Wpływ epoki napoleońskiej na dzieje historii

Epoka napoleońska to niespełna szesnastoletni okres w historii, rozpoczęty przewrotem 18 brumaire'a (9 listopada 1799 r), kiedy to generał Napoleon Bonaparte przejmuje urząd I Konsula we Francji, zakończony wraz z podpisaniem układów wersalskich 1815 r. Okres ten, z racji mnogości i znaczenia wydarzeń w pełni zasługuje na miano epoki, a zmiany które się w tym czasie dokonały były tak ogromne że Europa już niż nigdy nie mogła być taka sama.
Podstawowe zmiany jakie się dokonały w epoce, to zmiany legislacyjne. Francja wyraźnie potrzebowała ujednolicenia prawa. Na jej terenie przed Rewolucją obowiązywało około 360 różnych kodeksów prawnych. Na lokalne prawa zwyczajowe z biegiem czasu nakładały się prawa feudalne i prawo kanoniczne kościoła katolickiego. Normy prawne były odmienne nie tylko w poszczególnych prowincjach, ale często również w sąsiadujących ze sobą miastach. (podobna sytuacja panowała w całej Europie)
„Generalnej i pełnej kodyfikacji wszystkich działów prawa sądowego dokonano w czasach napoleońskich. W ciągu krótkiego czasu, zaledwie 10 lat (1800 – 1810), opracowano i wydano aż 5 pełnych kodeksów, całkowicie nowoczesnych, które stanowiły przełom w każdej z kodyfikowanych dziedzin ... Rozmach i tempo, z jakim przeprowadzono te reformy prawa, nie mają sobie równych w dziejach europejskich kodyfikacji. Wielkie dzieło kodyfikacyjne ery napoleońskiej wpłynęło także na rozwój kodyfikacji w Europie i na świecie; często wzorowano się lub wręcz przejmowano kodeksy napoleońskie(1)”
Kodeksy o których mowa wcześniej to Code Civil des Francaises (Kodeks Cywilny) z roku 1804, Code de procedure (Kodeks Postępowania Cywilnego) z roku 1806, Code penal (Kodeks Karny) z roku 1810, Code de instruction criminelle (Kodeks postępowania karnego) z roku 1808, i wreszcie Code de commerce (Kodeks Handlowy) z roku 1807.
Code civil był wyraźnie antyfeudalny, oparty na zasadach liberalizmu i indywidualizmu, nadający wolność osobistą jednostki, równość wszystkich wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej, swobodę umów, wolność wyznania, wolność pracy, prawo do własnego języka, laicyzacja państwa i systemu prawnego.
Błędne było by stwierdzenie że dzięki Napoleonowi wszyscy w ludzie na Starym Kontynencie np. nagle stali się wolni, równi wobec prawa i mogą nabywać ziemię. Na ten proces składało się wiele innych czynników wynikających z tradycji, przyzwyczajeń, bieżących potrzeb czy położenia geopolitycznego. Ale jego reformy zdecydowanie przyspieszyły ten proces, stały się swoistym katalizatorem napędzającym zmiany społeczne na terenie całej Europy
Reformy Napoleona zmieniały charakter władzy państwowej wprowadzając pojecie suwerenności narodu – to od niego, nie od Boga władza miała pochodzić. To całkowicie burzyło starą koncepcję władcy absolutnego. Kodeks dał możliwość awansu społecznego tzw. stanowi trzeciemu, w którym do tej pory marnowały się jednostki wybitne, przedsiębiorcze czy też waleczne.
