Joannici (Kawalerowie Maltańscy) – zwyczajowa nazwa zakonu o oficjalnej współczesnej nazwie: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana z Jerozolimy, z Rodos i z Malty zwany też Zakonem Maltańskim. Najstarszy z istniejących zakonów typu rycerskiego, które powstały na fali krucjat w XII w. Odegrał znaczącą rolę w historii Europy, głównie ze względu na swój potencjał militarny i znakomitą flotę, zasłynął także jako organizator pierwszych europejskich szpitali.
Przez szereg państw Zakon uznawany jest za podmiot prawa międzynarodowego na równi z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Jego rzymskie nieruchomości (w liczbie dwóch) posiadają status eksterytorialny. Zakon jest stroną umów międzynarodowych, utrzymuje stosunki dyplomatyczne, bierze udział w konferencjach międzynarodowych, działa w różnych organizacjach jako obserwator (UNESCO, UNICEF, ONZ). Nie można mówić o wyłącznym obywatelstwie Zakonu, istnieje ono obok macierzystego.
Zakon wydaje własne znaczki pocztowe, własne rejestracje (dla samochodów służbowych) i bije własne monety.
Historia Zakonu
Początki w Palestynie
Zakon powstał jeszcze przed I krucjatą – jego prapoczątkiem był szpital św. Jana Chrzciciela1 założony przez mieszczan z włoskiego państewka Amalfi. Przy szpitalu szybko powstało nieformalne bractwo zakonne pod wodzą legendarnego Gerarda. W czasie pierwszej krucjaty szpital
Zamek Krak des Chevaliers w Syrii
okazał się bardzo przydatną instytucją, istniejące przy nim bractwo przekształciło się zaś pod wodzą Rajmunda de Puy w zakon rycerski, który w 1113 r. został oficjalnie uznany przez papieża Paschalisa II. W odróżnieniu od templariuszy i Krzyżaków, zakon joannitów miał od początku charakter międzynarodowy i przyjmowano do niego wszystkich szlachetnie
Władcy Królestwa Jerozolimskiego powstałego na bazie sukcesów pierwszej krucjaty nadali joannitom obowiązek strzeżenia wewnętrznego bezpieczeństwa nowego państwa, co miało odciążyć jednostki liniowe. Joannici zaczęli w tym czasie budować całą sieć warowni i zamków na terenie Palestyny, a wśród nich ogromną warownię-szpital Margat, która stała się później oficjalną siedzibą Zakonu. W 1144 Rajmund II, hrabia Trypolisu, oddał szpitalnikom olbrzymi Krak des Chevaliers. Zakon uzyskał w tym czasie także szereg przywilejów i dóbr w całej chrześcijańskiej Europie, gdzie powstała cała sieć komandorii, z których część funkcjonowała także w Polsce.
Cypr, Rodos i Malta
Po upadku Jerozolimy Zakon przeniósł swój główny szpital do Akki, a siedzibę do Margat. Po zdobyciu Akki przez Saracenów i końcu Królestwa Jerozolimskiego 1291, Zakon przeniósł się razem z templariuszami na Cypr. Po likwidacji zakonu templariuszy papież przekazał ich ziemie joannitom, jednak nie wszystkie posiadłości udało się przejąć. Nagły wzrost potęgi umożliwił joannitom, pod wodzą bezwzględnego Fulko de Villareta, zorganizowanie najazdu na Rodos będącego formalnie pod władzą Bizancjum. Joannici zajęli i spacyfikowali całą wyspę i utworzyli na jej terenie sprawnie zarządzane państwo zakonne. Rycerze przesiedli się z koni na okręty, a ich państwo stało się szybko potęgą morską, kontrolującą handel we wschodniej części Morza Śródziemnego i wspomagającą wzrost zamożności włoskich miast-państw, w tym zwłaszcza Wenecji.
Zamek Joannitów na Rodos
Członkowie Zakonu pochodzili z wielu państw Europy. Podzieleni byli na osiem grup narodowościowo-terytorialnych zwanych językami (Langues) lub prowincjami: Prowansja, Owernia, Francja, Anglia, Włochy, Niemcy, Aragonia i Kastylia. W każdej fortecy, której bronili joannici, każda Langua strzegła tylko jednej części murów, co wzmacniało rywalizację i konkurencję pomiędzy grupami, choć z drugiej strony oczywiście osłabiało jedność Zakonu.
Kontrola handlu morskiego bardzo przeszkadzała interesom Imperium Otomańskiego, dlatego podejmowało ono ciągłe ataki na Rodos zakończone wreszcie w 1521 sukcesem, który położył kres państwu zakonnemu na tej wyspie.
Przez kilkanaście lat Zakon tułał się po różnych krajach Europy, wreszcie cesarz niemiecki Karol V pozwolił w 1530 r. osiedlić się joannitom na Malcie, gdzie zbudowali port, szpital i warownię, z której ponownie zaczęli nękać okręty otomańskie. Spowodowało to szybką odpowiedź Imperium, jednak długotrwałe oblężenie Malty w 1565 przez wojska Sulejmana Wspaniałego nie przyniosło efektu i Zakon tym razem wygrał. W 1566 rozpoczęto budowę nowego miasta mającego stać się nową stolicą Zakonu. Na cześć Jeana de la Valette, wielkiego mistrza w latach 1557-1568 dowodzącego wojskami zakonu podczas Wielkiego oblężenia, miasto to nazwano Valletta (stolica współczesnej Malty).
