Renesans

Odrodzenie (Renesans), z fr. renaissance - okres w historii sztuki i kultury europejskiej rozciagajacy sie od XIV wieku do XVI wieku.
Odrodzenie mialo swój poczatek we Włoszech. Wszystko zaczelo sie od konkursu na najlepszy projekt ozdobienia brazowych drzwi baptysterium we Florencji. Konkurs wygral Lorenzo Ghiberti, który swoim nietypowym projektem wzbudzil zachwyt. Pózniej Filippo Brunelleschi zaprojektowal kopule florenckiej katedry, co zapoczatkowalo Renesans w architekturze, dlatego tez czesto historycy za kolebke odrodzenia uznaja Florencje.
Wplywy odrodzenia rozszerzaly sie na inne kraje europejskie, szczególnie Niderlandy i Niemcy, jednak swoje apogeum osiagnelo we Wloszech.
Odrodzenie powstalo stopniowo na tle zmian kulturowych, odchodzenia od wzorców i swiatopogladu średniowiecznego. Do sztuki i zycia codziennego zaczely w coraz wiekszym stopniu przenikac wartosci laickie; na plan pierwszy zaczeto wysuwac jednostke ludzka, z jej potrzebami, odczuciami i indywidualnymi dazeniami. Rozpoczal sie równiez czas Wielkich Odkryć Geograficznych.
Charakterystyczna cecha tego okresu byl powrót do wartosci starożytnych Grecji i Rzymu, z ich podziwem dla piekna ludzkiego ciala.
W okresie odrodzenia dynamicznie rozwijaly sie nauka i technika. Podróze, prowadzone obserwacje i badania pozwalaja na poglebienie wiedzy o astronomii i róznych zjawiskach atmosferycznych. Rozwija sie takze wiedza w zakresie fizyki i chemii, która przestaje byc domena alchemików. Wynalazek druku pozwala na upowszechnienie zdobywanej wiedzy.
Naduzywanie wladzy koscielnej, oczekiwanie bezwzglednego posluchu religijnego przy jednoczesnym kupczeniu odpustami, czesto niezgodnym z nakazami religii zyciem dostojników kosciola, realizacja przez papiestwo wlasnych, swieckich celów rodzi bunt wsród spoleczenstwa. Wystapienia albigensów we Francji, Johna Wyclifa w Anglii, Jana Husa w Czechach - Marcina Lutra w Niemczech, przygotowuja grunt dla reformacji.
Bujnie rozwijala sie sztuka, literatura i muzyka, która zyskiwala coraz wiecej moznych mecenasów z kregów magnaterii, wladców, ksiazat i papiestwa.

PZEDSTAWICIELE RENESANSU

Leonardo da Vinci (ur. 15 kwietnia 1452 o godzinie 3:00 nad ranem w Toskanii we Włoszech - zm. 2 maja 1519 w Clos Luc we Francji, zostal pochowany w Amboise) - wszechstronnie uzdolniony Wloch, byl miedzy innymi malarzem, rzeźbiarzem, architektem, konstruktorem maszyn, filozofem. Uwazany wrecz za modelowy przyklad tzw. człowieka renesansu
Leonardo da Vinci znany jest przede wszystkim z obrazów olejnych oraz fresków. Byl prekursorem techniki malarskiej zwanej sfumato. Do najbardziej znanych dziel naleza:
Mona Lisa
Ostatnia Wieczerza
Dziewica ze Skał
Dama z gronostajem
Św. Anna Samotrzecia
Madonna Beneois


Wklad w rozwój medycyny: W celu lepszego poznania anatomii, przeprowadzal zabronione wówczas sekcje zwlok. Opisal dosc szczególowo układ kostny i miesnie czlowieka. Badal tez dzialanie układu krwionośnego i oddechowego a takze przebieg ciąży .
Wklad w rozwój techniki: Stworzyl kilkaset projektów wynalazków, m.in:
model spadochronu
aparat do nurkowania
automatyczne krosno tkackie
rozmaite statki powietrzne - m.in. prototyp helikoptera i lotni
płetwy
łódź podwodna
łożysko kulkowe
winda napedzana kołem archimedesa
przekładnia łañcuchowa
soczewki kontaktowe
rower
rodzaj samochodu napedzanego mechanizmem sprezynowym
czołg
karabin maszynowy
udoskonalona, samopowtarzalna katapulta


