Spojrzenie w przeszłość
W pierwszym trzydziestoleciu XX wieku niemiecka architektura wytyczała nowe kierunki. Najsilniejsze impulsy pochodziły z Weimaru i Dessau, gdzie w latach dwudziestych powstał Bauhaus i rozwinął się styl o tej samej nazwie. Za sprawą jego czołowych przedstawicieli, Waltera Gropiusa (1883-1969) i Ludwiga Mies van der Rohe (1886-1969), rozprzestrzenił się na całym świecie. Mistrzowskie dzieła ich syntezy sztuki budowlanej, techniki i funkcjonalności można dzisiaj spotkać na wszystkich kontynentach.
Niemiecka architektura współczesna długo nie mogła się uporać z trudna sytuacją wyjściową po roku 1945. Zburzone miasta musiały zostać szybko odbudowane, miliony ludzi potrzebowały tanich mieszkań. Do jakości architektonicznej nie przywiązywano często większej wagi; na pierwszym planie stał zorientowany w pierwszej linii ekonomicznie funkcjonalizm gospodarki budowlanej, który tylko w niewielkim stopniu był zainteresowany tworzeniem świata w którym mieszkamy i pracujemy, i którego skutki są w wielu miejscach widoczne do dzisiaj.
Na zachodzie podzielonych Niemiec już w latach sześćdziesiątych zaczęto się uskarżać na monotonię osiedli mieszkaniowych oraz na pozbawione wyrazu tereny przemysłowe i produkcyjne na peryferiach miast, jak również na bezkrytyczną zabudowę śródmieść. Mówiono o „niegościnności” (Alexander Mitscherlich) centrów, zanim w połowie lat siedemdziesiątych priorytet polityczny i społeczny otrzymał kierunek rozwoju zachowujący substancje urbanistyczną.
Nie mniejsze grzechy urbanistyczne i architektoniczne popełniono w tym czasie w byłej NRD. Niszczono starą, wartościową, w przeważającej części istniejącą jeszcze w centrach miast substancje budowlaną. Ograniczone środki finansowe na budownictwo mieszkaniowe przeznaczano na budowę dużych osiedli z wielkiej płyty na obrzeżach miast. Nie licząc wyjątków (rekonstrukcje, jak np. Opera Sempera w Dreźnie) czy niektórych nowych budowli (np. Fnf-Giebel-Haus w Rostoku), architekci mieli za mało mozliwości przeforsowania architektury na miarę czasów. Oprócz koniecznych materiałów brakowało często wykwalifikowanych fachowców. Przez czterdzieści lat istnienia NRD wykształcono w szkołach wyższych mniej więcej tylu architektów, ilu kształci się w Republice Federalnej Niemiec w ciągu jednego roku (1990) na ponad 50 uniwersytetach, politechnikach, zintegrowanych szkołach wyższych i wyższych szkołach zawodowych. Nie wolno jednak zapominać, że w latach pięćdziesiątych i również jeszcze w sześćdziesiątych w dzisiejszych Niemczech Wschodnich powstały wspaniałe osiedla mieszkaniowe (np. Eisenhttenstadt) i zespoły urbanistyczne (np. „Lange Strasse” w Rostoku).
Architekci współcześni
Coraz częściej można w Niemczech spotkać przykłady nowoczesnej, lubiącej eksperyment i przy tym odpowiadającej potrzebom człowieka architektury. Do dzisiaj niejedna udana budowla zawdzięcza swe powstanie stylowi i filozofii Bauhausu, jednak i nowsze tendencje w architekturze przyczyniły się do powstania godnych uwagi obiektów, np. budynków High-Tech, w których ważne elementy funkcyjne, jak windy, ruchome schody i instalacje techniczne zamontowano na zewnętrznych ścianach budynku, często w różnych kolorach, tak że służą zarazem jako dekoracja. Również inne elementy ozdobne, np. kapitele, gzymsy, ornamenty w stylu art deco łamią dzisiaj jako elementy przyciągające wzrok – z punktu widzenie architektury jako sztuka – postulat czystego funkcjonalizmu. Po długoletnich dyskusjach, które zapoczątkowała m. in. Nowa Galeria Państwowa w Stuttgarcie (James Stirling, Michael Wilford, 1984), ta postmodernistyczna architektura cieszy się dziś uznaniem na całym świecie.
