Środki stylistyczne

Rodzaje środków stylistycznych
Każdy wiersz może obfitować w rozmaite środki stylistyczne, może być ich również prawie całkowicie pozbawiony. Czasem już pobieżna analiza tekstu wystarczy, by określić, co jest w nim dominantą stylistyczną (nagromadzenie anafor, instrumentacji głoskowych, a może kontrast?)
Wyróżniamy cztery rodzaje środków stylistycznych: fonetyczne, morfologiczne, składniowe i leksykalne.

I. FONETYCZNE
Eufonia (gr. euphonia - piękne brzmienie) - inaczej instrumentacja głoskowa - nazwa pochodzi z greckiego i oznacza "dobre/piękne brzmienie".
Celem eufonii jest sprawienie, by utwór pięknie brzmiał przez m.in.:
• celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie (konsonanse - gdy powtarzane są spółgłoski i asonanse - gdy samogłoski), Np. w wierszu "Epitafium Rzymowi" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego: "Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie,/ a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,/ patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone (...)"
• aliterację, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers, Np. "Wierzbowa wodo, wonna wikliną" (J. Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja") ".
• eliminowanie trudnych do wymówienia połączeń fonetycznych poprzez rozbijanie ich za pomocą innych głosek (zestarzeć się, we wnętrzu)
Eufonią nazywa się też dział poetyki obejmujący wiedzę o harmonijnym doborze dźwięków mowy.

Onomatopeja czyli dźwiękonaśladownictwo to używany w poezji środek artystyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów (istniejących w mowie lub wymyślonych), że naśladują swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot. Dobrym przykładem jest "Lokomotywa" Juliana Tuwima:
(...)
I dudni, i stuka, łomocze i pędzi,
A dokąd? A dokąd? A dokąd? Na wprost!
(...)
Do taktu turkoce i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to.
(...)
Że pędzi, że wali, że bucha buch, buch?
To para gorąca wprawiła to w ruch,
(...)
I koła turkocą, i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to!
(...)
Onomatopeja to wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalne, w tym dźwięki wydawane przez zwierzęta. W języku polskim (i nie tylko) onomatopeja jest rdzeniem wielu wyrazów, również czasowników i rzeczowników (Np: buczeć, buczenie, szumieć, szum).

Rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania (w prozie). Rym pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną (znaczeniową). W poezji współczesnej rymy mają mniejsze znaczenie niż w tradycjonalnej, w wielu zaś jej przejawach zupełnie nie występują.
Rodzaje rymów:
• żeńskie – posługujące się akcentem paroksytonicznym, nieodłączne od wiersza sylabicznego, Np. "woda – uroda"
• męskie – oparte na akcencie oksytonicznym, właściwe wierszowi sylabotonicznemu, jak "zew – krew"
• daktyliczne – w języku polskim rzadkie, związane z akcentem proparoksytonicznym: "zakochać się – rozszlochać się"
• bogate – obejmujące wiele współbrzmień głoskowych, Np. "piąstkom – cząstkom"
• głębokie – wychodzące poza granice ustalone przez miejsce akcentowanej samogłoski, jak: "łabędzie – to będzie", "głębie – gołębie"
• dokładne (pełne, ścisłe) – cechują się zupełną identycznością głoskową (dopuszczalne są jedynie niewielkie odchylenia)
• niedokładne (przybliżone) – oparte na powtarzalności tylko niektórych głosek, jak asonanse (podobieństwo samogłosek, Np. "powróz – gotów") oraz konsonanse (podobieństwo spółgłosek, Np. "gong – gang"
• gramatyczne – takie same końcówki gramatyczne wyrazów, np. "różami – dziewczynami"
• niegramatyczne – wyrazy różniące się formą gramatyczną, jak "cały – chwały"
• banalne – tzw. "częstochowskie", zbyt często używane, np. "dal – żal"
• rzadkie, wyszukane, trudne i egzotyczne
Rodzaje układów rymów:
• końcowe – w zakończeniu wersu
• wewnętrzne
• parzyste – dwa kolejne wersy mają ten sam rym (aabb)
• przeplatane (krzyżowe) – rymy występują naprzemiennie (a-b a-b)
• okalające – identyczne rymy na początku i końcu zwrotki (abba)


