Porównanie rozwiązań ustrojowych demokracji ateńskiej i republiki rzymskiej.

1 Podział administracyjny
W Atenach obowiązywał podział wprowadzony przez Klejstenesa w latach 508-507 r. p.n.e. Mianowicie miejscu dotychczasowych czterech fyle plemiennych wprowadził on podział na dziesięć fyle terytorialnych – czyli od teraz kryterium przynależności stało się miejsce zamieszkania. Każda fyle obejmowała trzy dzielnice w różnych częściach Attyki, oraz dziesięć demów. Demy stanowiły swoisty rodzaj samorządnej gminy, z ustawodawczym zgromadzeniem – agorą i urzędem wykonawczym, starostą demu – demarchosem
Lud rzymski natomiast podzielony był na kurie, centurie i dzielnice. Kurii było 30, a należeli do nich wyłącznie patrycjusze z najznamienitszych rodów rzymskich. Dziesięć rodów tworzyło jedną kurię. Na każdy z 3 dystryktów Rzymu (Tities, Ramnes, Luceres) przypadało po 10 kurii.
Centurie, których było 193 dzieliły się na 18 centurii konnicy, 80 ciężkozbrojnej piechoty, 90 lekkozbrojnych, 4 techników i muzyków oraz 1 centurię, złożoną z najuboższych, nie wystawiającą w ogóle swego oddziału. Połowa centurii składała się z mężczyzn, których wiek nie przekraczał 46 lat, którzy formowali jednostki liniowe, pozostałe skupiały starszych, do 60 lat, odpowiedzialnych za obronę miasta – tak więc podział ludności w centuriach był ściśle związane z militarnym podziałem obywateli.
Dzielnice dzieliły się na wiejskie (początkowo 17, potem 31) i miejskie (4). W skład dzielnic miejskich wchodzili wszyscy obywatele rzymscy, nawet ci nie posiadający nieruchomości, zaś do wiejskich wyłącznie posesjonaci.


2 Zgromadzenia Obywatelskie – Ciała Reprezentujące
W państwie ateńskim zgromadzenie obywatelskie nosiło nazwę Ekklezji, i było podstawową jego instytucją, skupiającą w swoich rękach całość najważniejszych spraw państwowych.
Prawo uczestniczenia w nim przysługiwało każdemu obywatelowi posiadającymi pełnię praw obywatelskich po ukończeniu: 18 lat (jak twierdzą panowie Górski i Salomonowicz lub też 20 zdaniem Ewy Wisprzyckiej). Quorum wynosiło 6 tysięcy (co przy liczbie 40 tysięcy obywateli mogło by dziwić, jednak biorąc pod uwagę trudności, jakie sprawiać musiało dostanie się na odbywające się nieraz 3-4 razy w ciągu miesiąca posiedzenia obywatelom oddalonym kilka-kilkadziesiąt kilometrów od agory, wydaje się dosyć oczywiste). Każdy obywatel miał inicjatywę ustawodawczą, ale korzystali z niej tylko nieliczny potrafiący się wysłowić
Ekklezja wybierała urzędników państwowych, kontrolowała ich działanie (mogła zawiesić urzędnika w obowiązkach i postawić go przed sądem), obsadzała stanowiska dowódców wojskowych i wydawała im wytyczne, decydowała o wojnie i pokoju, o ilości żołnierzy, przyjmowała posłów i posłów wysyłała i przyjmowała rolę najwyższego sądu w szczególnych przypadkach.
W Rzymie zgromadzeń obywatelskich, czyli komicji, było rodzajów kilka, co wiązało się bezpośrednio z podziałem ludności opisanym wcześniej.