Michelangelo Buonarroti (Michal Aniol, Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni) (ur. 6 marca 1475 r. w Caprese we Włoszech zm. - 18 lutego 1564r. w Rzymie) - malarz, rzeźbiarz , poeta i architekt epoki odrodzenia.
Autor miedzy innymi fresków w Kaplicy Sykstyñskiej. Wsród rzezb najbardziej znane sa Pieta i Dawid. Z dziel architektonicznych - projekt kopuły bazyliki świętego Piotra.
Jego dzialalnosc artystyczna jest zwiazana z Bolonią (1494 - 1495), Florencją (1501 - 1505, 1517 - 1534) a przede wszystkim z Rzymem (1496 - 1501, 1505 - 1517, 1534 - 1564), gdzie twórczosc artysty objeta zostala mecenatem papieskim.

Rzezby
Fauny
Walka centaurów z Lapitami (1490-1492)
Madonna na schodach (1490-1492)
Pieta watykañska (1498-1500)
Bachus (1497-1501)
Madonna z Brugii (po 1501)
Dawid (1501-1504)
Mojżesz (1513-1516)
Jeñcy
nagrobki Giuliana i Lorenza Medyceuszów w kosciele S. Lorenzo we Florencji (1520-1535)
Noc i Dzieñ, Poranek i Zmierzch (w kaplicy grobowej Medyceuszów)
Zwycięstwo
Rachel i Lea (1542)
Pieta Florencka (1547-1553)
Pieta Rondanini (1564)


Freski
freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyñskiej - Michal Aniol na zlecenie papieza Juliusza II pokryl sklepienie Kaplicy freskami przedstawiajacymi sceny ze Starego Testamentu (m.in. stworzenie Adama, potop)
fresk Sad Ostateczny w Kaplicy Sykstyñskiej (1536 -1541) - na zlecenie papieza Pawła III namalowal wyobrazenie sadu ostatecznego na zachodniej scianie Kaplicy Sykstynskiej.

Obrazy
Swieta Rodzina (1503)


Rafael Santi, znany równiez jako Rafael Sanzio, wł. Raffaello Santi lub Raffaello Sanzio (ur. 6 kwietnia 1483 w Urbino, zm. 6 kwietnia 1520 w Rzymie) - wloski malarz i architekt. Byl trzecim i najmlodszym z najslawniejszej trójki genialnych artystów wloskiego Renesansu - obok Michała Anioła i Leonarda Da Vinci.