Rytm to jeden z trzech, obok melodii i harmonii , głównych elementów muzyki. Rytm jest zorganizowanym ruchem dźwięków. Dźwięki o różnej długości trwania następują po sobie tworząc szereg ruchowy, którego elementy wiążą się w całość według zasady podziału czasowego. Ważną cechą rytmu muzycznego jest zróżnicowanie dźwięków pod względem długości. Dźwięki ważniejsze są akcentowane, te mniej istotne pozbawione akcentów. Po dźwięku mocnym tradycyjnie następuje jeden lub dwa dźwięki słabsze. Następnie cykl się powtarza. Grupy dźwięków tak skonstruowane tworzą grupy metryczne.
W muzyce spotyka się dwa rodzaje rytmów:
• Rytm swobodny lub ataktowy,
w którym grupy metryczne następują po sobie bez zachowania nadrzędnej zasady
• Rytm wiązany lub taktowy,
w którym grupy metryczne są związane w struktury (takty) i powtarzają się niezmienione przez cały utwór.
Rozkład akcentów w grupach metrycznych nie wymaga żadnych oznaczeń w zapisie w notacji muzycznej. Rozkład ten jest naturalną częścią ekspresji muzycznej.
Rytm jest porządkowany i opisywany przez metrum.

II. MORFOLOGICZNE
Neologizm (z gr. νεος + λογός - nowe słowo) to znak językowy tworzony najczęściej z potrzeby nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd niewystępujących w rzeczywistości danego języka.
W niektórych państwach 'neologizmy' powstają w wysokich gremiach rad językowych, które w trosce o czystość własnego języka szukają nowych terminów, by uniknąć zapożyczeń z języków obcych. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Bardziej naturalna jest jednak sytuacja, kiedy wchodzą one do użycia poprzez zapożyczenie z innego języka. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za zwykłe słowa, bez których nie można się obejść na co dzień.
Inaczej rzecz ma się z 'neologizmami' powstałymi na nazwanie rzeczy istniejących w fikcji literackiej. Wielu literatów tworzy takie słowa niejako udowadniając sobie i czytelnikom, jak łatwo panują nad plastyczną materią języka. Szczególnie warto tu przywołać takich polskich pisarzy jak Miron Białoszewski czy Stanisław Lem.

Zdrobnienie (deminutivum) - wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zdrobnienie oznaczać może też pozytywny (lub pogardliwy) stosunek do omawianego obiektu.
Zdrobnienia są także środkiem poetyckim, rodzajem leksykalnego środka stylistycznego i mają często mocne zabarwienie emocjonalne (przeważnie pozytywne, czasem ironiczne).
W wielu językach (w tym w języku polskim) zdrobnienie można utworzyć z prawie każdego rzeczownika, ale Np. w języku angielskim tylko niektóre rzeczowniki mają zdrobnione formy.
Przykłady:
• Kasia miała ładną laleczkę.
• Maciek bądź dla niej milutki.
• Mama kupiła Ani lizaczka.
W języku polskim zdrobnienia tworzy się za pomocą przyrostków -ek, -ik, -yk (rodzaj męski), -ka (rodzaj żeński), -ko (rodzaj nijaki).
Przykłady:
• wielkość: kot → kotek
• stosunek pozytywny: usta → usteczka
• stosunek pogardliwy: bunt → buncik


Zgrubienie (augumentativium) - wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę większą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek do omawianego obiektu. Także środek poetycki.
Przykłady:
• wielkość: pies → psisko
• stosunek pogardliwy: nos → nochal

III. SKŁADNIOWE

Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi. Stosowana w poezji i oratorstwie. Np: Szybko zbudź się, szybko wstawaj.
Apostrofa - bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, personifikowanie idei lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub uroczystym utworze poetyckim, np. odzie, a kreujący postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego. Zaliczana do figur retorycznych.
Na przykład:
• "Litwo, Ojczyzno moja" (Adam Mickiewicz)
• "Czego chcesz od nas, Panie". (Jan Kochanowski)

Elipsa - opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna). Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.
Epifora (epistrofa, conversio) to w literaturze powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.
Powtórzenia - repetitio , figura retoryczna, zabieg stylistyczny polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji.
Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni".
Przerzutnia - przeskocznia, zazębienie, zwarcie międzywersowe, enjambement) - przeniesienie części zdania lub wyrazu do następnego wersu (lub strofy) w celu zaakcentowania wypowiedzi bądź zwiększenia dynamiki.