Tak więc mamy Zgromadzenie Kurialne (comitia curiata), o ekskluzywnym charakterze, początkowo dysponujące szerokimi kompetencjami wywodzącymi się z poprzedniego, monarszego ustroju, później odsunięte na dalszy plan. Posiadało jednak przez długi czas potężną broń – mogło przeprowadzać auspicje, co przy wysokim poziomie religijności w kraju miało ogromne znaczenie (badanie woli bóstw sprowadzało się oczywiście do pokazywania tłumowi to czarnych, to białych gołębi etc.) Zgromadzenie Kurialne mogło również nadawać także zespół szerokich prerogatyw i kompetencji, zwany imperium, wyższym urzędnikom administracyjnym.
Zgromadzenie Centurialne (comitia centuriata) zwoływał na Polu Marsowym konsul przez wciągnięcie na Kapitolu czerwonej chorągwi. Miało spory udział w stanowieniu prawa w republice. Bowiem mogło ono odrzucać projekty ustaw wysuwane przez konsulów (co w praktyce oznaczało możliwość wyraźnego wpływu zgromadzenia na treść ustawy), oraz samo posiadało inicjatywę ustawodawczą, lecz uchwała zgromadzenia musiała być zaakceptowana przez Senat. Zgromadzenie Centurialne dokonywało wyboru najważniejszych urzędów w państwie: konsulów, pretorów i cenzorów, decydowało o wypowiedzeniu wojny i służyło jako sąd apelacyjny od wyroków śmierci i ciężkich kar cielesnych. Głosowanie wyglądało tak, że liczyły się tam głosy nie osób, lecz centurii, które we własnym gronie ustalały swoje stanowisko. Zasady, mówiące o kolejności przedstawiania stanowisk centurii i głosowania początkowo faworyzowały arystokrację, później decydująca rolę odgrywał los.
Zgromadzenie Dzielnicowe (comitia tributa) uczestniczyło w procesie ustawodawczym, rozpatrując inicjatywy pretorów, dokonywało wyboru niższych urzędników – edylów i kwestorów, i służyło jako sąd apelacyjny od spraw zasądzających kary grzywny.
Podczas posiedzeń wszystkich wyżej wymienionych zgromadzeń nie przeprowadzano dyskusji, ustalano tyko stanowiska i głosowano. Dyskusje odbywały się na tzw. wiecach, bez podziału na kurie, centurie i dzielnice.
W późniejszych dziejach coraz większą rolę zaczęły odgrywać zgromadzenia plebejuszy - concilia plebis, i wydawane przez nie uchwały – plebiscitia, gdy poszerzyły one swój zakres obejmowania z plebsu na cały lud rzymski. Od tego czasu swoją "powagę" tracą komicja, a ważne zagadnienia, szczególnie z zakresu prawa procesu prywatnego, regulowane są za pomocą plebiscytów
O ile w Atenach wykształciło się jedno ciało, w którym wszyscy obywatele, niezależnie od pozycji realizowali swoje demokratyczne prawa w Zgromadzeniu Obywatelskim posiadającym bardzo szerokie kompetencje, o tyle w Rzymie powstało kilka ciał reprezentacyjnych, a ich funkcje i kompetencje zależały od pozycji ludzi będących w składzie danego ciała, toteż przynależność obywateli do danej centurii czy dzielnicy, zależna od wielkości majątku, wyznaczała zakres uprawnień i wpływu obywatela na sprawy publiczne.

3 Rady – Ciała Doradcze
W Atenach funkcjonowała tzw. Rada Pięciuset. Komplementowano ją poprzez wybór po 50 członków z każdej z fyle. Kadencja trwała jeden rok, urząd można było sprawować dwukrotnie. Diety były zbyt niskie by można było z nich wyżyć, więc Rada skupiała raczej bogatszych mieszkańców. Wobec niemożności prowadzenia codziennych obrad 500 osobowym gronie, powstała instytucja prytanów, czyli 50 członków danej fyle urzędujących przez 1/10 roku. Codziennie losowano innego przewodniczącego prytanów.