Dziela malarskie:
Koronacja Matki Boskiej dla kosciola sw. Franciszka w Perugii oraz 3 obrazy na predelli oltarza: Zwiastowanie, Hold Trzech Króli oraz Ofiarowanie Jezusa (dzis wszystkie w Muzeum Watykanskim),
Koronacja bl. Mikolaja z Tolentino, 1501, pierwotnie w kosciele San Francisco w Citta di Castello, dzis zachowane fragmentarycznie - w muzeach w Brescii i Neapolu
Oltarz Colonny, 1501 -1502, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
Madonna Connestabile, 1502, Ermitaż, Sankt Petersburg
Ukrzyzowanie, 1502 -1503, National Gallery, Londyn
Oltarz Oddich, 1503, Pinakoteka Watykañska, Rzym
Zaslubiny Marii z Józefem (Lo Sposalizio), 1504, pierwotnie w kosciele San Francisco w Citta di Castello, obecnie Pinacoteca di Brera, Mediolan
Trzy Gracje, 1504 -1505, Muse Conde, Chantilly
Oltarz Ansideich, ok. 1505, National Gallery, Londyn
Portret Agnola Doniego, 1505, Palazzo Pitti, Florencja
Portret Maddaleny Doni, 1505, Palazzo Pitti, Florencja
Madonna Terranuova, 1505, Staatliche Museen, Berlin
Madonna del granduca, 1505-1506, Palazzo Pitti, Florencja
Madonna ze szczyglem (Madonna del cardellino), 1506, Galleria Uffizi, Florencja
Swieta Rodzina Caniianich, 1506 -1508, Alte Pinakothek, Monachium
Madonna z Dzieciatkiem i sw. Janem, 1507, Luwr, Paryż
Zlozenie do grobu, 1507, Galeria Borghese, Rzym
Madonna Tempi, 1508, Alte Pinakothek, Monachium
Portret papieza Juliusza II, 1511 -1512, National Gallery, Londyn
Portret mlodzienca, 1511. zaginiony, d. Muzeum Czartoryskich, Kraków
Madonna Sykstynska, 1512 -1513, Gemldegalerie, Drezno
Madonna della sedia, 1514, Palazzo Pitti, Florencja
Papiez Leon X z kardynalami, 1518, Galleria Uffizi, Florencja
Portret Baldasare Castiglionego, 1515 -1516, Luwr, Paryż
Swieta Rodzina Franciszka I, 1517 -1518, Luwr, Paryż
La Fornarina, 1520, Galleria Nazionale, Rzym
Madonna della Rosa, 1520, Museum Prado, Madryt
Przemienienie Panskie, 1520, dzielo dokonczone przez ucznia Rafaela, Giulio Romano, Pinakoteka Watykañska, Rzym
Freski:
Freski w Stanzach Watykanskich dla papieza Juliusza II i Leona X, 1508 -1517:
Szkola Atenska
Dysputa o Najswietszym Sakramencie
Parnas
Wypedzenie Heliodara ze swiatyni
Msza Bolsenska
Uwolnienie swietego Piotra z okowów
Pozar Borgo
Freski o tematyce mitologicznej w Villa Farnesina w Rzymie:
Triumf Galatei, 1511
Projekty architektoniczne:
Kosciól Sant'Eligio degli Orefici w Rzymie
Kaplica Chigich przy kosciele Santa Maria del Popolo w Rzymie, 1512 -1513


Thomas More (Tomasz Morus) ur. 7 lutego 1478, zm. 6 lipca 1535 swiety, angielski mysliciel, pisarz i polityk, czlonek Izby Lordów. Stworzyl wizje panstwa idealnego (Utopia). Nie uznal nielegalnego malzenstwa Henryka VIII i jego drugiej zony - Anny Boleyn oraz nie zgodzil sie uznac króla za glowe Kościoła w Anglii. Zostal skazany na sciecie. W 1935 roku Kościół katolicki uznal go swietym.


Krytykowal rozrzutnosc, arogancje i brutalnosc królów, brak dbalosci o lud i 'psucie' pieniadza. Uwazal, ze zródlem ludzkich nieszczesc czesto bywa wlasnosc prywatna, która rodzi nierównosc ekonomiczna.
Ustrój Utopii - to socjalizm drobnych producentów, rolników i rzemieslników. Rozwój przemyslu uwazal za zlo. W Utopii wszyscy musza pracowac, ale tylko 6 godzin dziennie, zyc skromnie, maja takie samo jedzenie i ubiór. Cenia moralnosc przede wszystkim. Za cudzolóstwo karza smiercia. Nie znaja pieniadza; ludzie sa wolni (niewolnikami bywaja jedynie jency wojenni); Ustrój jest tu hierarchiczny i demokratyczny - na dole piramidy jest rodzina, potem 30 rodzin wybiera 1 urzednika, nad 10-oma urzednikami stoi protofilarcha, a na szczycie jest sam ksiaze. Prawa sa tu nieliczne i proste. Panuje tolerancja religijna, jest kilka religii, lecz zabroniony jest ateizm. Za fanatyzm religijny grozi wydalenie z wyspy. Kaplanami moga byc tez kobiety. Kaplan jest wybierany przez wiernych, nie ma przywilejów i nie obowiazuje go celibat.


Erazm z Rotterdamu (łac. Desiderius Erasmus Roterodamus, wlasciwie Gerrit Gerritszoon [Gerhard Gerhardson], urodzony 27 października prawdopodobnie 1466 w Rotterdamie,zmarl 12 lipca 1536 w Bazylei), holenderski filolog, filozof, pedagog, jeden z czolowych humanistów odrodzenia, propagator kultury antycznej.


