Poezja XX wieku w Polsce

Skamander - grupa poetycka założona w roku 1918 przez Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Kazimierza Wierzyńskiego oraz Jana Lechonia. Wzorem dla skamandrytów była przede wszystkim twórczość Leopolda Staffa. Swoją nazwę wzięła od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Jednocześnie jednak zawarta jest w niej aluzja do słynnego zdania z Akropolis Stanisława Wyspiańskiego: "Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą".

Główne cechy grupy:
• bezprogramowość, związana z postulatem wolności
• koncepcja poety "słowiarza", rzemieślnika słowa, nie wynoszącego się ponad tłum poety-uczestnika
• zachwyt nad życiem (również jego stroną biologiczną) i codziennością, zwrot ku sprawom "szarego" człowieka
• elementy języka potocznego, stosowanie kolokwializmów, neologizmów i wulgaryzmów
• żądanie doskonałości artystycznej
• nawiązanie do tradycji i dorobku kulturowego
Podstawowe założenia:
• wiązanie poezji z teraźniejszością
• propagowanie wzorca poety-uczestnika, biorącego udział w życiu państwa (kontrast do roli artysty w Młodej Polsce i romantyzmie)
• wprowadzenie jako bohatera szarego człowieka
• używanie języka potocznego
• łączenie różnych środków wypowiedzi (liryka, satyra, ironia)
• dbałość o indywidualny rozwój talentów
• pochwała życia i jego przejawów
J. Iwaszkiewicz Do przyjaciela wroga
W perspektywie zbliżających się tragicznych wydarzeń drugiej wojny światowej dla poety ogromnej wagi nabiera problem stosunków polsko - niemieckich. Autor zaznacza, że kultura i sztuka jednoczą świat. Wspólna tradycja może chronić przed przemocą, nacjonalizmem i wrogością.
J. Słowacki Smutno mi Boże!
Utwór ma charakter polemiczny i jest jeszcze jednym przykładem romantycznej niezgody na porządek świata. Jest też bardzo osobistym wyznaniem Polaka emigranta tęskniącego za ojczyzną. Tytuł wskazuje na podniosły charakter utworu. Podmiot liryczny wiersza mówi w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Jest nim sam autor. Wiersz składa się z ośmiu zwrotek. Refreniczny zwrot służy wydobyciu i podkreśleniu skargi oraz ukazaniu beznadziejności żywota człowieka pozbawionego ojczyzny. Słowa te, otwierające również cały utwór, wprowadzają do wiersza atmosferę smutku. Melodyjność wiersza nadaje mu łagodniejszą formę. Juliusz Słowacki skierował do Boga żałosną skargę. Stworzony przez Niego wspaniały świat budził podziw, a także napawał poetę wygnańca bezbrzeżnym smutkiem. Osobiste przeżycia i doznania były jednocześnie wyrazem niedoli polskich emigrantów, zmuszonych do opuszczenia ojczyzny i tułaczej pielgrzymki, której kresem będzie śmierć.
A. Słonimski Hymn
Jest to wiersz przepełniony dramatyczną goryczą wynikającą z porównania obczyzny z ojczyzną. Świadomość odepchnięcia przez ojczyznę i rodaków powodowana była atakami publicystów na grupę Skamandra. Ideał patriotyzmu poety to tęsknota i miłość do ojczyzny. Jednak kochając własną ojczyznę był obywatelem świata.
J. Lechom Herostrates
Autor wyraża tu zafascynowanie historią i kulturą polską, nawiązującą do tradycji romantycznej, a zarazem poszukuje drogi do przewartościowania narodowych mitów, krępujących w istocie wszelki rozwój i postęp. Jego postawa artystyczna okazuje się zatem z jednej strony silnie związana z tradycją kultury i literatury polskiej, z drugiej zaś autor poprzez ironię i drwinę pragnie odejść z narodowej mitologii, odejść od przeszłości, która nie pozwała budować przyszłości. Wiersz ten jest manifestem tej niejednoznacznej postawy.