Rada przygotowywała wnioski ustawodawcze dla Eklezji, przygotowuje obrady i wciela w życie uchwały Zgromadzenia., kontrolowała urzędników, odpowiadała za finanse, prowadziła politykę wewnętrzną i zagraniczną kraju.
Rzymskim odpowiednikiem był 300 osobowy Senat. Miał on wybitnie elitarny charakter – jego członkami byli dożywotnio byli konsulowie, pretorowie, edylowie i wybitni trybuni. Skład Senatu był weryfikowany co 5 lat przez cenzorów. Senat miał prawo do zatwierdzania uchwał Zgromadzenia Centurialnego i Dzielnicowego (lub jego odrzucenia – przez co Senat mógł wpływać, ale niebezpośrednio na modyfikację ustaw), do tworzenia listy kandydatów na najwyższe urzędy i zatwierdzania ich. Wypowiedzenie wojny musiało się wiązać z decyzją Senatu. Decydował on również o sojuszach i o warunkach zawarcia pokoju. Duże znaczenie (co pokaże Juliusz Cezar) miało prawo Senatu do wyboru dowódców na kampanie wojenne. Ponadto Senat odpowiadał za finanse publiczne, decydował o podatkach i wydatkach. Niewątpliwie stawia to Senat w wyjątkowo mocnej pozycji, mocniejszej niż ateńskiej Rady.

4 Urzędy – Ciała Wykonawcze
W Atenach urzędników powoływano spośród obywateli, którzy ukończyli lat 30 na jeden rok bez możliwości powtórzenia. Działali oni zawsze kolegialnie, a liczba kolegiów przekraczała 70. Kolegialność urzędów miała chronić polis przed tyranią. Urzędnicy byli jedynie wykonawcami poleceń zgromadzenia i rady – a i na tym polu byli ograniczeni – poprzez niemożność skutecznej egzekucji prawa. Urzędnikiem zostawało się honorowo i raczej nie otrzymywali oni diety. Głównymi urzędami były urzędy archontów, thesothetów i strategów. O ile dwa pierwsze są reliktem poprzednich ustrojów o wyraźnie pomniejszanych kompetencjach, o tyle większość władzy wykonawczej skupiona została w tym ostatnim. Strategów było 10. Wybierani mogli zostać wielokrotnie. Posiadali oni szerokie kompetencje w kwestiach militarnych, przejęli oni również odpowiedzialność za politykę zagraniczną,
W Rzymie również urzędy były obieralne i kadencyjne, również na 1 rok, i też nie były opłacane. Urzędnicy Rzymscy odgrywali nieporównywalnie większą rolę niż ateńscy. Mogli bowiem oni wydawać przepisy prawne bez konieczności akceptacji ciał reprezentujących, i egzekwować to prawo nakładając kary pieniężne. Ponadto, urzędnicy posiadający pakiet praw zwany imperium (konsulowie, pretorowie) posiadali jeszcze większe kompetencje (prawo uwięzienia, zajęcia majątku, nawet karę śmierci). Konsulowie dowodzili armią, sami sobie wyznaczali oficerów i prowadzili pobór. Mieli też zakres władzy sądowniczej. Pretorowie stali na czele wymiaru sprawiedliwości, a poprzez wydawane przez nich edykty wykształciło się tzw. prawo pretorskie. Cenzorzy wpływali na listę senacką. Trybuni Ludowi posiadali nietykalność, a naruszenie jej groziło wyjęciem spod prawa. Posiadali prawo do weta w komicjach i Senacie.
Ustrój państwa Ateńskiego opierał się na skoncentrowaniu władzy w jednym ciele reprezentującym wszystkich obywateli, opierał się na bardzo silnej władzy ustawodawczej i bardzo słabej, niekompetentnej, wiecznie lustrowanej i bezsilnej władzy wykonawczej – co miało zabezpieczać przed dyktaturą. Republika Rzymska przyjęła model systemu podziału władzy, gwarantujący harmonię, i również zabezpieczający kraj przed dyktaturą