Romantyzm

ROMANTYZM (Od 1789r - Wielka Rewolucja Francuska - do 1848r - Wiosna Ludów. Od 1822r - wydanie „Ballad i romansów" - do 1863r)

•Gatunki jako wyraz zmian świadomości estetycznej •Cechy dramatu romantycznego •„Oda do młodości" i „Romantyczność" jako utwory programowe •Świat Konrada i widzenie ks. Piotra w III cz. „Dziadów" - prometeizm i mesjanizm •Słowacki o sobie i swojej twórczości •Specyfika poezji C.K. Norwida - tematyka, kompozycja, forma •Rewolucja i jej znaczenie w twórczości Z. Krasińskiego •Przesłanie „Pana Tadeusza" •Znaczenie pojęć

Gatunki jako wyraz zmian świadomości estetycznej

Wiersz programowy - „Oda do młodości", „Romantyczność". Romantycy buntowali się przeciw feudalnej strukturze społecznej i rządom absolutystycznym. Odrzucali oświeceniowy racjonalizm, empiryzm, klasycyzm. Filozofia spirytualistyczna i wierzenia ludowe zakładały „duchowy" charakter rzeczywistości. Komunikacja między sferą ducha a światem odbywa się dzięki zjawiskom natury, snom, przeczuciom. Zdaniem romantyków tylko prosty lud i poeta wyposażeni byli w irracjonalne właściwości poznawcze - intuicję i wiarę.
Dramat romantyczny - Twórcy traktowali świat jako jedność opartą na antynomiach (widzialne - niewidzialne, materia - duch, uczucie - rozum, młodość - starość). Opozycje te oraz tragizm bohatera - kolizja między szczęściem osobistym a koniecznością - ujawniają się w utworach: „Dziady" część III i „Kordian". Romantycy odrzucali oświeceniowe traktowanie jednostki jako części organizmu społeczeństwa. Rozwinęli kult indywidualizmu.
Powieść poetycka - Gatunek zapożyczony od Waltera Scotta („Pieśń ostatniego minstrela") i rozwinięty przez G. Byrona („Giaur"). Romantyczny patriotyzm - uczynienie idei ojczyzny sprawą osobistą - prezentuje „Konrad Wallenrod" A. Mickiewicza. Gatunek cechuje frag-mentaryczność fabuły, inwersja czasowa, bohater bajroniczny (samotny, poświęca rodzinę dla spraw kraju), orientalizm (przeniesienie akcji do średniowiecza - wyprawy krzyżowe), su-biektywna narracja, synkretyzm rodzajowy i gatunkowy (epika, liryka, dramat, hymn, powieść, ballada, pieśń).
Ballada romantyczna - Romantycy za źródło narodowej odrębności uznawali, pogardzaną przez oświecenie, mistyczną kulturę ludową. Oparte na tej tematyce ballady ukazują świat rze-czywisty z elementami fantastycznymi i zagadkową fabułą.
„Świteź" - dotyczy legendy zatopionego miasta. Wyłowiona z jeziora, córka władcy Tuhana, opowiada o ataku wojsk ruskich na miasto. Bezbronne matki, żony walczących mężczyzn ze Świtezi, pragnęły uchronić się od hańby i poprosiły Boga, by przemienił je w kwiaty. Zioła, zrywane przez żołnierzy carskich, powodowały śmierć. Utwór przedstawia konflikt między honorem, a więziami rodzinnymi (Tuhan miał do dyspozycji małą liczbę żołnierzy. Zastana-wiał się czy skierować do walki całe siły, czy również zapewnić ochronę kobietom i starcom). Przesłaniem jest groźba kary dla postępujących niegodziwie; bez honoru.
„Lilie" - Niewiasta zdradziła męża, który uczestniczył w wyprawie wojennej. W obawie przed karą zabiła go, a na grobie zasadziła lilie. Następnie udała się do mędrca, prosząc o naznacze-nie pokuty. Ten odmówił, twierdząc, iż karę mogłby wymierzyć tylko mąż. Do domu niewiasty przybywają bracia zamordowanego męża. Wdowa proponuje by czekali na jego powrót. Po roku oczekiwania bracia poprosili ją o rękę. Kobieta ponownie udała się do mędrca - ten do-radził, aby kandydaci w dzień ślubu przynieśli wianek. Oba wianki miały wplecione lilie. Z tego powodu wywiązuje się kłótnia między braćmi. Nagle zjawia się duch męża, przeklina niewierną żonę i braci. Świątynia wraz ze wszystkimi osobami zapada się pod ziemię.
