Motyw pracy w literaturze pozytywistycznej

W swojej pracy semestralnej chciałbym przeanalizować motyw pracy przedstawiony w literaturze pozytywistycznej. Termin pozytywizm został wprowadzony i spopularyzowany przez francuskiego filozofa Auguste'a Comte'a w dziele "Kurs filozofii pozytywistycznej". Słowo to określa antyromatyczną postawę światopoglądową zaprzeczając wszystkiemu, co było kiedyś cudowne i irracjonalne. Pozytywizm kieruje się zaufaniem do rozumu, gdyż rozum jest narzędziem poznawczym pozwalającym poznać prawa rządzące światem. Światopogląd ten zakładał postawę optymizmu poznawczego, utwierdzając w przekonaniu, że odpowiedzi na dręczące ludzi pytania można znaleźć jedynie poprzez zgłębianie nauki. Pełną wiedzę człowiek uzyska dopiero w dalekiej przyszłości, więc każde pokolenie powinno wzbogacić ludzkość o nowe doświadczenia i wiedzę, by móc rozwiązać różne dylematy trapiące ludzkość. Dylematy, które do tej pory nie zostały rozwiązane z powodu swej istoty a jedynie niepełnej wiedzy ludzi.

Pozytywizm w literaturze polskiej to nurt literacki, który występował w okresie od powstania styczniowego (1863-1864) do lat 90. XIX wieku.

Pozytywizm występował po okresie romantyzmu, a po nim następował okres Młodej Polski.

Klęska powstania styczniowego i dotkliwe carskie represje nasunęły potrzebę szukania koncepcji, które pozwoliłyby polskiemu społeczeństwu przetrwać i zachować podstawy bytu. Pozytywiści w przyszłość, do momentu, kiedy cały naród będzie przygotowany, odsunęli problem walki narodowowyzwoleńczej. Zmienił się typ bohatera literackiego. W miejsce bojownika spiskowca, pojawił się człowiek trzeźwo oceniający rzeczywistość, oddany pracy, działalności gospodarczej i oświatowej. Ideałem epoki była praca użyteczna, przynosząca dobra materialne i duchowe jednostce, a zarazem całemu społeczeństwu. Pozytywiści wypowiedzieli walkę wszelkim pozostałościom feudalizmu, wysunęli program dźwignięcia gospodarczego kraju. W oparciu o filozofię Herberta Spencera głosili hasło pracy organicznej, według której każdy człowiek powinien działać użytecznie, tylko wtedy całe społeczeństwo będzie mogło poprawnie funkcjonować. Pozytywiści kierowali się również hasłem pracy u podstaw, pracy wśród najuboższych warstw społecznych. Szerzenie oświaty i utrwalanie świadomości narodowej przez warstwy wykształcone było częstym tematem utworów literackich. Wśród gatunków prozatorskich szczególną uwagę warto zwrócić na nowelistykę, która odegrała bardzo istotną rolę w walce pozytywistów o nowy, lepszy świat. Nowela jest to krótki utwór epicki, charakteryzujący się niewielkimi rozmiarami, o niezwykle skondensowanej i zwartej kompozycji. Jest pozbawiona komentarzy, refleksji autorskich, dużej ilości bohaterów oraz panoramicznego ujęcia świata. Na pierwszy plan wysuwa się niezwykle zwięzła i wyraźnie zarysowana akcja, rozwijająca się szybko i sprawnie. Każde z wydarzeń ma dla bohatera niezwykłe znaczenie. Fabuła jest prosta i przejrzysta, składa się z jednego głównego wątku. Nowelę kończy pointa nietrudna do odczytania dla odbiorcy, może zawierać prawdę filozoficzną. W nowelach uwidaczniały się najwyraźniej dążenia społeczne i dydaktyczne pisarzy. Ukazywano w nich życie najuboższych warstw społecznych, narodowościowych, jednostek słabych, skrzywdzonych, smutny los dzieci. W utworach tych pisarze wypowiadali protest przeciw niesprawiedliwości, krzywdzie i poniżeniu. W charakterystycznych dla nowel pointach zawarte były hasła pozytywistyczne, pracy u podstaw, pracy organicznej oraz emancypacji kobiet. Autorzy nowel skupiali się na ukazaniu pracy społeczeństwa jako dobra ogólnego, jako możliwości wyjścia z niższych warstw społecznych. Propagowali pracę u podstaw, zakładanie szkół zawodowych, podnoszenie kwalifikacji. A wszystko po to by wyszkolić świadome siebie społeczeństwo, społeczeństwo zdolne w przyszłości do walki o swój kraj, swoją tożsamość. Temu miała służyć literatura. W noweli „Latarnik” Henryka Sienkiewicza, główny bohater Skawiński, emigrant na tułaczce. Bez możliwości powrotu w ojczyste strony, bez narodowości, bez perspektyw, zostaje latarnikiem na jednej z latarni z dala od cywilizacji i ludzi. Jest w pracy sumienny i obowiązkowy, wie że od jego pracy zależy życie wielu ludzi i istnienie statków. W momencie, gdy otrzymuje przesyłkę z książkami i jedna z nich to „Pan Tadeusz” Mickiewicza, tak zapada w nią iż zapomina o całym świecie, wracają do niego wspomnienia z Jego walk o wyzwolenie. Dowiadujemy się dlaczego musiał uciekać z kraju ojczystego. Książka przypomniała Mu kim jest i po co właściwie żyje na tym świecie. Literatura obudziła w Nim na nowo ducha patriotyzmu. Takie właśnie przesłanie miała nieść literatura pozytywizmu, przypominać skąd się wywodzi obecne pokolenie, jakiej narodowości jesteśmy, co sobą reprezentujemy i o czym nam nie wolno zapomnieć. Przesłanie to miało przypominać wszystkim czytelnikom jak należy pielęgnować ducha narodowego w sobie, jak prostymi opowiadaniami możemy podtrzymywać przynależność narodową. Ponadto literatura pozytywizmu miała za zadanie podtrzymać ciągłość tradycji w narodzie. W wielu utworach przedstawiony jest model dworku szlacheckiego w którym to kultywuje się narodowe obyczaje, pamięć i tradycje. Przywiązanego do ziemi ojczystej, żyjącego wspomnieniami walk o niepodległość. Innym wątkiem ukazywanym w literaturze pozytywizmu i zmuszającym do zastanowienia jest obraz wsi i jej mieszkańców. Na przykładzie „Tadeusza” Elizy Orzeszkowej, możemy zapoznać się z warunkami jakie panowały na ówczesnej wsi. Wieś folwarczna, pełna wyzysku i ciężkiej pracy od świtu do nocy nie pozostawia wiele czasu na zajęcie się dzieckiem, zapewnieniem mu godziwej opieki i bezpieczeństwa. W efekcie takich warunków życia mały Tadeusz ginie. W poszukiwaniu zajęcia dla siebie trafia nad mały staw. Tam dochodzi do tragedii. Nie wiemy jaka będzie reakcja Jego matki i ojca. Tego autorka nie przedstawia nam w noweli, możemy się tylko domyślać iż żal po stracie tak ukochanego synka będzie ogromny, szczególnie iż było to ich jedyne dziecko. Autorka tej noweli pragnie zwrócić nam uwagę na dolę i niedolę pracy na wsi. Na brak zapewnienia opieki dla dzieci w trakcie, gdy ich rodzice zajmują się pracą. Pracą która jest ich obowiązkiem, która im pozwala przeżyć i utrzymać rodzinę. Praca ta stała się pośrednim przyczynkiem do utraty jedynego dziecka.