Do czołowych architektów w Niemczech należą m. in.:
- Gottfried Bhm, który w 1986 roku jako pierwszy Niemiec nagrodzony został „Pritzker Architecture Prize”,
- Gnter Behnisch, który zaprojektował nie tylko budowle i obiekty dla igrzysk olimpijskich w Monachium, lecz również nową salę obrad plenarnych Niemieckiego Bundestagu w Bonn,
- Frei Otto, wyróżniający się w dziedzinie wielozadaniowych, wiszących konstrukcji dachowych oraz ekologicznego sposobu budowania,
- Oswald Matthias Ungers, którego budowle charakteryzują się ściśle geometrycznymi formami,
- Josef Paul Kleihues i Hardt-Waltherr Hmer, którzy jako dyrektorzy do spraw planowania Międzynarodowej Wystawy Budowlanej w Berlinie wywarli duży wpływ zarówno na dyskusję o nowej architekturze (Kleihues), jak i na sposób obchodzenia się z mieszkaniami w starym budownictwie (Hmer),
- Karljosef Schattner, który jako architekt diecezjalny stworzył we frankońskim miasteczku Eichsttt szczególnie udaną symbiozę między istniejącą i nową architekturą,
- Thomas Herzog, który poświęcił się w szczególności oszczędnościowemu budownictwu i architekturze stosującej kolektory słoneczne.
Za granicą znani niemieccy architekci odgrywają obecnie raczej znikomą rolę, jeżeli nie liczyć wyjątków: Josef Paul Kleihues buduje obecnie w Chicago muzeum; stamtąd działa też na całym świecie Helmut Jahn, który we Frankfurcie nad Menem wybudował na terenach targowych wieżowiec o wysokości 256 metrów.
Słynne budowle
Mamy w Niemczech wspaniałe przykłady budowli reprezentacyjnych. Szczególnie inwestorzy publiczni przeprowadzają najczęściej konkursy architektoniczne, zanim zdecydują się na wykonanie konkretnego projektu. Te konkursy ideowe i wykonawcze są ważnymi instrumentami wspierania kultury budowlanej w Niemczech.
Już ponad 30 lat temu powstały przy takich przesłankach znakomite budowle, jak np. wieżowiec Thyssena w Dsseldorfie (Helmut Hentrich i Hubert Petschnigg, 1960). Przykładem niekonwencjonalnej i dynamicznej sztuki budowlanej jest budynek głównego zarządu firmy BMW w Monachium ze swym charakterystycznym cylindrycznym kształtem (Karl Schwanzer, 1972). Dotyczy to również budynku firmy Bahlsen w Hannoverze o kompozycji kubistycznej (Dieter Bahlo, Jrn Khnke, Klaus Stosberg, 1974).
Światową sławą cieszą się obiekty igrzysk olimpijskich z 1972 roku w Monachium z konstrukcją dachową przypominającą namiot (Gnter Behnisch, Fritz Auer, Wolfgang Bxel, Erhard Trnkner, Carlo Weber). Obiekty te zostały wkomponowane w park, który również po olimpiadzie pełni funkcję terenu rekreacyjnego. W gmachu Filharmonii Berlińskiej (Hans Scharoun, 1963) tarasy dla widzów schodzą stopniowo – jak w winnicy – ku umiejscowionej centralnie orkiestrze. W przypadku Teatru Miejskiego w Mnster (Harald Deilmann, Max von Hausen, Ortwin Rave, Werner Ruhnau, 1955) do bryły budowlanej włączono klasycystyczną ruinę. Nowy gmach biblioteki miejskiej Mnster – dwuczęściowa budowla, której jedna część przypomina statek – wzbudził na początku lat dziewięćdziesiątych szczególne zainteresowanie w kręgu fachowców (Julia Bolles-Wilson i Peter Wilson, 1993).
Niezrównane gmachy muzealne stworzyli Hans Dllgast (odbudowa Starej Pinakoteki w Monachium, 1957), Alexander Freiherr von Branca (Nowa Pinakoteka w Monachium, 1981), Hans Hollein (Museum Abteiberg w Mnchengladbach, 1982), Peter Busman i Godfrid Haberer (Wallraf-Richartz-Museum/Museum Ludwig w Kolonii, 1986).