Ballady tworzy nastrój ponury i groźny. Bohaterami są prości ludzie, zjawy, boginki, nimfy, poeta-narrator. Istnieje synkretyzm, język jest potoczny; zawiera regionalizmy. Ballady poru-szają problematykę moralno-etyczną. Przyroda wymierza sprawiedliwość. Podkreślona jest wyższość poznania sensualnego nad racjonalnym.
Poemat dygresyjny - „Beniowski" J. Słowacki, „Eugeniusz Oniegin" A. Puszkin. Dygresja to odejście od zasadniczego tematu, realizowana przez wprowadzanie luźno związanych z nim wypowiedzi narratora. Tło dla dygresji stanowi mało rozwinięta fabuła. Utwór cechuje bo-gactwo i różnorodność problematyki (Słowacki - dygresje o własnej twórczości, o osobie Mickiewicza, o młodzieńczej miłości - Ludwice Śniadeckiej). Poemat jest wyrazem ironiczno-romantycznej postawy twórcy. Słowacki stosuje metodę włoskiego poety Ariosta - konsoliduje rzeczy poważne z drwiną ze świata. Zachodzi tu gra konwencji literackich (antynomia); uży-wane są przemiennie: style - barokowe nagromadzenie i puenta, język potoczny, metafora; gatunki - poemat filozoficzny, heroikomiczny, powieść, monolog, dialog, wyznanie; także po-stać narratora. Poeta posługuje się oktawą (ośmiowersowe strofy).
Sonet - Mickiewicz przekształcił średniowieczną formę sonetu reprezentowaną przez Dante-go i Petrarcę i stworzył cykl „Sonety krymskie".
Utwór „Stepy akermańskie" ukazuje podróż podmiotu lirycznego przez step - „przestwór oce-anu". Początkowo koncentruje się on na niebie; gwiazdach i Dniestrze. Po zapadnięciu zmro-ku odbiera świat innymi zmysłami - słyszy „ciągnące żurawie", „kędy się motyl kołysa na tra-wie". Nie spełnia się jego nadzieja na usłyszenie głosu z ojczyzny.
„Burza" ukazuje walkę żywiołów z załogą statku. Pasażerowie są przerażeni. Tylko jeden człowiek jest obojętny wobec chaosu, który przypomina burzę uczuć, jaka musiała rozgrywać się w jego duszy. Jest to postać romantyczna, w młodości targana uczuciami - teraz zrezygno-wana, zmęczona wewnętrzną walką, nie jest w stanie reagować na niebezpieczeństwo.
W sonecie „Bakczysaraj" Mickiewicz zawiera obraz opustoszałego miasta, które przed wie-kami było stolicą Girajów. Miasto obrasta roślinność, która powoduje zniszczenie. Autor od-wołuje się do biblijnych „głosek Baltazara" - tajemniczego napisu zwiastującego rozpad kró-lestwa i śmierć władcy. Opisuje fontannę haremu, która opiera się działaniu czasu i przyrody. Okazuje się, że człowiek ma ograniczoną władzę nad naturą. Poeta daje wyraz kryzysu warto-ści uznanych przez ludzkość wiecznymi - „miłości, potęgi i chwały".
W sonecie „Ajudah" podmiot ukazuje obraz spienionych fal uderzających o skały. Pozosta-wiają na piasku „muszle, perły i korale" - symbolizują duszę młodego poety. Przyroda stanowi tło dla rozważań na temat poznania świata. Poeta do niektórych „Sonetów" wprowadza postać Mirzy - wykształconego mahometanina oraz Pielgrzyma - kierującego się wartościami ducho-wymi.
Epos - gatunek zaczerpnięty ze starożytności. W „Panu Tadeuszu" życie szlachty ukazane jest na tle okresu przygotowań Napoleona do wojny z Rosją i jego przemarszu przez Litwę. Epos składa się z 12 ksiąg („Gospodarstwo", „Zamek", „Umizgi", „Dyplomatyka i łowy", „Kłótnia", „Zaścianek", „Rada", „Zajazd", „Bitwa", „Emigracja. Jacek", „Rok 1812", „Kochajmy się") i Epilogu. Zawiera wstęp - inwokację (do ojczyzny i Matki Bożej). Fabuła jest splotem trzech wątków głównych (spór o zamek, sprawy miłosne, akcja historyczna) oraz pobocznego (spór Asesora i Rejenta o charty). Istnieje idealizowany, personifikujący, szcze-gółowy opis przedmiotów (serwis rodowy). Zbiorowym bohaterem utworu jest naród; szlach-ta. W „Historii szlacheckiej" istnieje dwóch narratorów - wszechwiedzący oraz wyraziciel opinii i przekonań ogółu. Wyróżnić można także typ gawędowy narratora, zwracający się do czytelnika, chwalący lub ganiący bohatera. Występuje synkretyzm rodzajowy. Wersy utworu są trzynastozgłoskowe. Język cechuje bogactwo przenośni, porównań homeryckich.