Pacyfizm - to niechec do ustrojów monarchii. Uwazal, ze wojna jest sprzeczna z filozofia swiata i wystepuje przeciwko naturze czlowieka, który jest stworzony do zycia w pokoju. Wojna niszczy prawa moralne, zasady religijne i wartosci kulturalne. Dzielil wojny na sprawiedliwe - obronne i niesprawiedliwe - lupiezcze. Lud jednak mial prawo do wypowiedzenia posluszenstwa, ale zeby rozpoczac wojne, potrzebna byla zgoda parlamentu i ludu.
W wiekszosci jego dziel mozna znalezc wskazówki, czy pouczenia dydaktyczne. Do pedagogicznych prac nalezy zaliczyc:
O sposobie studiów - 1512
Rozmówki dla dzieci - 1518
O sposobie pisania listów - 1530
Cyceronianin czyli najlepszy sposób mówienia - 1528
Mowa o koniecznosci ksztalcenia chlopców zaraz od urodzenia w cnocie i naukach - 1529
O wytwornosci obyczajów chlopiecych - 1530
Znane dziela:
Podrecznik zolnierza chrystusowego - 1503
Pochwala glupoty - 1509
O wolnej woli - 1524

Niccolo Machiavelli (ur. 3 maja 1469, zm. 21 czerwca 1527) wloski pisarz spoleczny i polityczny, historyk i dyplomata florencki, dzialajacy w okresie Odrodzenia.


Dziela
Rozwazania nad pierwszym dziesiecioksiegiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza (1512 - 1517)
Książę (1513 )
Mandragora (1513)
Historie florenckie (1521 -1525)




Humanizm to ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstaly w XV wieku we Włoszech a zarysowujacy sie juz w wieku XIV i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzajacy do odrodzenia znajomosci literatury i jezyków klasycznych. Byl glównym pradem intelektualnym epoki odrodzenia.
Humanizm epoki odrodzenia przeciwstawial sie niektórym tendencjom średniowiecza (szczególnie teocentryzmowi), w zwiazku z czym nawiazywal do idei starożytności.
Haslem humanizmu stala sie maksyma Terencjusza: "Czlowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce." Popularne jest tez stwierdzenie Protagorasa "Czlowiek jest miara wszechrzeczy".
Samo pojecie humanizmu uzywane jest dopiero od nowozytnosci, wywodzi sie jednak z rzymskiego pojecia cultus atque humanitas analizowanego przez Cycerona, który stal sie patronem duchowym humanistów.
Humanizm koncentruje uwage na sprawach ludzkich, godności czlowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne wspólzycie w spoleczenstwie, podkresla mozliwosci ludzkiego rozumu, oraz wartosc wiedzy o swiecie i mozliwosc jej zdobycia i rozwoju.


Kontrreformacja (reforma katolicka) - nurt odnowy Koscioła katolickiego w reakcji na wystapienie protestantyzmu.

Nurt odnowy w kosciele widoczny byl juz pod koniec XV wieku w Hiszpanii gdy kardynal Franciszek Jimnez de Cisneros (1436 -1517) rozpoczal reforme kosciola hiszpanskiego (wspierana zreszta przez monarchie). Sobór Laterañski V (1511 -1517) postanowil uwolnic kosciól katolicki od trapiacych go naduzyc. W tym kontekscie wystapienie Marcina Lutra w 1517 mozna traktowac jako swoisty "wypadek przy pracy". Czesto juz tak bylo w historii, ze gdy jakas instytucja zapoczatkowywala swoja reforme, z czasem tracila kontrole nad biegiem wydarzen (vide przypadek Ludwika XVI i Gorbaczowa).


REFORMACJE

Zakony
Powstaly nowe zakony, takie jak: teatyni zalozeni przez św. Kajetana (1480 -1547) i przez Jana Piotra Caraffe, pózniejszego papieza Pawła IV (1476 -1559), kapucyni zalozeni przez Matteo Serafini da Bascio (1495 -1552). W 1540 sw. Ignacy Loyola (1491 -1556) zalozyl zakon jezuitów, osobiscie podlegle papiezowi zgromadzenie, którego celem byla czynna walka z pogladami protestantów i odzyskanie dla katolicyzmu ziem angielskich, niemieckich, austriackich i polskich.