Gdy się człowiek robi starszy
Wszystko w nim po trochu parszy-
wieje;
Ceni sobie spokój miły
I czeka, aż całkiem wyły-
sieje;
Pytanie retoryczne - pytanie zadane nie w celu uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu, lub po prostu w celu podkreślenia ważkości całej wypowiedzi czy problemu. Pytania retoryczne, pojawiające się co jakiś czas w wypowiedzi, mogą też być rodzajem przerywnika, nagłówka, oddzielającego poszczególne części i tematy, które nadawca porusza. Mówca może więc zadać takie pytanie, dać słuchaczom czas na refleksję, a następnie samemu na pytanie odpowiedzieć. Dzięki temu zabiegowi odbiorcy nawiązują lepszy kontakt z nadawcą, który stara się o stworzenie "wspólnej płaszczyzny" z odbiorcami. "Cóż możemy w tej sytuacji zrobić?" pyta mówca. Odbiorcy nie wiedzą, ale przeczuwają, że mówca zna odpowiedź. I rzeczywiście, po chwili słyszą odpowiedź na ich bolączki.
Fragment przemówienia radiowego Józefa Stalina (1941): [...] Czy naprawdę niemieccy żołnierze są niezwyciężeni, jak bezustannie trąbi dumna faszystowska propaganda? (przerwa) OCZYWIŚCIE NIE! Historia pokazuje, że nie ma niezwyciężonych armii, i nigdy ich nie było. Armia napoleona była uważana za niepokonaną, ale w końcu została pokonana... [...]
W życiu codziennym pytania retoryczne używane są w celu zdyskredytowania rozmówcy. Pytanie: "I po co to wszystko?" w rzeczywistości wyraża lekceważenie bądź niskie mniemanie pytającego względem osoby pytanej.

Szyk przestawny - przestawnia, przestawka, przekładnia, inwersja, hiperteza, metateza to figura retoryczna polegająca na zmianie kolejności wyrazów pozostających w zależności składniowej lub wtrąceniu do jednolitej grupy składniowej wyrazów nie należących do niej; szyk zdania odbiegający od norm składniowych języka.
Refren - w pieśni lub piosence powtarzająca się melodia i związany z nią tekst, występujący zwykle po zakończeniu zwrotki. W jazzie i w rocku często ma zadanie oddzielenia poszczególnych części solowych i grany jest przez cały zespół. Refren zwykle zawiera w pełni rozbudowaną melodię, niekiedy jednak sprowadzony jest do jednego, krótkiego motywu. Na przykład w pieśniach religijnych może się sprowadzać do wyśpiewywanego przez zgromadzenie słowa Amen w odpowiedzi na śpiew kantora. Podobną rolę w hiszpańskich piosenkach ludowych odgrywa refren Ole!.

IV. LEKSYKALNE
Animizacja (łac. animalis - zwierzęcy) inaczej ożywienie, literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, Np. morze ryczy.
Odmianą animizacji jest antropomorfizacja

Epitet to tyle, co określenie. Ma on wpływ na znaczenie wyrazu, do którego się odnosi: poszerza je bądź zacieśnia, czasami nadaje inny nieco odcień lub określa stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska. Swoistym zjawiskiem jest tzw. epitet stały, tzn. określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska. Ten rodzaj epitetu występował przede wszystkim w poezji antycznej (Np. "szybkonogi Achilles"). Specyficznym rodzajem epitetu jest tzw. epitet metaforyczny. Użyty w tej funkcji wyraz określający traci swe podstawowe znaczenie, przybiera zaś inne. Inne typy epitetów: dynamiczny (np. uciekający kot), malowniczy (żółty kapelusz), parzysty (wiek durny, bzdurny), złożony (szybkonogi maratończyk).
Potocznie epitet to przezwisko.

Eufemizm (z gr. - euphemismos, od Eu dobrze i phemi mówić) - wyraz lub zwrot, który zastępuje inne wyrazy, które z różnych powodów wydają się być zbyt dosadne lub nieprzyzwoite.
Przykłady eufemizmów:
• odszedł, zasnął w Panu zamiast umarł;
• niewidomy zamiast ślepy;
• kobieta lekkich obyczajów, córa Koryntu zamiast prostytutka, dziwka;

Odmianą jest peryfraza, czyli omówienie, opis, charakterystyka - polega na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez ich rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę Np. zamiast Fryderyk Chopin - najwybitniejszy polski kompozytor, zamiast Henryk Sienkiewicz - autor "Trylogii".