Cechy dramatu romantycznego

Przykładem dramatu jest „Kordian" J. Słowackiego. W „Przygotowaniu" duchy kreują po-staci przywódców powstania listopadowego i polityków (Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Joachim Lelewel, Jan Krukowiecki). Osoba Pierwsza „Prologu" uważa, iż po klęsce powsta-nia, naród powinien biernie oczekiwać na sprawiedliwość Bożą i poety-proroka - Polska Me-sjaszem narodów. Druga Osoba jest zwolennikiem poezji tyrtejskiej. Trzecia - poezji dostar-czającej mit narodowej potęgi.
W akcie I jawi się postać 15-letniego Kordiana. Cechuje go wrażliwość, marzycielstwo, znu-dzenie światem. Sługa Grzegorz pragnął wyrwać chłopca z nostalgii - przedstawił bajkę „O Janku, co psom szył buty", epizody z wojen Napoleona i dzieje Polaków w wyprawie na Mo-skwę. Kordian utożsamił swe życie z walką o kraj. Zakochał się nieszczęśliwie w starszej od siebie Laurze. Próbował popełnić samobójstwo.
W akcie II bohater odbywa podróż po Europie - szuka celu życia. Przekonuje się, że ludzie dążą do wartości materialnych, istnieje przepaść między poezją, a rzeczywistością. We Wło-szech, obcując z Wiolettą - przestał wierzyć w romantyczną miłość. Podczas audiencji u Grze-gorza VI dowiaduje się o krytyce wystąpień Polaków przeciw carowi. Kordian przeniósł się w Alpy. Tam na szczycie Mont Blanc odnajduje sens życia w poświęceniu się dla ojczyzny wzo-rem Winkelrieda.
W akcie III odbyła się narada spiskowców - głosowano przeciw zabiciu cara. Kordian posta-nowił sam dokonać zamachu. Tocząca się walka wewnętrzna, między Strachem, a Imaginacją sprawiła, iż zemdlony padł przed sypialnią cara. W szpitalu dla obłąkanych dostrzega naiw-ność, iż śmierć cara przyniesie Polsce wolność. Nie miał programu, który pozwalałby na przewodzenie narodowi. Kordian został ułaskawiony przez Wielkiego Księcia. Słowacki kry-tykuje mesjańskie poglądy Mickiewicza.
Dramat romantyczny cechuje brak jedności miejsca, czasu i akcji (niejednolita, wielowątko-wa, w różnych miejscach). Kompozycja jest luźna, fragmentaryczna, istnieją duchy dopowia-dające. Sceny są zbiorowe, drastyczne. Złamana jest zasada decorum - język potoczny, syn-kretyzm rodzajowy, elementy patetyczne wraz z komizmem; satyrą, świat realny łączy się z fantastycznym. Występują elementy wierzeń ludowych. Tematyka zaczerpnięta jest ze współ-czesności. Celem dramatu jest wzbudzanie uczuć patriotycznych. Bohater romantyczny istnieje na tle bohatera zbiorowego - narodu. Jest samotny, indywidualista, skłócony z otoczeniem, nieszczęśliwie zakochany, walczy o dobro ludzkości.

„Oda do młodości" i „Romantyczność" jako utwory programowe

„Oda..." odzwierciedla przemiany w literaturze. Jest wierszem programowym młodzieży - wyrósł z atmosfery środowiska filomatów. Z jednej strony utwór związany jest z oświeceniem (konieczność podporządkowania jednostki społeczeństwu; utylitaryzm, wiara w możliwość ulepszenia świata, ideały przyjaźni, jedności), odwołuje się do gatunku - ody, motywów mi-tologicznych - Heraklesa, Hebe, z drugiej strony - tworzy romantycznego przywódcę. Osobo-wość ta z entuzjazmem wzywa młodych do przemiany starego świata, egoizmowi „starych" przeciwstawia altruizm „młodych". Poeta kieruje hasło: „Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; łam czego rozum nie złamie". Kompozycja utworu opiera się na antynomiach (jasność - ciem-ność, piekło - niebo, postęp - zacofanie) - Mickiewicz podkreśla, iż światem rządzą sprzecz-ności. Romantyk ma dar widzenia przyszłości - jest profetą.
Ballada „Romantyczność" dotyczy przeżyć obłąkanej Karusi po śmierci ukochanego Jaśka oraz polemiki narratora ze Starcem. Istnieje motyw z folkloru - zjawia się duch kochanka - łączność świata żywych i zmarłych. Obłąkanie dla romantyków stanowi wyraz niezwykłego życia wewnętrznego; sensualnego postrzegania rzeczywistości. Zjawę widzi tylko Karusia, prosty lud wierzy w jej obecność, a Starzec uważa za niemożliwe istnienie ducha. Miłość przeciwstawia się rozumowi: „Czucie i wiara silniej mówi do mnie, niż mędrca szkiełko i oko". Pojawiają się antynomie (świat materialny - duchowy, prawdy żywe - martwe). Gnoze-ologiczna (dotyczącą przedmiotu i sposobu poznawania świata) dyskusja kończy się słowami: „Miej serce i patrzaj w serce".

