Słowenia

SŁOWENIA
Slovenija, Republika Słowenii, Republika Slovenija, państwo w pd. Europie, nad M. Adriatyckim.
Informacje ogólne
Stolica: Lublana
Powierzchnia: 20,3 tys. km2
Ludność: 2 mln mieszk. (1997)
Język urzędowy: słoweński
Jednostka monetarna: tolar
Święto narodowe: 25 czerwca (rocznica proklamowania niepodległości 1991)
Podział administracyjny: 62 dystrykty
Granica: z Włochami, Austrią, Węgrami i Chorwacją

GOSPODARKA. w okresie przejściowym od centr. planowanej do rynkowej. Do 1990 Słowenia była najlepiej rozwiniętą pod względem gosp. republiką Jugosławii; produkt krajowy brutto na 1 mieszk. (ok. 9 tys. dol. USA, 1990) był 2-krotnie wyższy niż w Serbii i 3-krotnie większy niż w pozostałych republikach Jugosławii. Rozpad Jugosławii i związana z tym utrata rynków zbytu dla produktów słoweń. (1990–93 wymiana handl. z krajami byłej Jugosławii zmniejszyła się o 90%) spowodowały kryzys gosp. — produkt krajowy brutto na 1 mieszk. zmniejszył się o ok. 30% i 1993 wynosił 6015 dol.; wysoka inflacja i spadek produkcji przem. zostały zahamowane w końcu 1993 w związku z postępującą prywatyzacją sektora państw., obejmującego przemysł, banki, transport i handel, oraz napływem kapitału zagr. (1,8 mld dol. do 1993), gł. z Niemiec, Austrii i Francji.

HISTORIA. W starożytności zasiedlona przez plemiona celt.-iliryjskie, od VI w. — przez Słowian; w VII w. część Słowenii w państwie  Samona, po jego upadku pod władzą Bawarów i przejściowo Awarów; od XIV w. pod panowaniem Habsburgów. W XVI w. reformacja, rozwój literatury w języku słoweń. (P. Trubar). Na przeł. XVII i XVIII w. ożywienie gospodarcze. Po włączeniu większej części Słowenii do Prowincji  Iliryjskich (1808–15) rozwój świadomości nar. Słoweńców; idea zjednoczenia pd. Słowian stała się popularna wśród części społeczeństwa słoweń., jej wyrazicielem na przeł. XIX i XX w. był m.in. pisarz I. Cankar; gł. partie polityczne Słowenii — liberalna i klerykalna — manifestowały swą wierność Habsburgom; pod koniec I wojny świat. politycy słoweń. wystąpili przeciw Austro-Węgrom. Słowenia weszła w skład powstającego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 Jugosławii). Po napaści niem. 1941 Słowenia została podzielona między III Rzeszę i Włochy; powstał ruch oporu przeciw okupantom.
Od 1945 Słowenia została jedną z republik związkowych Jugosławii. W 1989 społeczeństwo słoweń. w nieoficjalnym referendum opowiedziało się za suwerennością Słowenii; 1990 odbyły się wolne wybory parlamentarne; koalicja 6 partii centrowych i centroprawicowych (DEMOS) pokonała postkomunist. Partię Demokr. Odnowy; 25 VI 1991 Słowenia ogłosiła opuszczenie federacji jugosł. i proklamowała niepodległość; następnego dnia armia federalna podjęła atak na Słowenię, który po 10 dniach został przerwany; 7 X 1991 Słowenia formalnie ogłosiła niepodległość, 23 XII przyjęła nową konstytucję; wybory parlamentarne 1992 i 1996 wygrała Liberalna Demokracja Słowenii, tworzone przez nią rządy koalicyjne zapewniły Słowenii stabilizację polit. i gospodarczą.

LITERATURA. Najstarsze zabytki literatury słoweń. pochodzą z X w., ale jej właściwe początki sięgają okresu reformacji (P. Trubar). Wiek XVIII przyniósł skromny dorobek lit.; grupka pisarzy oświec. (V. Vodnik, dramaturg i historyk A.T. Linhart) zaczynała tworzenie literatury słoweń. niemal od podstaw. O przyszłości kultury słoweń. rozstrzygnęła w znacznym stopniu skromna ilościowo, lecz bogata formalnie i ideowo romant. twórczość poet. F. Preerna, która dała początek nurtowi liberalno-demokr., dominującemu w 2 poł. XIX w.; F. Levstik czerpał z kultury lud. podstawowe założenia programu kultury nar., J. Juri był twórcą słoweń. prozy beletrystycznej, a J. Stritar — popularyzatorem dorobku eur. sentymentalizmu i romantyzmu. Do nich nawiązywała poezja S. Gregoria oraz realist. proza I. Tavara i J. Kersnika. Moderna słoweń. (I. Cankar, J. Murn, D. Kette), podkreślając postawy buntu niezależnego artysty, wniosła do literatury słoweń. akcenty plebejskie i elementy krytyki społ.; z moderny wyłonił się też nurt liryki neoromant. (O. upani, A. Gradnik).
W literaturze międzywojennej początkowo dominował ekspresjonizm (S. Kosovel, M. Jarc, E. Kocbek, S. Grum), następnie tendencje neorealist. (Preihov Voranc, J. Kozak, M. Kranjec, C. Kosma). Oba te nurty stanowiły podstawę rozwoju współcz. literatury słoweń., w której, oprócz tradycyjnych formuł literatury, szczególnie żywotna była idea eksperymentu artyst., często o skrajnie intelektualnym charakterze; w latach 50. zaznaczył się wpływ egzystencjalizmu (idee chrześc. personalizmu w nowelach E. Kocbeka; także neoekspresjonist. liryka D. Zajca i wyraźne nawiązania do „dramatu absurdu” w dramaturgii); począwszy od poł. lat 60. przewagę zyskał nurt neoawangard., reizm (w poezji T. alamun, w prozie R. eligo, w krytyce T. Kermauner), przeciwstawiający się humanist. moralistyce egzystencjalizmu; jednocześnie wielu twórców słoweń. stopniowo odchodziło od założeń intelektualno-doktrynalnych na rzecz literatury jako gry możliwości (D. Jovanovi w dramacie, D. Janar w prozie i dramacie), nasilił się też znacznie nurt krytyki i obrachunków o charakterze społ.-polit. (zwł. w twórczości prozaików różnych generacji, m.in. B. Hofmana, L. Kovaia, V. Zupana). W latach 80. wyraźnie zaznaczyło się zainteresowanie tendencjami postmodernist., co przejawiło się zwł. w krytyce, poezji oraz w lit. próbach młodej generacji (A. Debeljak i in.).



LUDNOŚĆ. Słoweńcy stanowią ok. 88% (1991) ogółu ludności, ponadto Chorwaci (ok. 3%), Serbowie, Muzułmanie, Węgrzy, Macedończycy, Albańczycy i Włosi; ok. 100 tys. (1993) uchodźców z objętej wojną domową Bośni i Hercegowiny. Większość ludności to katolicy; gł. mniejszości rel.: protestanci, prawosławni i muzułmanie. Malejący przyrost naturalny: powyżej 2‰ w latach 80., 0,6‰ — 1993. Około 50% ludności mieszka w miastach; gł. m.: Lublana (276 tys. mieszk. — 1992), Maribor (108 tys.), Celje oraz Kranj, Velenje, Koper i Novo Mesto. Większość ludności zawodowo czynnej pracuje w przemyśle i usługach; 1993 bezrobotni stanowili 15% zawodowo czynnych.