Proces rozpowszechniania i ustanawiania Kodeksu w krajach podbitych bądź uzależnionych od Napoleona rozpoczął ekspansję zdobyczy Wielkiej Rewolucji Francuskiej – wprowadzony został w prowincjach nadreńskich, pruskich, Alzacji, Lotaryngii, Hesji, Bawarii, Oldenburgu, w Wielkim Księstwie Badeńskim, w Belgii, Luksemburgu, Palatynacie, Sabaudii, Piemoncie, Parmie, Włoszech, w Holandii, w departamentach hanzeatyckich, w Wielkim Księstwie Bergu, w Westfalii, Hanowerze, Wolnym Mieście Gdańsku i Księstwie Warszawskim, prowincjach Iliryjskich i Królestwie Neapolu, a nawet w Krajach Ameryki Południowej, Bliskiego Wschodu czy też w Afryce Północnej. Nawet Carska Rosja przyjęła niektóre rozwiązania Kodeksu Napoleona (z wielkim niesmakiem przyszło im przyjąć prace kilku byłych adwokatów i jakobinów).
O genialności kodeksu świadczy fakt, że w wielu krajach utrzymał się on (lub raczej powracano do niego) przez wiele lat po upadku cesarstwa (np. we Francji kodeks w nieznacznie zmienionej formie obowiązywał przez następne 150 lat, a w Polsce częściowo do przejęcia władzy przez komunistów).
Dzięki reformom Kodeksu np. Francja jest laicka po dziś dzień, a my możemy zawierać ślub cywilny (Code Civil, article 165: „Małżeństwo obchodzone będzie publicznie, przed urzędnikiem cywilnym zamieszkania jednego z oblubieńców”. Urzędnik przyjmował oświadczenie stron, spisywał akt ślubu i umieszczał go w księgach stanu cywilnego), czy rozwodzić się za obopólną zgodą małżonków.
Kodeks Napoleona to zdecydowanie niezwykle nowoczesne arcydzieło prawodawcze. Do dnia dzisiejszego Kodeks Napoleoński tworzy trzon systemów prawnych wszystkich demokratycznych państw.
Wojna w obronie kraju sprzyja podnoszeniu się świadomości narodowej. Okupacja wywołuje silne ruchy narodowo wyzwoleńcze. Kilkunastoletnia okupacja francuska przewracająca cały „stary porządek” do góry nogami, w przypadku Niemiec czy Włoch wręcz świadomość narodową tworzy, dzięki dostarczeniu wszystkim księstwom, królestwom, państwom – miastom włoskim czy niemieckim wspólnego wroga („antychrysta”, „korsykańskiego Pigmejczyka” ).
Wojna. Wojna składa się z manewrów i z krwawych rzezi. To głównie tym pierwszym Napoleon podbił Europę (prawie każda z prowadzonych przez niego wojen była obronna, a wejście na terytorium napastnika było manewrem dającym przewagę obrońcy). W trakcie tych drugich życie straciło około sześciu milionów ludzi. Mimo że nie spowodowało to jakiegoś tragicznego wyludnienia Europy, to liczba 6 mln ofiar i tak zdaje się być dużą i znaczącą. Ale okazuje się że ważniejsze od tego, ilu ludzi ginie jest to w jakim czasie giną. Tak na przykład 14 X 1806 – dwie pruskie armie przestają istnieć. To musiało dać wiele do myślenia Fryderykowi Wilhelmowi III (a raczej jego żonie Luizie, która chciała tej wojny). Fakt nagłego zniknięcia z powierzchni ziemi uważanej za niepokonaną Armii Pruskiej (o mały włos Prusy same nie zniknęły) wymusiło odbudowę armii i głęboko idące reformy wojskowe – które przeprowadzone w sposób co najmniej „sprawny” tak rozbudziły żądze imperialistyczne (bądź też żądze wymazania plamy hańby z pół Jeny i Auerstaedt), że ostudzanie ich z przerwami potrwało do 1945r.