Świat Konrada i widzenie ks. Piotra w III cz. „Dziadów" - prometeizm i mesjanizm

„Prolog" - w klasztorze bazylianów odbywa się walka między duchami o Więźnia. Umiera dusza Gustawa - rodzi się Konrad.
Scena I ukazuje wigilię Bożego Narodzenia w celi Konrada; spotykanie filomatów. Przybywa Żegota, który oznajmia, iż powodem aresztowań studentów jest przybycie na Litwę carskiego komisarza, Nowosilcowa. Tomasz Zan proponuje wraz z sierotami i nieżonatymi oddać się w ręce policji, by w ten sposób ocalić innych. Jan Sobolewski opowiada o kibitkach, w których wywożeni byli na Syberię mali chłopcy. Jeden z nich trzykrotnie wzniósł okrzyk „jeszcze Pol-ska nie zginęła". Konrad śpiewa bluźnierczą przeciw Bogu pieśń („Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem i choćby mimo Boga"). Konrad opisuje swą wizję - mała improwizacja. Zdaje mu się, iż jest orłem, leci nad krajem, próbując ujrzeć losy narodu, widok jednak prze-słania kruk. Orzeł podejmuje walkę, chwilowo zwycięża, wprowadza zamęt do umysłu Konra-da. Więźniowie rozchodzą się do swych cel.
W „Wielkiej Improwizacji" Konrad prowadzi monolog na temat samotności artysty i wła-snej poezji. Uważa się za równego Bogu; wypowiada: „Daj mi rząd dusz". Buntuje się prze-ciwko obojętności: „Kłamca, kto Ciebie nazwał miłością, ty jesteś tylko mądrością". Konrad utożsamia się z ojczyzną: „Nazywam się Milion - bo za miliony, kocham i cierpię katusze". Apogeum uniesienia wyrażają słowa: „Tyś nie ojcem świata, ale... carem". Poeta pada ze-mdlony.
Scena III to rozgrzeszenie Konrada przez ks. Piotra. Konrad odzyskuje przytomność - opisuje męki więzienne Rollisona - próbuje popełnić samobójstwo. Kapłan odprawia egzorcyzmy, do modlitw dołącza się chór aniołów - szatan opuszcza umysł Konrada.
Scena IV ukazuje dom pod Lwowem, gdzie Ewa składa modliwy za więźniów torturowanych przez Moskali.
Scena V przedstawia wizję ks. Piotra. Dostrzega drogi wiodące zesłańców na Sybir. Jeden młodzieniec uratował się - przyszły wskrzesiciel narodu - nosi imię „czterdzieści i cztery". Dalej, pojawia się obraz męki Polaków. Na drodze krzyżowej naród dźwiga krzyż, ukuty z zaborców, z ramionami długimi na całą Europę. Francja - Piłat, Austriak i Niemiec - poją go żółcią i octem. Rosjanin przebija jego bok. Naród kona, zmartwychwstaje i w kobiecej posta-ci, biała szatą otula świat.
Scena VI ukazuje sen Nowosilcowa - car nadaje mu godności; wszyscy tego zazdroszczą. Na-gle władca okazuje swoje niezadowolenie; ludzie kpią i szydzą.
W scenie VII w salonie warszawskim Adolf opowiada historię o więźniu Cichowskim. Po latach tortur doznał psychozy lęku. Toczy się dyskusja czy jego dzieje mogą stać się tematem literackim. Damy hołdują liryce francuskiej. Zdrajcy uważają, iż temat byłby zbyt brutalny dla sielankowego społeczeństwa. Rozwija się kłótnia polityczna.
W scenie VIII Senator omawia z Doktorem, Pelikanem i Bajkowem przesłuchanie Rollisona, który zachorował w wyniku pobicia. Przychodzi pani Rollison, prosząc o widzenie z synem lub dopuszczenie do niego księdza. Nowosilcow pozostawia matce nadzieję na uwolnienie syna. Po jej wyjściu Doktor radzi by umożliwić chłopakowi popełnienie samobójstwa. Odby-wa się przesłuchanie ks. Piotra - zostaje kilkakrotnie uderzony w twarz - przepowiada śmierć carskim urzędnikom. Następnie, odbywa się bal. Do sali dostaje się pani Rollison - przeklina Senatora, za wypchnięcie syna przez okno, z trzeciego piętra - mdleje bluźniąc Bogu. Uderze-nie pioruna zabija Doktora. Ksiądz udaje się do konającego Rollisona. Spotyka Konrada, prowadzonego na przesłuchanie. Ten ofiarowuje mu pierścień, który ma przeznaczyć na ubo-gich i msze w intencji dusz cierpiących w czyśćcu. Bernardyn przepowiada Konradowi zesła-nie.
Scena IX ukazuje obrzędy dziadów. Guślarz i Kobieta z wnętrza spróchniałego dębu upatrują zjaw. Guślarz wzywa, bezskutecznie ducha kochanka Kobiety - Konrada. O świcie widzą ma-rę z krwawą raną na piersi (zadali ją „narodu nieprzyjaciele") i niewielką - na czole (w wyniku Wielkiej Improwizacji).
Konrad prezentuje ideę prometeizmu. Przechodzi metamorfozę - ujawnia się w nim siła du-chowa. Konrad jest samotnikiem, wizjonerem, poetą, bluźniercą, profetą. Podobnie jak mito-logiczny Prometeusz cechuje go bunt wobec tyranii niebios. Konrad uważa, iż świat stworzo-ny przez Boga jest niedoskonały; panuje w nim zło, cierpienie. Prometeizm cechuje uczucie wyższości, indywidualizm, pycha; cierpienie, samotna walka o szczęście ludzi. Bohater jest postacią tragiczną, nie spełnia dążeń. Mickiewicz poprzez prometeizm wyraża przyczynę klę-ski powstania listopadowego.
Zaprzeczeniem prometeizmu jest chrześcijańska pokora, wiara w Polskę jako naród wybra-ny, który swym cierpieniem musi odkupić grzechy własne i ludzkości. Prześladowanie mło-dzieży i ucieczka w scenie V są analogią do sytuacji Chrystusa, który uniknął śmierci z rąk Heroda. Droga krzyżowa, uśmiercenie narodu na krzyżu - symbolizują powstanie listopadowe.
Zmartwychwstanie - daje Polakom nadzieje na odzyskanie wolności. Niewinność - biała szata - jest pokornym, biernym oczekiwaniem na niepodległość. Mesjanizm to tłumaczenie historii za pomocą Biblii.