Misje
Kosciól katolicki oslabiony w Europie, znalazl nowe tereny ekspansji w koloniach zamorskich- na ten okres datuje sie powstanie nowych osrodków misyjnych w obu Amerykach, Afryce i Azji. Jednym z najwiekszych misjonarzy swiata byl wówczas Franciszek Ksawery (1506 -1562).

Postacie kontrreformacji
Kosciól wydal wtedy caly zastep ludzi oddanych bez reszty misji ratowania wplywów kosciola katolickiego. Nalezeli do nich Sw. Filip Neri (1515 -1595), sw. Karol Boromeusz (1538 -1584 ), sw. Franciszek Salezy (1567 -1622 ).


Sobór Trydencki - sobór powszechny kościoła katolickiego, który mial miejsce w latach 1545 -1563.
Zostal zwolany przez papieża Pawła III na 15 marca 1545, a rozpoczety dopiero 13 grudnia, zgromadzil 66 uczestników. Sobór zapowiedziany zostal bullą Pawła III Laeteare Jeruzalem z 19 listopada 1544 r.
Sobór byl odpowiedzia na narastajaca potrzebe reform w Kościele katolickim, wywolana przez reformację. Jest uznawany za poczatek okresu kontrreformacji. Odbyl sie w miescie Trydent (pólnocne Włochy ). Przez katolików uwazany jest za dziewietnasty sobór powszechny. Sobór trydencki objasnil na nowo nauke Kosciola. Odbyl sie w trzech etapach:
w latach 1545 -1547 omawiano zagadnienia zaatakowane przez reformacje, ale napiecie miedzy cesarzem Karolem V a papiezem Pawlem III doprowadzilo do zawieszenia obrad.
w latach 1551 -1552, za papieza Juliusza III, ogloszono dekrety o Eucharystii, o sakramencie pokuty i ostatniego namaszczenia. Równiez te obrady soboru trydenckiego musialy zostac zawieszone wskutek buntu wielmozów przeciw Karolowi V.
w latach 1562 -1563, za pontyfikatu papieza Piusa IV, zdefiniowano pojecie Eucharystii, sakrament kapłañstwa i małżeñstwa oraz czyściec. Stwierdzono koniecznosc sporzadzenia indeksu ksiąg zakazanych oraz postanowiono szereg reform Kosciola. Dekrety soboru trydenckiego zostaly zatwierdzone przez Piusa IV (1564) i daly podstawe dla rozwoju pózniejszej katolickiej nauki i teologii.

Zmiany
powstalo pierwsze seminarium duchowne w diecezji Mediolanskiej (zal. Karol Boromeusz)
rozpoczeto wizytacje biskupów w diecezjach
zasady o klauzurze zakonnej w XVII w.


Postanowienia soborowe
potwierdzono obecnosc Chrystusa w Eucharystii na Mszy sw. jako ofiary
znaczenie wszystkich sakramentów
potepienie predestynacji(tezy gloszacej, iz los czlowieka z góry jest wyznaczony przez Boga)
podtrzymano koncepcje wolnej woli i odpowiedzialnosci za czyny
potepiono indywidualne interpretowanie Pisma Sw.
zakazano by jedna osoba skupiala wiele beneficjów
wprowadzono ksiegi metrykalne (rejestrowano sluby, chrzty, pogrzeby) w XVI w.
jezykiem liturgicznym pozostala łacina
zostala odnowiona instytucja inkwizycji
Zmianom zapoczatkowanym przez sobór trydencki towarzyszyl wewnetrzny ruch naprawy i odnowy Kosciola. Zmiany te trwaly blisko dwa stulecia i objmowaly stopniowo biskupów, księży, zakonników, a takze poszczególnych wladców i ludnosc krajów.
W 1559 ogloszony zostal Indeks ksiąg zakazanych ( łac.Index Librorum prohibitorum)