Szkoła Rycerska-1765,Teatr Publiczny
Komisaja Edukacji Narodowej 1773
St.Naruszewicz - "Chud y literat"- krytyka zacofania sarmackiego.
Krasicki jako najwybitniejszy poeta pols.ośw.
XBW-ok. .200 bajek.
Realizował lit. jako narzędzie społecznej edukacji.

W bajkach, satyrach w sposób lekki i ironiczny czasem scepty -czny ale także z humorem wypowiada; gorzkie prawdy o świecie, panujących w nim stosunkach i o człowieku np. satyra

"Pijaństwo"-jako portret nipoprawnego pijaka.
Mistrzowsko łączył pasję krytyczną z humorem i śmiechem realizujac dewizę, broniąc uczuć.

"Żona modna" -satyra na kosmopolitki i łowców posagu.

"Świat zepsuty" - przygnębiający obraz zepsucia i anarchii. "Grozi burza,grzmi niebo,okręt nie zatonie,Majtki zgodne z żeglarzem, gdy staną w obronie, A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć, Poczciwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć"

"Do króla"-pochwała króla St.Augusta Ponia -towskiego -krytyka szlachty.
"Monachomachia"-krytyka wad duchowieństwa, parodia eposu-poemat heroikomiczny.

"Antymonachomachia"-palinodia

"Mikołaja Doświadczy -ńskiego przypadki"-powieść utopijna,Podróż i edukacja M.

J.U.Niemcewicz-"Powrót posła" - komedia polityczna, utwór propagandowy.Konflikt racji między konserwatystami-Gadulskimi i postępowymi Polakami, nosicielami staro -polskich cnót {Pdkomors -twem).

"Kochać ojczyznę i trzymać się cnoty" "Dom zawsze ustępo -wać powinien krajowi"

S.Staszic:"Uwagi nad życiem Jana Zamoy -skiego" "Przestrogi dla Polski"

"Z samych panów zguba Polaków"

H.Kołłątaj: "Do Stanisława Małachowskiego...Anonima listów kilka"

F.S.Jezierski:"katechizm o tajemnicach rządu polskiego"