Portrety ostatnich Sarmatów

Kultura sarmacka narodziła się w Polsce w epoce oświecenia. Miała ona wpływ na większość dziedzin życia ludzkiego, gdyż obejmowała sztukę, obyczaje, myśl polityczną. Za schyłek okresu historii, w którym był obecny sarmatyzm możemy uznać czasy porozbiorowe na początku XIX wieku. Ten ostatni etap kultury sarmackiej został opisany przez Adama Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”.
Pierwszym aspektem odróżniających Sarmatów od innych kultur był ubiór. Składał się on z kontusza, bądź żupana, skórzanych wysokich butów z cholewkami, wszystko to było dopełniane przez lity pas o długości kilku metrów – „pas słucki, pas lity,/ Przy którym świecą gęste kutasy jak kity,/ Z jednej strony złotogłów w purpurowe kwiaty, /Na wywrót jedwab czarny, posrebrzany w kraty”. Tradycyjny strój kobiecy prezentuje Zosia podczas zaręczyn – „Spódniczkę miała długą, białą; suknię krótką/ Z zielonego kamlotu z różową obwódką;/ gorset także zielony, różowymi wstęgi/ Od łona aż do szyi sznurowany w pręgi;[...]/Od ramion świecą białe rękawy koszuli,[..]/ U dłoni skarbowane i wstążką opięte; /Szyja także koszulką obciśniona wąską, / Kołnierzyk zadziergany różową zawiązką; Zauszniczki wyrznięte sztucznie z pestek wiszni,[...]/ Na kołnierzyku wiszą dwa sznurki bursztynu,/ Na skroniach zielonego wianek rozmarynu”. Z różnymi wydarzeniami wiązały się normy dotyczące ubioru, na przykład nieodłącznym elementem wyglądu osoby udającej się na grzybobranie był słomiany kapelusz.
Kolejnym punktem charakterystyki Sarmatów są ich niezwykle bogate tradycje i obyczaje. Pierwszą cechą jest dbałość o gospodarstwo, co obrazują słowa: „Sędzia choć utrudzony, chociaż w gronie gości,/ Nie chybił gospodarskiej ważnej powinności:/ Udał się sam ku studni; najlepiej z wieczora/ Gospodarz widzi w jakim stanie jest obora”. Innym obyczajem sarmackim była gościnność: „Już konie w stajnie wzięto, już im hojnie dano,/ Jako w porządnym domu i obrok i siano;/ Bo Sędzia nigdy nie chciał według nowej mody,/ Odsyłać konie gości Żydom do gospody”. Cała grup obyczajów odnosi się do posiłków, tradycje odnosiły się zarówno do śniadań(„Różne też były dla dam i mężczyzn potrawy”) jak i obiadów(„Dzwon ten, w każde popołudnie krzyczący z poddasza,/ Gości i czeladź domu na obiad zaprasza”). W każdym szlacheckim domu była zwyczajowo osoba do robienia kawy – „ Jest do robienia kawy osobna niewiasta, / Nazywa się kawiarka; ta sprowadza z miasta/ Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku/ I zna tajne sposoby gotowania trunku”.
Sarmaci dochowywali również tradycji staropolskiego zachowania nowych gospodarzy w stosunku do włościan – „Tadeusz i Zofija do stołu nie siedli;/ Zajęci częstowaniem włościan, chodząc jedli”. Kolejnym obyczajem była obrzęd zaręczyn – „A dawnym obyczajem jest naszej rodziny/ Zaręczać się i żenić przy wiejskiej muzyce”. Na koniec chciałabym ująć moim zdaniem najważniejszy obyczaj – szlachecka grzeczność, co ukazują słowa z „Pana Tadeusza”: „Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował/ I nigdy nie dozwalał, by chybiano względu/ Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu. ‘Tym ładem – mawiał – domy – i narody słyną,/ Z jego upadkiem domy i narody giną’”. W domu Sędziego zawsze odpowiednio traktowano gości, podczas uczt usadzano ich zgodnie z wiekiem i stanowiskiem, powroty z przechadzek po lesie również miały swój porządek – „ Wesoło, lecz w porządku; naprzód dzieci małe/ Z dozorcą, potem Sędzia z Podkomorzyną, /Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;/ Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku;/ Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku/(Tak każe przyzwoitość; nikt tam nie rozprawiał/ O porządku , nikt mężczyzn i dam nie ustawiał”
Ostatnim elementem mojej wypowiedzi będą cechy prezentujące charaktery ostatnich Sarmatów. Tradycjonalizm , konserwatyzm były nadrzędnymi cechami szlachty sarmackiej, czasem te cechy przyjmując skrajną postać prowadziły do ksenofobii. Przywiązanie do tradycji możemy zauważyć na przykładzie nadawania imion potokom – „Zawsze zwykł za patrona brać Koronijasza:/ Świętego Bartłomieja albo Matyjasza./ Tak syn Macieja zawżdy zwał się Bartłomiejem, / A znowu Bartłomieja syn zwał się Maciejem;/ Kobiety wszystkie chrzczono Kachny lub Maryny.” Kolejnymi zaletami ostatnich przedstawicieli tej grupy był gorący patriotyzm, waleczność oraz bezinteresowność w działaniu dla ojczyzny, obrazują to słowa Sędziego Soplicy:„Jestem Polak, dla kraju rad bym plamę domu zmazać”, oraz Maćka Dobrzyńskiego: „Ani chęć osobistej chwały, ni zysk podły, I że nigdy moskiewską partyją nie trzymał”. Do pozytywów w charakterach szlachty można zaliczyc również umiejętność wybaczania – „Zaczęli z dawnych gniewów ostygać powoli,/ Bo szlachta polska, chociaż niezmiernie kłótliwa/ I porywcza do bitew, przecież nie jest mściwa”. Za cechę mającą korzenie w tradycji szlacheckiej możemy uznać pobożność wśród szlachty: „Dziś pospólstwo litewskie z całej okolicy/ Zebrało się przed wschodem wokoło kaplicy, Jak gdyby na nowego ogłoszenie cudu./ Zbiór ten pochodził w części z pobożności ludu,/ A w części z ciekawości”. Jednak społeczeństwo szlacheckie oprócz wielu zalet miało wiele wad, które burzą pozytywną opinię na temat tego stanu. Największymi nasuwającymi się zarzutami do ostatnich Sarmatów są gwałtowność, porywczość, połączona często z samowolą, prywatą oraz pieniactwem. Przykładami samowoli szlacheckiej są powszechne na Litwie zajazdy mające na celu dochodzenie własnych praw siłą. Prywatę doskonale obrazują słowa Gerwazego: „Bracia! chcecie bój wieść z ruskim imperatorem,/ A boicie się wojny z Soplicowskim dworem?”. Inną grupą wad jest kłótliwość, nieumiejętność znalezienia kompromisu, pieniactwo, które znajdują swe odbicie w słowach: „Zgodzić? Cóż to znaczy!/ A idźże mi Waść do wreszcie z tą zgodą do licha!”.
Podsumowując kultura sarmacka rozwijała się wraz z upływem czasu, osiągając ostateczny kształt w okresie swego schyłku. Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” ukazuje wiele cech i obyczajów tej kultury. Kreując postacie Jacka Soplicy, Sędziego Soplicy, Gerwazego(„ostatni klucznik”), Protazego, Wojskiego(„ostatni woźny”), Maćka Dobrzyńskeigo zawiera w ich postaciach kanon cech w ostatniego Sarmaty. Bohaterowie są świadomi tego, iż są ostatnimi przedstawicielami tej kultury, która już powoli zanika.