Słowacki o sobie i swojej twórczości

Dygresje na temat życia poety i jego twórczości zawiera poemat „Beniowski". Słowacki stwierdził, że jest mistrzem we władaniu słowem. Poezja powinna oddać bogactwo przeżyć, myśli i uczuć poety; powinna dążyć do doskonałości. Poeta twierdził, że jest spadkobiercą „królewskich rymów" J. Kochanowskiego. Czynił aluzję do paryskiej improwizacji z Mickie-wiczem - określił siebie jako nowego wieszcza. Słowacki czuje się jednak samotny, niezrozu-miany; niedoceniany przez naród.
„Grób Agamemnona" jest fragmentem pieśni „Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu". Poeta odwiedza grób niedaleko Myken, gdzie doznaje uczucia smutku i przygnębienia. Nasuwają mu się obrazy mitologiczne (wiatr - głos płaczącej Elektry, pajęczyna - dzieło Arachny). Do grobowca wpada smuga światła - Słowacki kojarzy ją ze struną z harfy Homera - uświadamia sobie małość własnej poezji, która opiewa tylko smutki. Autor ukazuje Termopile, symbol męstwa i poświęcenia dla ratowania ojczyzny oraz Cheroneę, gdzie Grecy utracili niepodle-głość. Jest mu wstyd, iż Polacy nie poświęcili się w powstaniu listopadowym, tak jak zrobiły to oddziały spartańskie. Nawołuje do walki - Polska winna być bez podziałów, jak „posąg z jednej bryły". Wyraża ideę wyzwolenia chłopów („duszy anielskiej") spod władzy szlachty („czerepu rubasznego").
„Hymn" („Smutno mi, Boże") to monolog z Bogiem, skarga - wygnańca, który tęskni za ojczyzną. Przyroda - dar Boga - nie jest w stanie ukoić bólu. Poeta czuje znikomość i przemi-janie istnienia człowieka.
„Testament mój" to zwrot do przyjaciół, współczesnych i przyszłych czytelników oraz kry-tyków. Wizja śmierci wywołuje u poety żal, że nie zostawi po sobie spadkobiercy ani dla „lutni - ani dla imienia". Prosi by potomni docenili jego starania o wolność ojczyzny. Jego poezja będzie „fatalną siłą", która „zjadaczy chleba w aniołów przerobi".