Awangarda I zwana również Krakowską to grupa utworzona w latach 1922-1927 przy krakowskim piśmie Zwrotnica. Grupie przewodził Tadeusz Peiper - główny teoretyk i twórca programu. Jedną z podstawowych zasad działania ruchów awangardowych XX wieku było dążenie do zamknięcia nowej wizji poezji w wyraźnym programie. Poeci awangardowi szukali teoretycznego uzasadnienia swojego działania twórczego. Wychodzili z założenia, że tworzenie nie jest dziełem przypadkowym, ale wyrazem pewnych przekonań, które da się przedstawić w formie jasno sformułowanych zasad. Stąd na początku XX wieku pojawiło się wiele manifestów artystycznych, w których twórcy przedstawiali nową wizję poezji. Prawie każdy ruch awangardowy uważał niemal za swój obowiązek opublikowanie manifestu. Ta zasada nie była obca także polskim awangardystom. Tadeusz Peiper, twórca tzw. Awangardy Krakowskiej, ogłosił w 1922 roku manifest "Miasto. Masa. Maszyna", w którym pisał o założeniach nowej poezji. Przedstawiciele:
• Tadeusz Peiper
• Julian Przyboś
• Jan Brzękowski
• Jalu Kurek
Główne założenia:
• tzw. kult 3 x M ("Miasto, Masa, Maszyna") - kult współczesnej cywilizacji
• artysta jako architekt-budowniczy zdań
• ekwiwalentyzacja uczuć - prezentowanie obrazu będącego ekwiwalentem uczuć
• metafora jako środek wyrażania i tworzenia nowej, poetyckiej rzeczywistości
• zbliżenie rytmu poezji do rytmu prozy
• używanie skrótów myślowych i skondensowanej (spiętrzonej) metafory
• ekonomiczność języka poetyckiego
J. Przyboś "Dachy"
Wiersz ten opowiada o narodzinach miasta, a swiat jest prezentowany z poziomu dachów budynków, w tworzonym mieście, które kiedy będzie ogromna aglomeracja miejska. Obserwator starannie ogłada widok, cudy nowoczesnej techniki, odkrycia cywilizacji, zachwyca się, wielkością, kształtem. Urzeka go widok fabryk, domów, ulic, ale także elementy natury, której człowiek stanowi malutka cześć, ale jakże istotna w końcu bez niego nic by nie było.
Gdy do polski dotarł program futurystów, był to kraj słabo rozwinięty, rolniczy, zaniedbany. Futuryści w Polsce opiewali rozwój cywilizacyjny, postęp. Trafili ze swoim programem na podatny grunt. Sytuacja Polski odbudowującej się, wzmacniającej się, sprawiała, ze futuryzm miał tutaj dziwną drogę: początkowe zachłyśnięcie się, a potem dostosowanie się do polskich warunków. Pionierem był Jerzy Jan Karski. Okres rozkwitu i ekspansji przypadał na lata 1917-22. Głównymi ośrodkami były:
• Kraków, gdzie powstały kluby futurystyczne: Katarynka, Gałka Muszkatułowa. Wydawano czasopismo Jednodńuwka futurystuw (futuryści krytykowali polskie zasady ortografii i gramatyki). Prezentowali tu swoje ekstrawaganckie utwory polscy futuryści: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski, Leon Chwistek, Tadeusz Peiper, Witkiewicz
• Warszawa, gdzie grupie futurystów przewodził Anatol Stern i Aleksander Wat. Wydawali oni zbiorowe publikacje. W 1921 roku słynną 1-aktówką futurystów i Nożem w bżuhu zanegowali celowość stosowania ortografii. Bardzo ekstrawaganckie wystąpienia futurystów niejednokrotnie kończyły się skandalami lub interwencją policji. W swych utworach atakowali dawnych autorów, wysyłali ich do muzeum staroci. Takie wieczory często kończyły się bijatykami.
Futuryści agresywnie atakowali dziedzictwo kulturowe. Traktowali tradycje jako "nienawistny hamulec", który krępuje swobodę twórczą. W swych agresywnych wystąpieniach futuryści włoscy porównywali przeszłość i tradycję do dwóch spluwaczek. Uważali, że trzeba niszczyć zabytki, bo są bardziej zaraźliwe niż cholera. Futuryści zachęcali do niszczenia bibliotek, muzeów, pamiątek. Polscy futuryści głosili: "cywilizacja i kultura na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech"; "ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie Mickiewiczów i Słowackich". Cechą futuryzmu była gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: "chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata". Futuryzm cechował aktywizm, rozpęd działania. Celem było przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury. Chcieli chwalić przygodę, odwagę, bunt. Sztuce wysunięto postulat oryginalności. Chciano stworzyć nowy język poetycki, wyzwolony z ograniczeń regułami. Chciano stworzyć język pozarozumowy. Żądano uwolnienia słowa z niewoli rozumu "Należy uwolnić słowa udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami, lecz słowo - dźwięk objąłby nieznaną i rewelacyjną treść". W nowym języku odrzucano przyimki, spójniki, a głównie znaki interpunkcyjne. Stosowano m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne.