Kształtowanie się państwowości Słowian

Słowianie to jeden z ludów indoeuropejskich, który wraz z Bałtami stanowił ostatnią falę migracji na kontynencie europejskim. Kształtowanie się państwowości Słowian zależnie od obszaru miało miejsce między VI a X wiekiem. Plemiona słowiańskie takie jak Czesi, Bułgarzy, Rosjanie czy Polacy dały początek licznym ośrodkom państwowym w średniowiecznej Europie. Były też plemiona takie jak słowianie połabscy, które nigdy nie ewoluowały z pierwotnej formy ustrojowej jaką była wspólnota plemienna. Obecność wówczas istniejących ośrodków państwowych stała się w ich przypadku czynnikiem destrukcyjnym, podczas gdy dla reszty plemion stała się bodźcem do stworzenia ponadplemiennej organizacji państwowej.
Początki i najwcześniejsze dzieje Słowian stanowią nie małą zagadkę, ze względu na brak źródeł. Kwestia ich pierwotnej siedziby jest nadal sporna. Powszechnie wskazuję się tereny środkowego Dniepru(koncepcja Godłowskiego) lub ziemie między Wisłą a Odrą(koncepcja autochtonistyczna). Stąd wyruszyli między IV a V wiekiem, zorganizowani we wspólnoty rodowe by zasiedlić terytoria środkowo-wschodniej i południowej Europy. W VI wieku ich ekspansja na zachód osiągnęła Połabie, gdzie natrafiła na opór plemion Germańskich. Na południu osadnictwo słowiańskie dotarło nad Dunaj, gdzie zostało zahamowane przez Hunów. W trakcie procesu osadnictwa postępowało różnicowanie się kultury i języka wśród Słowian. Pomiędzy VI a IX wiekiem nastąpiła stabilizacja osadnictwa Słowian, którzy podzielili się na trzy grupy zachodnią(Wenedowie), wschodnią(Antowie) i południową(Sklawinowie). Istotną rolę w tym podziale odegrali Węgrowie, którzy swym wtargnięciem między VIII a IX wiekiem, odizolowali od siebie grupy zachodnią i południową. Zakończenie ekspansji Słowian i stabilizacja osadnictwa dały początek procesom państwotwórczym. Zanim jednak powstały pierwsze organizmy państwowe musiało dojść do licznych przeobrażeń w strukturze społecznej i gospodarczej. Najwcześniejszą organizacją stanowiła wspólnota rodowa, gdzie podstawową jednostką był ród czyli grupa społeczna oparta na wspólnocie krwi, obejmująca rodziny wywodzące swe pochodzenie od wspólnego przodka. Przeważały wtedy gospodarstwa samowystarczalne, rozrzucone na dużej przestrzeni, budowane przez wielkie rodziny, a gospodarka rolna miała charakter wypaleniskowy. Taka forma organizacji stała się jednak niewystarczająca wobec silnej pozycji państw ościennych. Przeobrażenia społeczno-polityczne ustroju Słowian były związane z sąsiedztwem z Bizancjum i państwem niemieckim oraz najazdami Waregów. Na przełomie VI i VII wieku Słowianie wkroczyli w stadium rozkładu wspólnoty rodowej. Związane było to między innymi z postępem w dziedzinie uprawy i rozpowszechnieniem rolnictwa sprzężajnego. W miarę wzrostu możliwości produkcyjnych zamożniejsze, wielkie rodziny należące do arystokracji plemiennej, posiadające liczną czeladź niewolną rozpadały się na mniejsze. Rozwój rolnictwa i większe zapotrzebowanie na narzędzia spowodowało wyodrębnienie się rzemiosła. Obfitsze plony dały możliwość zwiększenia osadnictwa i związania go z określonym terenem. Tworzyły się liczne wiejskie wspólnoty, tzw. obszcziny, miry lub sela, zorganizowane na zasadach więzi sąsiedzkiej. Kilka wspólnot łączyło się w zachodniosłowiańskie opola lub południowosłowiańskie żupy. Te tworzyły większe jednostki w postaci plemion, które w VIII i IX wieku łączył się w związki plemienne lub wielkie plemiona słowiańskie. Tak powstała wspólnota terytorialna miała charakter demokracji