Podobnie jak na Rodos, Zakon stworzył na Malcie świetnie zorganizowane państwo zakonne, które przetrwało aż do 1798, kiedy to flota Napoleona zdążająca do Egiptu zajęła bez większego oporu tę wyspę, przekształcając ją w zamorską prowincję francuską.
Większość dóbr, które joannici zostali zmuszeni pozostawić na Malcie, została zajęta przez wojska francuskie. Nie cofnięto się nawet przed splądrowaniem kościołów, co wywołało bunt miejscowej ludności, początkowo przychylnej Francuzom. Kosztowności należące do Zakonu zostały wywiezione z wyspy na statku "L'Orien", który w czasie bitwy pod Abukirem został zatopiony wraz z całym ładunkiem.
Na skutek wojen napoleońskich w Europie, Zakon utracił też większość swoich komandorii, oprócz kilku w Czechach, i niemal całkowicie podupadł.
Wywołane przez Maltańczyków powstanie, wsparte przez flotę angielską i portugalską, doprowadziło do zajęcia Malty w 1800 przez wojska brytyjskie. Dwa lata później został zawarty przez Francję i Wielką Brytanię trakat w Amiens, w którym jeden z punktów oddawał Maltę Zakonowi. Jednak rok później traktat ten został zerwany i nie doszło do oddania wyspy joannitom. Zakon ostatecznie musiał pogodzić się z utratą Malty, kiedy w 1814 traktat paryski oficjalnie uznał brytyjskie zwierzchnictwo nad wyspą.
Czasy współczesne
Jeden z symboli Zakonu – Krzyż maltański.
Po upadku Napoleona Zakon odzyskał część swoich dóbr na Sycylii i w okolicach Ferrary, jednak trudności finansowe zmusiły joannitów do porzucenia ich i przeniesienia swojej siedziby do Rzymu. Zakon w dawnej formie próbował jeszcze odtworzyć cesarz Austrii Ferdynand I, mianowany wielkim mistrzem. Dzięki jego staraniom joannici odzyskali ok. 100 starych komandorii w Apulii i Lombardii, które zostały im ponownie zabrane przez Mussoliniego.
W XIX w. rozproszeni po Europie kawalerowie maltańscy zaczęli zakładać nieformalne stowarzyszenia świeckie, będące odtworzeniem dawnej struktury przeoratów. Część z nich miała charakter katolicki, a część protestancki.
Pierwszym tego rodzaju stowarzyszeniem było Maltańskie Stowarzyszenie Reńsko-Westfalskie, założone w 1806, które grupowało katolickich członków dawnego zakonu. Jego konkurencją był popierany przez królów Prus Baliwiat Brandenburski, który stał się elitarnym stowarzyszeniem pruskich junkrów.
Oprócz tego powstawały też na ich wzór podobne stowarzyszenia w innych krajach – w Anglii, Hiszpanii, Włoszech, Francji, Portugalii i Polsce. Stowarzyszenia te w czasie I i II wojny światowej organizowały szpitale polowe, a w czasach pokoju prowadziły i prowadzą liczne szpitale w całej Europie i w USA. Po II wojnie światowej Zakon stał się bardzo popularny w USA, gdzie przystąpiło do niego ponad 2000 kawalerów. Charakter zakonny przywrócił kawalerom maltańskim papież Pius XII w 1953.
Jednocześnie zaczęło powstawać wiele organizacji podszywających się pod Zakon.
Obecnie wszystkie katolickie stowarzyszenia kawalerów maltańskich mają jednakowy statut i są oficjalnie częścią Zakonu, zaś stowarzyszenie angielskie i protestanckie niemieckie funkcjonują niezależnie, ale stale współpracują i wymieniają doświadczenia z zakonem katolickim.
Zakon w swojej części katolickiej liczy dzisiaj ok. 10 000 członków zrzeszonych w sześciu wielkich przeoratach, 4 subprzeoratach i 45 związkach narodowych. 450 członków jest Polakami. W 1994 Zakon uzyskał status oficjalnego, stałego obserwatora przy ONZ. Zakon stanowi suwerenne państwo i jest oficjalnie uznawany przez rządy 92 państw na świecie, przy których posiada on swoich ambasadorów. Na jego czele stoi Szkot z pochodzenia, wielki mistrz Andrew Bertie (czyt. Baati).
Joannici w Polsce
Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu
Na ziemie polskie joannici zostali sprowadzeni przez księcia Henryka Sandomierskiego, który przed 1166 nadał im Zagość z kilkoma wsiami. W 1187 otrzymali kościół św. Michała Archanioła w Poznaniu, przemianowany na kościół św. Jana Jerozolimskiego (Jana Chrzciciela), a wkrótce potem kościoły w Tyńcu, Bardzie i Strzegomiu na Śląsku, gdzie powstały tzw. komandorie joannitów.
W XIII w. i później powstały dalsze komandorie, m.in. na Pomorzu i Ziemi Lubuskiej. Zamek joannitów znajdował się w miejscowości Chwarszczany. W 1775 powstał w Polsce Wielki Przeorat, połączony w 1798 przez cara Pawła I z przeoratem rosyjskim w jedno zgromadzenie (rozwiązane w 1817). Związek Polskich Kawalerów Maltańskich powstał w 1927 Po II wojnie światowej Związek odrodził się na emigracji, a w 1992 został reaktywowany w Polsce.
Tradycja przynależności do zakonu joannitów przetrwała do dziś w wielu rodach szlacheckich i stanowi tytuł honorowy.
W Polsce do najbardziej znanych przedstawicieli zakonu należą politycy, m.in. Marcin Libicki