Specyfika poezji C.K. Norwida - tematyka, kompozycja, forma

Elegia „Fortepian Szopena" (pochodzi z tomu „Vade-mecum") powstał jako inspiracja zniszczeniem instrumentu po powstaniu styczniowym oraz przedwczesną śmiercią kompozyto-ra. Tematem jest istota sztuki, jej właściwości i odbiór. Ukazuje, że dzieło sztuki musi być najpierw poniżone i odrzucone, by potem wejść na stałe w obieg kultury - być odczytanym przez „późnego wnuka". Za cel sztuki Norwid uważa dążenie do doskonałości. Muzyka Szo-pena łączy pierwiastki antyczne („Cnota"), polskie („dwór modrzewiowy") i chrześcijańskie (góra Tabor - hasło „Emanuel" - „Bóg z nami"). Poeta w sztuce upatruje wartości narodowe, których symbolem jest „złoto-pszczoła" - świętość i pracowitość. Piękno jest profilem miłości i prawdy. Norwid ukazuje postać Fryderyka - „alabastrowa ręka i klawiatura z słoniowej ko-ści" - stosując technikę pars pro toto (przez część do całości). Stawia go w szeregu geniuszy, takich jak Orfeusz, Pigmalion, Dawid, Ajschylos. Formą utworu jest monolog, pełniący jed-nak funkcję wielokierunkowej rozmowy - do Chopina, dzieła, społeczeństwa. Kompozycję cechuje kondensacja treści, przemilczenia, podniosły styl, symbolika i odwołania do antyku.
Niedocenianiu wielkości człowieka za życia dotyczy również utwór „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...". Bezpośrednią inspiracją była śmierć Mickiewicza. Postaci Sokratesa, Dantego, Kościuszki, Napoleona były pogardzane przez współczesnych, dopiero przyszłe pokolenia uznały wartość przełomowych czynów. Poeta zwraca się do Mickiewicza, iż twórczość wiesz-cza sprawi „łzy potęgi drugiej".
Norwid w liście „Do obywatela Johna Brown" sprzeciwia się niewolnictwu i dyskryminacji Murzynów w Ameryce. Wyraża ból, iż w niepodległym, wywalczonym przez Kościuszkę i Waszyngtona kraju, tłumiona jest wolność. Poeta traktował wiersz jako pierwsze ogniwo wal-ki o ideały - „słowo" jest „testamentem czynu".
„Bema pamięci żałobny-rapsod" stylizuje pogrzeb bohatera powstania listopadowego na pogrzeb rycerski; dawnych wodzów słowiańskich. Poeta także przyrównuje generała do wodza kartagińskiego, Hannibala. Bohaterem wiersza jest społeczeństwo, które zgodnie z ideałami bojowników wolności, „serca zmdlałe ocuci - pleśń z oczu zgarnie". Zbiorowość początkowo jest przedmiotem narracji, później jej podmiotem. Kompozycja jest lapidarna, obrazowo-nastrojowa. Patos rapsodu podkreśla heksametr polski - stylizacja archaiczną epickością i po-wagą. Wiersz nie jest zakończony; urywa się początkiem nowej strofy - początkiem korowodu, który zdobędzie „ujęte snem groby".
Norwid, w swej twórczości znosił romantyczne antynomie. Przeciwstawiał się jednostronno-ści literatury, jej ideałom mesjanistycznym, ograniczeniom do walki narodowowyzwoleńczej. Poezja związana jest z kulturą społeczną, przemysłową, miejską. Norwid stworzył koncepcję artysty, który przestał być wieszczem. Głosił kult pracy i geniuszu twórczego. Stworzył poety-kę przemilczeń, oszczędności słowa, aluzji, paraboli, ironii - poezja intelektualna.

Rewolucja i jej znaczenie w twórczości Z. Krasińskiego

Dramat rodzinny. Dramat „Nie-Boska komedia" rozpoczyna się sceną, w której Anioł Stróż posyła do poety oblubienicę, by była dla niego dobrą żoną. Chór Złych Duchów przygotowuje pokusy: Dziewicę (poezję), Orła (sławę), Eden (naturę). Hrabia Henryk bierze ślub z Marią, jest zachwycony jej urodą. W sypialni, w czasie snu, Henrykowi ukazuje się Dziewica - ko-chanka z młodych lat. Zrozpaczony przeklina swe małżeństwo - przyrzeka wierność zjawie. Podczas przygotowań do chrztu Maria spostrzega, iż mąż przestał ją kochać. Prosi, by nie opuszczał syna. Pojawia się zjawa - Henryk opuszcza dom; podąża za Dziewicą. Odbywa się chrzest - Maria wyraża pragnienie, aby młody Orcio został poetą. Anioł powoduje, że hrabia powraca do domu. Jednak Maria znajduje się w szpitalu dla obłąkanych. Opowiada mężowi, że stała się poetką, umiera po chwili.
Kilka lat później hrabia wraz synem modlą się przy grobie Marii - Orcio przeżywa poetyckie wizje. Henryk, w rozmowie z Filozofem, dowiaduje się o odrodzeniu ludzkości drogą rewolu-cji. Spotyka Orła, który zachęca go do walki w obronie arystokracji. Czternastoletni Orcio traci wzrok i rozum.
Dramat społeczny. Wokół Okopów Świętej Trójcy istnieje obóz arystokratów i rewolucjo-nistów - wynędzniałych głodnych - robotników, chłopów, przechrztów, którym przewodzi Pankracy i zastępca Leonard. Pankracy wysyła Przechrztę, by namówił Henryka do spotkania z wodzem. Przebrany hrabia wędruje po obozie rewolucjonistów. Ich celem krwawa zemsta za wyzyskiwanie, zniszczenie starego porządku. Pankracy proponuje Henrykowi, by zrezygnował z walki. Hrabia krytykuje bunt - „stare zbrodnie świata ubrane w szaty świeże (...) rozpusta, złoto i krew". Zarzuca wodzowi pogardę dla swego ludu. Broni arystokracji, która zapewniała innym stanom bezpieczeństwo granic, żywność, edukację, rozwój kultury.
Henryk zostaje zaprzysiężony jako obrońca „wiary i czci przodków". Orcio prowadzi ojca do lochów, gdzie opisuje mu scenę sądu duchów ofiar feudalizmu. Henryk, za egoizm, zostaje skazany przez zjawy na potępienie. Do zamku przybywa posłaniec Pankracego, Ojciec Chrzestny, proponując kapitulację. Część magnatów wypowiada posłuszeństwo Henrykowi. Hrabia walczy z niewielką grupą żołnierzy - brakuje amunicji. Ojciec żegna się z Orciem. Po chwili chłopak pada trafiony kulą. Henryk widząc wdzierających się do zamku rewolucjoni-stów, popełnia samobójstwo. Pankracy zostaje porażony wizją gniewu Chrystusa - pada martwy.
W dramacie rodzinnym Krasiński potępia poezję romantyczną - typ „nieszczęśliwy" i „błogosławiony". Doprowadza ona do egoizmu, zabija prawdziwą miłość, gdyż oderwana jest od rzeczywistości; błądzi w świecie urojeń. Poezja może być dwuznaczna - ideałem piękna, natchnieniem (Orcio), albo fałszem, źródłem nieszczęścia (Henryk).
Dramat społeczny ukazuje rewolucję antyfeudalną i antykapitalistyczną - przeciw „Bogu, królom i panom". Rewolucja ma zaspokoić głód, stać się krwawą ucztą. Arystokracja broni ustalonego porządku społecznego. Cechuje ją jednak zdegenerowanie, egoizm, nicość moral-na. Pankracy uważa, że zestarzała historycznie klasa musi prawem rozwoju ustąpić miejsca klasie młodej. Henryk sądzi, iż objęcie władzy przez buntowników może dać początek nowej arystokracji. Oba obozy ponoszą klęskę, ponieważ motorem działań jest nienawiść, zemsta, materializm. Świat może uratować idea dobra prezentowana przez Chrystusa - Pankracy wy-powiada słowa „Galilejczyku, zwyciężyłeś". Rewolucję rozpatrywać można także na płasz-czyźnie programu romantyków, który opierał się na antynomiach - spór klasyków z romanty-kami.