MUZYKA. W lud. muzyce słoweń. są widoczne pokrewieństwa z muz. folklorem zachodniosłow., a także wpływy muzyki niem. i austr. oraz lud. muzyki węg.; pieśni odznaczają się bogactwem gatunków i rodzajów: pieśni obrzędowe, hist., bohatersko-epickie, improwizowane płacze i żale, pieśni żartobliwe, dziecięce, wojenne (żołnierskie), ballady, męskie pieśni miłosne; mają one budowę zwrotkową, zwł. pieśni epickie, formę dwu- lub trzyczęściową, rytmikę taneczną, są utrzymane w prostych metrach dwu- lub trójmiarowych (niekiedy metrum pięciomiarowe, a także metra zmienne); melodie są oparte na skalach 7-stopniowych diatonicznych (najczęściej na skali durowej), w starszych pieśniach są obecne echa pentatoniki; jest rozpowszechniony śpiew wielogłosowy (3–5 głosów), częsty jest też dwugłos w tercjach i sekstach, w głosie basowym występuje burdon; przeważa śpiew sylabiczny; charakterystyczne są skoki interwałowe (seksta, tryton, septyma); tańce (figurowe, korowodowe) są często zestawiane w kontrastujące pary (powolny–szybki; chodzony–skoczny); instrumentarium jest podobne do instrumentarium zachodniosłow. i węg. (dudy, fletnie Pana, tamburyny, membranofon gudalo, liczne proste idiofony; typowy zespół: skrzypce, basy, klarnet, cymbały).
Profesjonalna muzyka słoweń. rozwija się od XII–XIII w.; w średniowieczu wiązała się z uprawianiem chorału gregoriańskiego w klasztorach (Lublana, Stina) i w przykośc. szkołach śpiewaczych; kwitła też muzyka świecka (pośredniczyli w tym niem. minnesingerzy: O. von Wolkenstein i U. von Lichtenstein); pierwszymi znanymi kompozytorami słoweń., działającymi pod koniec XV i w XVI w., gł. w Austrii i Czechach, byli m.in. J. Slatkonja, M. Globogger (Globokar), a zwł. I. Gallus (Handl); w okresie reformacji pojawiły się pierwsze słoweń. kancjonały; w XVII–XVIII w. wzmogły się wpływy muzyki wł. (wykonania oper wł., działalność dyrygenta G.C. Bonomiego), także muzyki czes. i austr.; rozwijała się muzyka rel. w stylu koncertującym; 1701 powstała w Lublanie Academia Philharmonicorum; ok. 1780 J. Zupan skomponował pierwszą operę słoweń. Belin; 1794 założono Tow. Filharmoniczne (1816 utworzono przy nim klasę śpiewu, później szkołę muz.); 1892 otwarto w Lublanie Teatr Słoweński, przy którym zaczęła działać Opera Słoweńska; w XIX w. pojawił się w muzyce słoweń. nurt nar.; tworzyli m.in. G. Rihar, M. Vilhar, D. Jenko, B. Ipavec, F. Gerbi, A. Foerster, w XX w.: R. Savin, A. Lajovic, E. Adami, L.M. kerjanc, B. Arni, M. Kozina, M. Kogoj, M. Bravniar, S. Osterc, D. vara; współcz. kompozytorzy słoweń.: U. Krek, Z. Cigli, D. kerl, A. Lajovic, V. Lovec, J. Matii, M. Stibilj, A. Srebotnjak, I. Petrić, D. Boi, V. Globokar i in.

NAUKA. Najwyższą instytucją nauk. w Słowenii jest Słoweń. Akad. Nauk i Sztuki w Lublanie (zał. 1921); ma ona charakter korporacji uczonych i centrum badań nauk., kierującego pracą 15 instytutów nauk.-badawczych z zakresu nauk przyr. i humanist.; ponadto w Słowenii działa 15 specjalistycznych towarzystw nauk. zajmujących się gł. historią i geografią Słowenii; badania geol. i ekol. prowadzą 3 instytuty państw.; badania podstawowe, oprócz działalności dydaktycznej, prowadzą 2 uniw.: w Lublanie (zał. 1919) i w Mariborze (zał. 1975).