We Frankfurcie nad Menem wzniesiono w latach osiemdziesiątych cały „krajobraz muzealny”: Niemieckie Muzeum Architektury (Oswald Matthias Ungers, 1984), Muzeum Filmu (Helge Bofinger, 1984), Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Richard Meier, 1984), Muzeum Prehistoryczne i Czasów Starozytnych (Josef Paul Kleihues, 1989), Muzeum Żydowskie (Ante Josip von Kostelac, 1986), Niemieckie Muzeum Poczty (Behnisch und Partner, 1990). Centrum kulturalne „Schirn” (Dietrich Bangert, Bernd Jansen, Stefan Scholz i Axel Schultes, 1985) jest atrakcją w centrum Frankfurtu.
Wielka epoka budowy muzeów zakończyła się na razie wraz z ukończeniem trzech budowli w federalnym mieście Bonn: Federalnej Galerii Sztuki (Gustav Peichl, 1993), Muzeum Sztuki (Axel Schultes, 1993), Muzeum Historii Republiki Federalnej Niemiec (Ingeborg i Hartmut Rdiger, 1994).
Za udany przykład szpitala organicznie wkomponowanego w krajobraz może uchodzić Filderklinik w Filderstadt koło Stuttgartu (Bockmller, Weller und Partner, 1975). Klinika w Akwizgranie (Weber, Brand & Partner, 1988) i klinika uniwersytecka w Norymberdze (Joedicke i inni, 1993) są typowymi przykładami nowoczesnej architektury High-Tech.
Po roku 1945 wybudowano w Niemczech dużą ilość kościołów. Wśród licznych budowli sakralnych wyróżnia się zburzony w czasie wojny kościół Kaiser-Wilhelm-Gedchtniskirche w Berlinie. Egon Eiermann stworzył tutaj połączenie ruiny z nową konstrukcją stalową posiadającą duże powierzchnie szklane (1963). Godne uwagi są również masywny kościół pielgrzymkowy w Neviges autorstwa Gottfrieda Bhma (1967), St. Bonifatius w Dortmundzie (Emil Steffan, 1954), St. Michael we Frankfurcie nad Menem (Rudolf Schwarz, 1954), St. Pius w Kolonii (Joachim Schrmann, 1961), Christuskirche w Bochum (Dieter Oesterlen i Werner Schumann, 1959) i Vershnungskirche w Dachau (Helmut Striffler, 1969).
Wraz z rosnącymi zadaniami państwa i gmin wzrosły również potrzeby lokalowe i wyposażenie techniczne parlamentów krajowych i ratuszy. Gmach Landtagu w Dsseldorfie (Eller, Meier, Walter, 1992), ratusz w Bensbergu (Gottfried Bhm, 1964), sala miejska w Germering koło Monachium (Auer & Weber, 1993) oraz hala koncertowa i kongresowa w Lubece (von Gerkan, Marg und Partner, 1994) są wybitnymi przykładami rosnącej samoświadomości organów państwowych i komunalnych. Również nowa sala obrad plenarnych Bundestagu w Bonn (Behnisch und Partner, 1993) pokazuje, że to, czego sobie życzył już Gropius: „Budujcie większe okna”, urzeczywistniono w imponujący sposób, stosując szkło jako główny materiał budowlany: współczesna architektura charakteryzuje się najczęściej przestrzenną elegancją przepełnioną światłem.
Pełne wyrazu świadectwa wysokich wymagań jakościowych w stosunku do „Budynków dla przemysłu, produkcji, handlu i rzemiosła” (nazwa konkursu przeprowadzonego przez Federalne Ministerstwo Budownictwa) powstały i powstają nadal dzięki międzynarodowej wystawie budowlanej Emscher Park i jej dyrektorowi Karlowi Ganserowi w Zagłębiu Ruhry, które od wielu lat stanowi centrum odnowy strukturalnej i urbanistycznej: Park Naukowy Ren-Łaba w Gelsenkirchen (Kiessler und Partner, 1994), Park Technologiczny i Centrum Przyszłości w Herten (kramm & Strigl, 1995), Centrum Ekologiczne Północnej Nadrenii-Westfalii w Hamm (Hegger, Hegger-Luhnen, Schleiff, 1995) i Centrum Innowacyjne Herne (Vladimir Nikolic, 1995). Po raz pierwszy w historii wystaw budowlanych, począwszy od roku 1989, ich tematem stał się kompleksowy regionalny program odbudowy. W centrum jego uwagi znajdują się następujące kierunki: odzyskiwanie krajobrazu, rozwój lokalizacji gospodarczej i nowa jakość mieszkaniowa.