Przesłanie „Pana Tadeusza"

Mickiewicz stworzył epos w latach 1832-34 na emigracji w Paryżu. Na genezę utworu skła-dają się czynniki polityczne - spór stronnictw postępowego i konserwatywnego, wojny Napo-leona z lat 1811-12 oraz osobiste - tęsknota za ojczyzną; wspomnienia z dzieciństwa.
„Pan Tadeusz" nawiązuje do historii Polski - od konfederacji barskiej, w której brał udział Maciej Dobrzyński. Stolnik Horeszko był zwolennikiem reform w obradach Sejmu Wielkiego. Motywy muzyczne Jankiela ujmują Konstytucję 3. majową, powstanie kościuszkowskie, rzeź Pragi, powstanie Legionów Dąbrowskiego. Mickiewicz zawarł wizję narodu, który dążąc do niepodległości, zniesie pańszczyznę i podziały stanowe. Wykreował Jacka Soplicę, bohatera dynamicznego, który przeżywa jedyną w życiu, nieszczęśliwą miłość do Ewy Horeszkówny. Przeżywa wewnętrzny konflikt po dokonaniu zbrodni. Dokonuje ekspiacji - wstępuje do zako-nu bernardynów, walczy i organizuje powstanie na Litwie. Bohater, podobnie jak Wallenrod, rezygnuje ze szczęścia osobistego. Nie jest jednak samotnym bojownikiem, lecz emisariu-szem; agituje szlachtę i chłopów do wspólnej walki. Mickiewicz często używał słowa „ostatni", aby podkreślić upadek sarmackiej Polski. Rodzi się nowe, postępowe, demokratycz-ne pokolenie (Tadeusz, Robak). Poetę cechuje jednak przywiązanie do tradycji; obyczajów (polowania, grzybobrania, biesiady, „czarna polewka"). Poeta idealizuje i personifikuje opisy przyrody - nadaje jej baśniowy charakter. Człowiek żyje w harmonii z rytmem natury. „Pan Tadeusz" to księga patriotyzmu, napisana (podobnie jak „Trylogia" Sienkiewicza) „ku po-krzepieniu serc".