PRASA. Wśród dzienników najwyższe nakłady osiągają: poranny dziennik „Delo”, zał. 1959, ukazujący się w Lublanie w nakładzie 90 tys. egz. (1998), niezależny dziennik wieczorny „Dnevnik”, zał. 1951 w Lublanie — 62 tys. egz. (1998) oraz wieczorny dziennik „ Veer”, zał. 1949, ukazujący się w Mariborze — 62 tys. (1998). Wśród czasopism najwyższy nakład ma tyg. popularny „Nedeljski Dnevnik”, zał. 1961, ukazujący się w Lublanie — 171 tys. egz. (1998), oraz rodzinny tyg. „ Druina”, zał.1952, ukazujący się również w Lublanie — 70 tys. egz. (1998). Agencja prasowa: Slovenska Tiskovna Agencija (STA), zał. 1991, z siedzibą w Lublanie.

PRZEMYSŁ. Podstawą gospodarki Słowenii są: przemysł (wytwarza ponad 50% produktu krajowego brutto) i usługi, zwł. turystyka. Słowenia jest krajem mało zasobnym w surowce miner.; wydobycie węgla brun. (Trbovlje k. Celje), rud cynku i ołowiu, rtęci (kopalnia w Idrija), niewielkich ilości ropy naft., kaolinitu. Energia elektr. wytwarzana w elektrowniach wodnych (na rzekach alp.) i cieplnych; w Krko, w pobliżu granicy z Chorwacją znajduje się elektrownia jądrowa. Najważniejsze gałęzie przemysłu przetwórczego: metalurgiczny, maszyn. (urządzenia energ., obrabiarki), samochodowy, celulozowo-papierniczy oraz farm., włók., skórz.-obuwn. i spoż. (zwł. winiarski); większość zakładów przem. jest skoncentrowana w Lublanie, Mariborze, Celje i Novo Mesto.

ROLNICTWO. W produkcji roln. dominuje uprawa zbóż (pszenica, kukurydza), ziemniaków i buraków cukrowych; rozwinięte sadownictwo, na pn. — gł. jabłonie, na pd. — brzoskwinie i oliwka; na pd. stokach gór powszechne winnice; we wsch. części kraju hodowla bydła i trzody chlewnej, w górach — owiec.