Literatura pozytywizmu miała za zadanie wnieść nowe trendy do literatury polskiej. Głównym przesłaniem w tamtym okresie była pochwała pracy, zarówno prostych ludzi jak i szlachty czy inteligencji. Praca dla całego społeczeństwa miała przynieść dobro wszystkim, odłożono na dalszą (bliżej nieokreśloną) przyszłość walkę zbrojną z zaborcami. Zostawiono to na czas okrzepnięcia Polaków jako narodu. Zjednoczenia myślowego i narodowego. Praca miała być takim pomostem łączącym wszystkie stany, od chłopa po bogatego przedsiębiorcę. Szlachcie i inteligencji pozytywizm wyznaczał rolę nauczycieli. Przekazanie narodowych wartości honoru i godności bycia polakiem. Moim zdaniem dzięki literaturze pozytywizmu możemy dowiedzieć się jak w tamtym czasie układały się relacje pomiędzy poszczególnymi warstwami społeczeństwa polskiego, jak wyglądała Polska ówczesnych czasów, w jaki sposób budziła się narodowa jedność ludzi. Ponadto i w dzisiejsze czasy możemy przenosić wiele ze spostrzeżeń autorów literatury tamtego czasu. Wiele z tych wartości jest i dziś aktualnych. Np. etos pracy, jej wartość dla człowieka, praca u podstaw o oświatę i rozwój społeczny. Obudzenie wartościowości w ludziach. Czym bylibyśmy bez świadomości własnej odrębności kulturowej i narodowej w zjednoczonej europie? Siła roboczą potrzebną tylko do wykonywania najprostszych czynności? Najprawdopodobniej tak. Dzięki świadomości możemy powiedzieć, że wyrośliśmy z korzeni sięgających wiele wieków wstecz i mamy swoje wzorce zachowane w literaturze, sztuce i tradycji. To jest niezaprzeczalna wartość, która możemy się pochwalić w dzisiejszym świecie i nie mamy się czego wstydzić.