Znaczenie pojęć

Wallenrodyzm - postawa człowieka, który aby osiągnąć wyższy cel, sięga po środki nie-etyczne - zdradę i podstęp. Przeżywa konflikt - musi wybierać między nakazami honoru, chrześcijańską moralnością a obowiązkiem walki. Poświęca życie, własne szczęście dla dobra narodu. Bohater osiąga cel, jednak ponosi klęskę jako człowiek. Kreator bohatera użył „kostiumu historycznego" - Konrad Wallenrod ukazuje tragizm Polaków - czy zgadzać na wierność zaborcom, czy dokonać spisku; rewolucji. Pieśń wajdeloty Halbana wyraża chęć walki - „Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości".
Poemat „Konrad Wallenrod" rozpoczyna napad Krzyżaków na Litwę i porwanie pięciolet-niego chłopca. Zakon nadał mu imię Walter von Stadion Alf. Wychowywany był w duchu ry-cerskim przez mistrza krzyżackiego Winrycha. Litewski wajdelota Halban uświadomił chłop-cu jego pochodzenie; obudził miłość do ojczyzny i pragnienie zemsty. Po potyczce Krzyżaków z Litwinami, Alf wraz z Halbanem przeszli na stronę rodaków, dostali się na dwór Kiejstuta. Walter zakochał się z wzajemnością w jego córce Aldonie, lecz „szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie". Powrócił z Halbanem do Krzyżaków. Jako giermek hrabiego Konrada Wallenroda wyruszył do Palestyny. Hrabia zginął w niejasnych okolicznościach. Alf schronił się w Hiszpanii. Zdobył tam żołnierską sławę (jako Wallenrod) w bitwach z Maura-mi. Został wybrany przez Zakon na mistrza. Zamierzeniem Konrada było wewnętrzne znisz-czenie państwa krzyżackiego. Wyznaczał surowe kary za łamanie ślubów, nakazywał modli-twę, pokuty. W dniu św. Jerzego, podczas uczty, Halban przypomniał mu jego misję. Popro-wadził atak na Litwinów, kierując Krzyżaków tak, by ponieśli klęskę. Konrad prosił Aldonę by uciekła z nim na Litwę. Został zdemaskowany jako zabójca prawdziwego Konrada. Boha-ter dokonał samobójstwa, z rozpaczy umierała jego żona.
Bajronizm - bohater otoczony jest tajemnicą, człowiek wielkiego umysłu i serca, mści się na wrogu. Zemsta jednak nie koi rozpaczy - rodzi kolejne rozterki. Bohater ucieka w samotność, potwierdzając niepowtarzalną wielkość uczuć. Byron stworzył wzorzec romantycznego poety - indywidualisty skłóconego z otoczeniem, samotnie walczącego o prawa jednostki do wolności. Wykreował model romantycznej miłości - namiętnej, jednej na całe życie, nieszczęśliwej, tra-gicznie zakończonej.
Wydarzenia „Giaura" toczą się W Grecji w końcu XVIII w. W tureckim haremie basza Has-san miał niewolnicę gruzińską, Leilę. Kochała ona jednak Wenecjanina, Giaura. Hassan do-wiedział się o zdradzie i nakazał utopić niewolnicę w zawiązanym worku. Giaur postanowił pomścić śmierć ukochanej. Basza wyruszył w podróż po nową żonę. Orszak został zaatako-wany przez zbójców na czele z Giaurem - Hassan zginął. Bohater spędził dalsze życie w klasztorze. Został wierny jedynej miłości.
Werteryzm - typ postawy bohatera przeżywającego rozterki filozoficzne, emocjonalne i etyczne, zwane bólem świata. Postawę cechuje pesymizm, melancholia, osamotnienie. Bohater nie może zrealizować ideałów i własnej osobowości. Doznaje zawodu w miłości - popełnia samobójstwo. Werteryzm to również moda na strój - niebieski frak, żółta kamizelka oraz biała sukienka z różowymi kokardami, sposób bycia - wybujała uczuciowość, patrzenie na rzeczy-wistość przez pryzmat poezji, zachwyt naturą, bunt przeciw arystokracji.
Akcja powieści epistolarnej „Cierpienia młodego Wertera" toczy się w II poł. XVIII w. w Niemczech. Młody Werter przyjechał do małego miasteczka, by załatwić sprawy spadkowe matki. W wolnych chwilach kontemplował z przyrodą. Poznał książęcego komisarza, który zaprosił go do leśniczówki. Tam poznał Lottę - urzekł go widok dziewczyny karmiącej młod-sze rodzeństwo. Kolejne dni zrodziły uczucie do Lotta. Ona jednak planowała zaręczyny z Albertem. Werter postanowił wyjechać do innego miasta, pracować w poselstwie. Po kilku miesiącach dowiedział się o ślubie. Stwierdził, iż jego miłość do Lotta nie wygasła. Powrócił do miasteczka i spotykał się z nią. Czuł żal, cierpienie, popadł w depresję. Podobne uczucia targały Henrykiem - również nieszczęśliwie zakochanym w Lotcie. Werter wysyła pożegnalne listy do przyjaciela Wilhelma i do Lotty.
Reneizm - postawa wykreowana przez Rene Chateaubriand'a, symbolizująca „chorobę wie-ku". Bohater jest wrażliwy, nie potrafi znaleźć sensu istnienia - analogia do cech młodego Kordiana.
Winkelriedyzm - bohater dynamiczny - słaby, znudzony, ból istnienia; wędrowiec, szuka celu życia, poznaje świat; spiskowiec. Sens istnienia widzi w samotnym poświęceniu dla oj-czyzny, wyzwoleniu narodów spod władzy absolutnej. Kordian formułuje hasło: „Polska Win-kelriedem narodów". (Winkelried - szwajcarski bohater z XIV w.) W odróżnieniu od Wallen-roda, nie potrafi złamać etyki rycerskiej. Jest chwiejny, przerażony myślą zabójstwa, naiwny - wierzy, że wraz ze śmiercią cara Polska odzyska wolność.