TEATR. Pierwsze przedstawienia w Słowenii pokazywano na pocz. XVII w. w Lublanie w gimnazjum jezuitów. W XVII i XVIII w. grano łac. i niem. misteria; pierwsze słoweń., napisane przez zakonnika Romualda, wystawiono w kofjej Loce 1721. Świecki teatr w Słowenii rozwinął się w 1 poł. XVII w., gdy na występy zaczęły przyjeżdżać obce zespoły wędrowne; niem. i wł. występowały na dworze ks. Auersperga, a także na ulicach i placach Lublany oraz innych miast. W 1765 rozpoczął działalność pierwszy stały teatr w Lublanie; występowali w nim austr. i niem. aktorzy; wystawiano dramaty A. Ifflanda, A. von Kotzebuego, a na pocz. XIX w. F. Schillera i W. Szekspira. W 1861–67 zaprezentowano ok. 20 przedstawień (gł. przekłady obcych dramatów) w czytelniach Lublany, Mariboru, Celju, Goricy; 1867 przy czytelni w Lublanie powstało Tow. Dramatyczne, które zajmowało się przygotowywaniem przedstawień (grano sztuki pisarzy słoweń., gł. komedie J. Ogrinca, F. Celestina, J. Kersnika, J. Aleovca); wydawało także dramaty słoweń. (seria «Słoweńska Talia») i założyło szkołę dram., którą 1869–79 kierowała aktorka D. Odijeva, a od 1885 aktor i reżyser I. Bortnik. Towarzystwa Dram. powstawały także w innych miastach: w Trieście (1902), Mariborze (1909), Celju (1911) i Ptuju (1912). W 1892 został otwarty w Lublanie Słoweński Teatr Narodowy, pierwszy w Słowenii teatr zaw.; na jego scenie rozpoczęło występy pierwsze pokolenie słoweń. aktorów: Bortnik, S. Bortnik-Zvonarjeva, A. Danilo, A. Danilova, H. Nui, M. Skrbinek, L. Drenovac; grano sztuki pisarzy słoweń.: I. Cankara, J. Vonjaka, E. Gangla, E. Kristana, L. Kraighera. Podczas I wojny świat. nastąpił kryzys w teatrze słoweń.; cenzurowano repertuar (grano gł. sztuki rozrywkowe), ograniczono środki finansowe, co spowodowało obniżenie poziomu artystycznego.
W latach 20. odrodziło się życie teatr.; w Słoweńskim Teatrze Narodowym pracowali wybitni aktorzy (I. Levar, Skrbinek, M. Danilova, M. Vera) i reżyserzy (O. est, C. Debevec, B. Stupica, B. Gavella); wieloletnim jego dyrektorem (1919–23 i 1925–43) był słoweń. poeta i dramatopisarz P. Golia, który wprowadził do repertuaru dramaty Szekspira (w przekładach O. upania) i wielu dramatopisarzy współcz. (upani, S. Grum, M. Krlea). Po zakończeniu II wojny świat. w teatrach Lublany wystawiano gł. klas. dramaty rodzime i obce; w poł. lat 50. powstawały teatry eksperymentalne, preferujące  teatr absurdu; wiele awangard. zespołów rozpoczęło występy w latach 70., np. Glej i Pekarna w Lublanie.
Współcześnie istnieje w Słowenii kilkanaście teatrów zaw.; gł. ośrodkami życia teatr. są: Lublana, Maribor, Celje, Nova Gorica; działa także kilkanaście scen amatorskich. Wśród reżyserów wyróżniają się: M. Korun, Z. edlbauer, D. Jovanović, wśród aktorów: . Drolc, V. Juvan, D. Pokaj, P. Babi, R. Poli.

TURYSTYKA. Rozbudowana baza turyst. (gęsta sieć hoteli), liczne ośr. sportów zimowych (m.in. Planica), turyst.-wypoczynkowe (Bled, Kranjska Gora) i znane uzdrowiska (Slatina, Rimske Toplice, Lako) przyciągają turystów zagr.; do Słowenii przyjeżdża najwięcej Niemców, Austriaków i Brytyjczyków; wpływy z turystyki wynoszą ok. 1 mld dol. rocznie.

HANDEL ZAGRANICZNY. Ujemny bilans wymiany handl.; eksport maszyn i urządzeń przem., tekstyliów, wyrobów farm., celulozy i wina; import maszyn i urządzeń, paliw, stali, chemikaliów; gł. partnerzy handl.: Niemcy, Włochy, Austria, USA, Francja i Rosja.

POLITYKA SPOŁECZNA. Realizowana w Słowenii polityka społeczna obejmuje szeroki zakres świadczeń z dziedziny zabezpieczenia społ., opieki zdrowotnej i polityki oświatowej. W ramach zabezpieczenia społecznego są wypłacane emerytury, renty, zasiłki i funkcjonuje cały system ubezpieczeń społecznych. Ochrona zdrowia. Opieka zdrowotna jest powszechna i bezpłatna. 1996 na 100 tys. mieszk. przypadało 212,9 lekarzy i 690,8 osób personelu pomocniczego. Polityka oświatowa. Oświata na szczeblu podstawowym jest bezpłatna. Obowiązkiem szkolnym są objęte dzieci w wieku 7–15 lat. Nauka w szkole podstawowej trwa 8 lat, w szkole średniej od 2 do 5 lat w zależności od typu szkoły. Językiem wykładowym jest słoweń., ale w regionach, które zamieszkują mniejszości etniczne, zajęcia są prowadzone również w języku danej mniejszości. Wydatki na oświatę i naukę stanowią 12,8% wydatków budżetowych (1998).