wojennej. Podstawę tego ustroju stanowiły drużyna i wiec. Stałe zagrożenie ze strony sąsiadów stworzyło potrzebę zorganizowania formacji zawodowo zajmującej się wojną. Sprawnie działającą organizację wojskową stanowiła piechota walcząca w szyku luźnym, uzbrojona we włócznie, łuki, zatrute strzały i tarcze oraz nieliczna konnica. Członkowie drużyny zajmowali w strukturze społecznej wysoką pozycję. Po pierwsze ze względu na możliwość awansu majątkowego - część łupów przechodziła do rąk drużynników, po drugie ze względu na przynależność do najbliższego środowiska książęcego. Ciągle postępujące rozwarstwienie społeczności słowiańskiej, wykrystalizowało grupę która stworzyła starszyznę plemienną. Należeli do niej najstarsi członkowie rodzin z najbogatszych rodów, które wraz z pojawieniem się nowych metod uprawy i narzędzi stworzyły indywidualne własności ziemskie. Podstawową jednostką życia społecznego stała się rodzina patriarchalna. Spośród arystokracji plemiennej wybierano wodza. Początkowo wyboru na czas walk dokonywała drużyna, następnie stało się to obowiązkiem wiecu plemiennego. Było to zgromadzenie wolnych mężczyzn, które zbierały się w ramach organizacji plemiennych dla podjęcia ważniejszych np. o wypowiedzeniu wojny oraz odbycia sądów. Dużą rolę na wiecach odgrywała starszyzna plemienna, zwana żupanami i władykami, która kierowała obradami i przygotowywała decyzje. Spośród starszyzny i wojowników obierano dowódców wojskowych zwanych wojewodami, kneziami, lub książętami. Stali na czele plemion i w dobie stałych wojen i wędrówek uzyskali wielkie znaczenie, dążąc do zachowania i dziedziczności władzy. Wspólnota terytorialna stanowiła zapowiedź wczesnofeudalnej organizacji państwowej, stworzonej przez arystokrację plemienną. Od VII wieku coraz liczniej w całej Słowiańszczyźnie powstawały grody i gródki budowane przez książąt, wojewodów, żupanów i wojowników. Wraz z nimi powstawały pałace i dwory, skupiające książąt i możnych. Tam, gdzie było więcej wojów, urzędników czy służby dworskiej powstawała potrzeba zapewnienia odpowiednich zasobów żywności, ubiorów, uzbrojenia, a także artykułów luksusowych. Spowodowało to pojawienie się nowej grupy: zawodowych rzemieślników oraz handlowców. Grody stały się zalążkiem ośrodków władzy, administracji ale przede wszystkim miały pełnić funkcje obronne. By je utrzymać książęta, posiadający już wówczas silną władzę, rozpoczęli budowę aparatu państwowego. Całe państwo zaczęło stanowić własnrość panującego, który wyznaczał odmienne, zróżnicowane obowiązki poszczególnym grupom ludności. Była ona zobowiązana do uiszczania dań, czyli podatku w postaci produktów swego zawodu rzemieślniczego oraz wykonywania licznych posług, jak stan, stacja lub powóz. By zapewnić sprawność egzekwowania tych powinności państwa słowiańskie zostały podzielone na prowincje. Na ich czele stanęli namiestnicy, zwani banami lub komesami. Wraz z książętami, możnymi i wojownikami rezydowali w głównych grodach. W IX wieku ukształtowały się wielkie ośrodki grodowe, które po przyjęciu chrześcijaństwa stały się centrami kultu, gdzie budowane były liczne kościoły. Równocześnie rosło znaczenie drużyny książęcej, która stanowiła grupę wczesnofeudalnego rycerstwa. W X i XI stuleciu rozbudowana została organizacja wojskowa. Książe nie mógł już łożyć na utrzymanie drużyny, stąd zdecydowano nadać wojom ziemię, w za mian za co mieli obowiązek zbrojnego stawienia się na wezwanie władcy. W niedługim czasie w pełni wykształciły się stosunki feudalne i powstały średniowieczne monarchie feudalne.
Pierwsze państwa słowiańskie miały charakter wczesnofeudalnej monarchii patrymonialnej. Najczęściej za pierwsze znane państwo słowiańskie uznaje się państwo Samona, choć miało ono raczej charakter związku plemion( czeskich, morawskich, panońskich, alpejskich). Samon, kupiec frankijski, stworzył w latach 623-658 władztwo obejmujące Morawy, Czechy, prawdopodobnie Śląsk, Łużyce oraz Dolną Austrię. Było na tyle silne by odeprzeć najazdy Awarów oraz Franków pod dowództwem Dagoberta I w 631 roku. Po śmierci władcy w 658 roku, związek plemion ulegał rozluźnieniu, by ostatecznie w 661 ulec rozpadowi. Na gruzach tej organizacji ponadplemiennej powstało państwo wielkomorawskie. Z początku plemiona osiadłe w dorzeczach Dyi i Morawy musiały uznać zwierzchnictwo Karola Wielkiego. W 830 roku książę Mojmir rozpoczął proces uniezależniania się Słowian od państwa Franków, a rok później Morawianie przyjęli chrzest z rąk biskupa bawarskiego. Jego następca, Rościsław zrzucił zwierzchnictwo Ludwika Niemieckiego w 855 roku i rozpoczął ekspansję na sąsiednie tereny, opanowując Połabie i Kotlinę Czeską. Najważniejszym posunięciem politycznym Rościsława była prośba do cesarza bizantyjskiego – Michała III o przysłanie misjonarzy, którzy szerzyli by wiarę chrześcijańską. I tak w 862 roku rozpoczęła się akcja misyjna Cyryla i Metodego, która zaowocowała stworzeniem głagolicy i wyświęceniem kapłanów morawskich. Jednak prawdziwy rozwój Wielkich Moraw nastąpił za Świętopełka, którego państwo obejmowało obszar dzisiejszych Czech, Słowacji, Węgier, część Polski, Niemiec i Austrii. Państwo wielkomorawskie upadło pod panowaniem Wojmira II, który stopniowo tracił na rzecz Niemiec wcześniej zdobyte ziemie, a około 906 Niemcy wraz z Węgrami ostatecznie rozbili państwo wielkomorawskie. Wielkie Morawy były państwem o ustroju monarchii patrymonialnej, gdzie na czele państwa stał książę otoczony możnowładcami. Państwo podzielone zostało na okręgi zwane żupanami. Ośrodkami władzy państwowej były wielkie grody, gdzie znajdowały się pałac książęcy, dwory możnowładców i osady ludności służebnej.
Podobnie ukształtował się ustrój pozostałych wczesnych państw słowiańskich: Rusi Kijowskiej, Księstwa Chorwacji i Serbii oraz państwa czeskiego i bułgarskiego.
Powstanie licznych pogańskich państw słowiańskich w Europie zapoczątkowało walkę dwóch Cesarstw: rzymskiego i bizantyjskiego o sojuszników i strefę wpływów własnych Kościołów. Ponadto kształtowanie się mapy politycznej Europy Środowo- Wschodniej przebiegało w warunkach ostrej rywalizacji powstających państw o znaczenia w na arenie międzynarodowej i sporne terytoria. Z tej walki przegrane wyszły liczne plemiona takie jak Czesi i Słowianie południowi, którzy dostali się w strefę wpływów odpowiednio Niemiec i Turcji, a swoje państwa odzyskały dopiero w XIX i XX wieku.