Sudety

· Rodzaj krajobrazu naturalnego: Kontrast między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami jest typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.





· Przeszłość geologiczna: Sudety po raz pierwszy zostały wypiętrzone we wczesnym paleozoiku podczas fałdowania kaledońskiego. Kolejne fałdowanie, które wpłynęło na ukształtowanie Sudetów, orogeneza hercyńska, miało miejsce w późnym paleozoiku. Później przez około 200 milionów lat Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane i pokryte dość grubą warstwą osadów, głównie piaskowców i wapieni. Kolejne fałdowanie, które miało miejsce w trzeciorzędzie- fałdowanie alpejskie nie sfałdowało sztywnych i grubych warstw skorupy ziemskiej, tylko potrzaskało je na kilkanaście części i wyniosło każdą na inną wysokość. W ten sposób powstały góry blokowo- zrębowe, składające się z bloków oddzielonych od siebie uskokami tektonicznymi i rozległymi kotlinami. Podczas orogenezy alpejskiej nie zostało wydźwignięte Przedgórze Sudeckie, które jest teraz rozległym, pofałdowanym obszarem, przykrytym w plejstocenie osadami lodowcowymi (głównie glinami i lessami). Również w czasie fałdowania alpejskiego nasiliły się zjawiska wulkaniczne, które trwały aż do czwartorzędu. Ich przejawem były m.in. wylewy bazaltowe. Po zakończeniu orogenezy alpejskiej w Sudetach nastał czas ich niszczenia przez czynniki zewnętrzne (wietrzenie, wspomniane jeż erupcje wulkaniczne, lodowce górskie epoki lodowej- w Karkonoszach).





· Zarys budowy geologicznej i rzeźba terenu: Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.-wsch. od nich Przedgórze Sudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego. Widać to wyraźnie, gdy jedzie się z Wrocławia do Kłodzka lub Jeleniej Góry - góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem. Próg ten ciągnie się - zwiększając stopniowo swą wysokość - od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec - Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Sobótka - Strzelin - Nysa - Prudnik - Głubczyce.


Sudety Zachodnie:


Budowa geologiczna Sudetów Zachodnich jest bardzo charakterystyczna, środkową część tworzy wielki batolit granitowy, związany z fałdowaniem hercyńskim, otoczony metamorficznymi seriami skalnymi. Trwające dziesiątki milionów lat procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania starych struktur i odsłonięcia granitoidów. Fałdowanie alpejskie Sudety Środkowe:


Pod względem geologicznym przedstawiają strukturę nieckowatą, której oś przebiega zgodnie z ogólnym kierunkiem zrębu sudeckiego (z północnego zachodu na południowy wschód). Obrzeże tej niecki tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki Gór Sowich, Gór Orlich i Bystrzyckich. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na nich leży kilkusetmetrowa płyta piaskowców kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej. Płyta ta została w trzeciorzędzie zdyslokowana. Część północno- zachodnia uległa wypiętrzeniu i tworzy Góry Stołowe, część południowo wschodnia wypełnia rów tektoniczny Nysy Kłodzkiej. Występujące w spodzie niecki mało odporne warstwy karbońskie (z zawartością węgla kamiennego) wyłaniają się na jej brzegach tworząc obniżenia śródgórskie. W permie nastąpiły warstwowe i żyłowe intruzje magmy, z której powstały porfiry, budujące wzniesienia Gór Wałbrzyskich i Kamiennych. We wschodniej części pojawiają się hercyńskie struktury fałdowe, ścięte uskokami. Dyslokacje utworzyły w trzeciorzędzie zapadlisko zwane rowem Nysy, które dało początek Kotlinie Kłodzkiej, oddzielającej Sudety Środkowe od Wschodnich.


Sudety Wschodnie:


Budowa geologiczna różni się od Sudetów zachodnich i Środkowych. Główny blok tworzą zrównane hercyńskie struktury fałdowe o kierunku południkowym, złożone ze skał karbońskich i dewońskich. Są one skośnie ścięte przez dyslokacje, które nierównomiernie podniosły zrąb górski, intensywniej w części północno- zachodniej i środkowej, natomiast część południowo wschodnia przedstawia krajobraz wyżynny. Najwyższe wzniesienia zbudowane są ze skał metamorficznych i wulkanicznych.


Przedgórze Sudeckie:


Do schyłku oligocenu stanowiło jedną całość ze strukturami geologicznymi Sudetów. Wielka dyslokacja tektoniczna o kierunku północny- zachód-południowy- wschód i amplitudzie pionowego przemieszczenia obu części wielkości kilkuset metrów rozdzieliła istniejący poprzednio blok na część górską i część przedgórską, która pozostała niewysoką równiną z kilkoma twardzielcowymi wzniesieniami. Poza nimi Przedgórze Sudeckie pokrywają częściowo mioceńskie osady morskie oraz czwartorzędowe piaski, gliny morenowe i podobne do lessu utwory pyłowe.





· Miejsca przekształcone antropogenicznie: Region, szczególnie w części zachodniej, cechuje się znacznym stopniem degradacji środowiska przyrodniczego, przede wszystkim lasów, na skutek emisji pyłów i gazów przemysłowych, w tym zanieczyszczeń docierających z obszarów przemysłowych Czech i Niemiec. Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwających środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region jeleniogóski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dziś olbrzymie połacie porasta już młody las.





· Miejsca ruchu turystycznego: Warunki klimatyczne, urozmaicony krajobraz, walory lecznicze i dobre zagospodarowanie


turystyczne z gęstą siecią znakowanych szlaków pieszych i ścieżek dydaktycznych, a także historyczne i kulturowe walory tej ziemi sprawiają, że Sudety są bardzo atrakcyjnym regionem turystycznym Polski. Liczne zabytkowe miasta i zespoły urbanistyczne, stare osadnictwo wiejskie, piękne parki i ogrody, tysiące zabytkowych obiektów architektonicznych, wśród nich kościoły, zamki i pałace, stare fortyfikacje i twierdze, podziemne fabryki zbrojeniowe w rejonie Głuszycy i Walimia - czynią ten region skarbnicą pamiątek historycznych.


Sudety dla miłośnika przyrody to wiele osobliwości, zwłaszcza na terenach Karkonoskiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Gór Stołowych, w parkach krajobrazowych i licznych rezerwatach. Godne uwagi są oryginalne formy wietrzenia piaskowców w Górach Stołowych i granitów w Karkonoszach; wygasłe wulkany na Pogórzu Sudeckim, w górach Kamiennych, Kaczawskich i Wałbrzyskich; malownicze przełomy rzek i wodospady na górskich potokach i wiele innych.