SIŁY ZBROJNE. Łączna liczba 9,5 tys. żołnierzy (1997); powszechna służba wojsk. trwa 7 mies.; siły paramilitarne — 4,5 tys.; budżet wojsk. stanowi 1,7 % produktu krajowego brutto (1997).

USTRÓJ POLITYCZNY. Republika; wg konstytucji z 1991 głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat; władza ustawodawcza należy do 2-izbowego parlamentu: Zgromadzenia Nar. (izba niższa o kadencji 4-letniej) i Rady Nar. (o kadencji 5-letniej), pochodzących z wyborów powszechnych i pośrednich; władza wykonawcza — do rządu z premierem na czele.

TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ. Sieć komunik. dobrze rozwinięta, zwł. transport samochodowy; ok. 15 tys. km dróg kołowych, gł. łączą Lublanę z Koprem (największy port mor. kraju), Triestem (Włochy) oraz z Zagrzebiem i Wiedniem (przez Maribor); międzynar. port lotn. w Lublanie.

SYSTEM PARTYJNY I ZWIĄZKOWY. Do najsilniejszych partii polit. należą: Liberalna Demokracja Słowenii, Słoweń. Chrześc. Demokraci, Zjedn. Lista Socjaldemokratów, Słoweń. Partia Ludowa.


WARUNKI NATURALNE. Kraj górzysto-wyżynny; większość powierzchni Słowenii zajmują Alpy Wsch. (zbud. gł. z piaskowców, wapieni, łupków i granitów), otoczone rozległą strefą pogórzy; na pograniczu z Włochami znajdują się Alpy Julijskie z najwyższym szczytem kraju Triglav (2863 m), przy granicy z Austrią — Karawanki (Grintavec, 2558 m); na pd. kraju pasma G. Dynarskich (wys. ponad 1000 m) i rozległy wapienny płaskowyż Kras z silnie rozwiniętą rzeźbą krasową (jaskinie, w tym słynna Postojna, polja, podziemne rzeki i jeziora); w pd.-zach. części fragment płw. Istria; wybrzeże Zat. Triesteńskiej (M. Adriatyckie) płaskie i piaszczyste; dł. linii brzegowej ok. 40 km. Klimat umiarkowany ciepły o wykształconej piętrowości klim. w górach, kontynent. na wyżynach i w kotlinach oraz podzwrotnikowy śródziemnomor. na pd.; średnia temp. w styczniu: 3C na wybrzeżu, –2C w środk. części i –8C w Alpach na wys. ok. 2000 m, w lipcu od 24C na wybrzeżu do 10C w Alpach; średnia roczna suma opadów od 800 mm na wsch. do powyżej 2000 mm w Alpach; w górach opady całoroczne, na wybrzeżu — gł. w zimie. Większość powierzchni Słowenii jest odwadniana przez prawobrzeżne dopływy Dunaju: Sawę i Drawę; do Zat. Triesteńskiej uchodzi (na terytorium Włoch) Socza, wypływająca w Alpach Julijskich; w Alpach liczne jeziora polodowcowe (największe Bled); bogactwo wód miner. (gł. cieplice). Lasy zajmują 50% pow. kraju (1992); niższe piętra gór i wyżyny porastają lasy bukowe i jodłowe, przechodzące powyżej 1700 m w piętro kosodrzewiny, od wys. ok. 1900 m — hale alp.; na pd. zbiorowiska roślinności śródziemnomor. z ostrokrzewem i karłowatym dębem. Przeważają gleby płowe i brun. górskie; na pd. rędziny i lokalnie terra rosa. Liczne parki nar. (Triglawski Park Nar., Logarska Dolina) i rezerwaty przyrody.