Oksymoron (z gr. oksmōron, od okss ostry i mōros głupi), środek stylistyczny. Tworzy się go poprzez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych, kłócących ze sobą znaczeniach. Najczęściej składa się rzeczownika i określającego go epitetu (Np. "gorący lód", "żywy trup") albo z czasownika i określającego go przysłówka (Np. "spieszyć się powoli"). Oksymoron jest odmianą paradoksu.

Paradoks to zdanie, które zdaje się prowadzić do logicznej sprzeczności lub sytuacji przeczącej zdrowemu rozsądkowi. Rozpoznanie paradoksu opartego na pozornie prostych i rozsądnych pomysłach prowadziło często do znaczących postępów w nauce i filozofii.
Znane paradoksy:
• paradoksy filozoficzne
o paradoksy Zenona z Elei - żółw i Achilles, strzała i powietrze
o paradoks strzelby i służącego - inaczej paradoks związku przyczynowo-skutkowego (David Hume)
o paradoks Epimenidesa (paradoks kłamcy, paradoks Berry'ego)
o paradoks omnipotencji - czy Bóg może stworzyć tak ciężki kamień, żeby go sam nie mógł unieść?
o paradoks skazanego - skoro dzień egzekucji ma być niespodzianką dla wieszanego, to zdarzenie to nigdy nie nastąpi
o paradoks Curry'ego - wszystko jest prawdą
o paradoks ciotki - która lubi tych, co nie lubią siebie.
o paradoks Protagoras przeciwko Euathlosowi - obaj sobie przypisują rację, a kto ją ma?

Metafora, inaczej przenośnia - językowy środek stylistyczny, w której obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione po to aby pokazać ich podobieństwo lub analogię.
W ogólniejszym sensie, w rozumieniu nurtu myślenia zwanego strukturalizmem, metafora to zgrupowanie pojęć, przedmiotów według podobieństwa, Np.
• zbiory części mowy, Np. zbiór przysłówków
• zbiór części garderoby, Np. zbiór koszul
• podobieństwo melodii granej przez różne instrumenty
Pojęciem dopełniającym jest metonimia. Dualizm metafora-metonimia po raz pierwszy został zaproponowany przez neuropsychologa Romana Jacobsona w 1956, a w tak ogólnym znaczeniu spopularyzowany przez antropologa Claude Lvi-Straussa.

Hiperbola (hiperbolizacja, wyolbrzymienie) - określenie z dziedziny teorii literatury, stosowane także w innych rodzajach sztuki. Hiperbola jest środkiem stylistycznym, rodzajem przenośni, w której dana rzecz opisywana jest celowo i jawnie w sposób wyolbrzymiony.
Służy do wywołania odpowiedniego nastroju, nacechowania danego wyrazu, zwrotu lub wypowiedzi dużą ilością emocji oraz do zwiększenia jego znaczenia i nadania odpowiedniego wydźwięku (zazwyczaj negatywnego).
Przykłady hiperboli: morze łez (zamiast dużo łez), oszalały z gniewu (zamiast zdenerwowany), szatański pomiot (zamiast zły człowiek).

Metonimia (zamiennia) to w literaturze środek stylistyczny mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Jednak z figury tej korzysta się także często w codziennym języku (patrz przykłady).
Rodzaje metonimii:
1. metonimia przyczyny Np. czytam Słowackiego zamiast czytam utwory Słowackiego
2. metonimia skutku Np. pot zamiast wysiłek
3. metonimia miejsca Np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił...
4. metonimia narzędzia Np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w historii
5. metonimia zawartości Np. kufel zamiast piwo
6. metonimia oznaki Np. berło zamiast król
7. metonimia konkretu Np. głowa zamiast rozum

Metonimia dosyć często bywa mylona z synekdochą i metaforą.

Personifikacja (inaczej uosobienie) to zabieg literacki polegający na metaforycznym przypisaniu cech ludzkich czemuś, co człowiekiem nie jest (przedmiotom, zjawiskom, roślinom, zwierzętom, czy pojęciom abstrakcyjnym): Np dumny kościół.