Ale pierwszym reformatorem był Napoleon. Zmienił on pole bitwy raz na zawsze. Żołnierza „drylującego”, ślepo posłusznego, bojącego się dowódcy dużo bardziej od śmierci zastąpił żołnierzem szybkim, zwrotnym, dynamicznym, walczącym o przeżycie, który wie o co walczy (a np. Rosyjski żołnierz nigdy nie będzie tego wiedział) żołnierzem lojalnym i kochającym swojego cesarza tak, że ginął z okrzykiem „Vive L'Empereur!” na ustach (no ale jak nie kochać cesarza który osobiście ceruje dziury po kulach swoim „dzieciom” Krzyżami Legii czy dzieli się pieczonymi ziemniakami z ogniska z szeregowcami i nie oburza się, jak się przypomni jego cesarskiej mości podrzucić do ognia). Kolejnym większym konfliktem zbrojnym będzie Wojna Krymska, gdzie walki będą już toczone w charakterze wojny pozycyjnej. (Wojna Krymska wykazała także zacofanie Rosji, która nie poszła w ślady zmian zapoczątkowanych przez Napoleona, odnosząc sromotną klęskę).
Epoką napoleońską Francja potwierdziła swoją mocarstwowość. Pomimo trudnego położenia geopolitycznego (pomiędzy znienawidzoną Anglią, Austrią i państwami niemieckimi), sporych problemach wewnętrznych (rewolucja) potrafiła nie tylko nie dać się „rozebrać”, ale ustanowić swój byt jako właśnie mocarstwo europejskie.
Napoleon tworząc Księstwo Warszawskie dał Polakom więcej, niż ktokolwiek inny byłby nam wstanie dać. Dał nam nadzieję na odbudowę państwa polskiego, (sam mówił że bez suwerennej Polski pokoju w Europie nie będzie i o plugastwie Francji która pozwoliła na rozbiory), wielu naszym malarzom i poetom dał natchnienie, twórczą wenę (a co najważniejsze Mickiewiczowi do „Pana Tadeusza”) Tworząc Legiony Polskie i szkoląc polskiego rekruta zrobił z niego najbardziej wartościową jednostkę bojową w ówczesnym świecie.
Napoleon należy do najlepiej rozpoznawalnych w świecie postaci historycznych. Dlatego często wykorzystuje się jego wizerunek np. w kampaniach reklamowych. Nawet tam, gdzie nie doszedł francuski żołnierz (Skandynawia, Grecja), wywrócenie starego porządku na kontynencie przyniosło skutki polityczne, ekonomiczne lub psychologiczne. Doświadczenia epoki były bardzo różne. Czym innym była ona dla Hiszpanii, gdzie Francuzów uznawano za okupantów, czym innym na ziemiach polskich, gdzie traktowano ich jak wyzwolicieli. Klęska cesarstwa oznaczała dla Sasów czy Hamburczyków uwolnienie od ciężaru, natomiast dla mieszkańców Warszawy, Poznania czy Krakowa – koniec marzeń o odbudowie Polski. Inna była też perspektywa różnych grup społecznych: uwolnieniu chłopa i zwiększeniu praw mieszczanina towarzyszył lęk arystokracji nawet tam, gdzie – jak w Księstwie Warszawskim – utrzymała ona rządy z cesarskiego nadania.
Europa Napoleona to przyspieszenie procesu tworzenia narodów i poczucia wspólnoty zarówno w opozycji do Francji (Hiszpanie, Niemcy, Rosjanie), jej poparciu (Polacy), połączeniu obu tendencji (Włosi) czy w oczekiwaniu na francuską interwencję (Grecy). Wypadki w Europie wpłynęły też decydująco na walkę o niepodległość kolonii w Ameryce Południowej
Epoka napoleońska oprócz doraźnych, gruntownych, rewolucyjnych zmian na ogromnym obszarze, przyspieszyła, katalizowała, dała początek innym czy też zapowiadał inne zmiany. Jej wpływ na dzieje historii jest nie do przecenienia.

(1) Stanisław Płaza, „Historia prawa w Polsce na tle porównawczym; cz. II, Polska pod zaborami”, Kraków 1994.