Etos romantyka i etos pozytywisty z perspektywy czytelnika naszego wieku.

Patrząc na literaturę, z perspektywy czlowieka naszego wieku, możemy z łatwością zauważyć jak olbrzymie zmiany przechodził styl życia społeczności danych epok i okresów literackich. Pod wplywem przeróżnych wydarzeń politycznych i społecznych zmieniała się ogólna orientacja danej kultury oraz przyjęta hierarchia wartości. Najbardziej kontrastujące ze sobą epoki następowały zawsze kolejno po sobie. Tak więc mamy antyczne umiłowanie wiedzy i ciemnote oraz zabobon średniowiecza, czystość i jasność formy renesansowej oraz barokowy marynizm i wreszcie oświeceniowy racjonalizm i empiryzm oraz romantyczny sentymentalizm i bunt jednostki, bedący z kolei całkowitym przeciwieństwem pozytywistycznej idei pracy u podstaw. Dowodów na istnienie takich przemian najłatwiej doszukać się w postawach bohaterów literackich poszczególnych okresów, którzy są uznawani za przedstawicieli etosu kutury i społeczności ze swoich czasów. W mojej pracy postaram się zarysować i scharakteryzować etos romantyka oraz etos pozytywisty na podstawie przykladów z wybranych przeze mnie utowrów.

Romantyzm postrzegany jest jako wiek buntu. Wielka Rewolucja Francuska przeciw niesprawiedliwym stosunkowm społecznym, rewolucja burżuazyjna w Angli, powstanie Grecji w imie wolności i niepodległości oraz nasza narodowa walka o wyzwolenie się ze szponów zaborców to wydarzenia które kształtowały uwczesny światopogląd. W literaturze, na szczycie hierarchi ważności, znalazły się cechy takie jak młodość, miłość, ufność w wydarzenia ponadzmysłowe, bunt przeciwko ogólnemu złu oraz tak zwany weltschmerz, czyli ból świata – odwrócenie się od świata, negacja wszelkich wartości, pesymizm i poczucie własnej słabości. Uosobienie tych cech bardzo często znajdowano w postaciach poetów, artystów, podróżników.

Niemiecki romantyk, Johan Wolfgang Goethe, stowrzył w swoim utworze pod tytułem ‘Cierpienia młodego Wertera’ pewnego rodzaju wzór bohatera określanego mianem werterycznego i bedącego jednym z wzorów roamtycznego etosu. Powieść Goethego w formie listów opowiada o dziejach tytułowego bohatera, nieszczęśliwie zakochanego młodzieńca, który w afekcie popełnia samobójstwo. Młodzieniec zmuszony miłosną aferą postanawia opóścić swe rodzinne strony i udaje się do małego miasteczka na prowincji. Tam przeżywa olbrzymią miłość do Lotty, która odwzajemnia jego uczucia. W swoich listach Werter pisze o niej jak o mistycznej bogini, bratniej duszy, jest przez niego uwielbiana, a on sam czuje się jak w ‘raju na ziemi’. Przełom w uczuciach bohatera następuje w momencie przybycia narzeczonego Lotty – Alberta. Choć Werter wiedział o jego istnieniu, starał się o nim zapomnieć. Ten okazuje się być człowiekiem dobrym, szczerym i uczciwym oraz dażącym Lotte olbrzymim uczuciem. Powodowany rozterkami wewnętrznymi oraz poczuciem własnej bezsilności, Werter, popełnia samobójstwo, załamany prawdziwą istotą romantycznej miłości. Jest on typowym kochnkiem romantycznym. Rządzą nim uczucia, jest nadwrażliwy, żyje marzeniami i często ucieka od świata. Jest również wykształcony, oczytany i subtelny. Nie potrafi znaleźć się w świecie.

Nieco odmiennym przykładem bohatera romantycznego jest Gustaw/Konrad z III części Dziadów Adama Mickiewicza. Tutaj na piedestale znajduje się walka o wyzwolenie narodu, jednakże zgodnie z romantycznymi zasadami toczy się ona na wielu płaszczyznach. Konrad to człowiek o wyjątkowej wrażliwości i bogatym życiu wewnętrznym. Przeczuwa istnienie świata metafizycznego i stara się go poznać. Kocha naród i w pełni się z nim utorzsamia „nazywam się milijon – bo za milijony kocham i cierpię katusze...” pragnie ofiarować mu wolność i nieśmiertelność, ale za cene całkowitego podporządkowania. W Wielkiej Improwizacji jako osoba niepospolita i równa Bogu, pragnie rządzić duszami i uczuciami poddanych. Oczywiście jego bunt przeciwko Bogu jest powodem klęski. Cechą Konrada jest prometejski bunt przeciw układom panującym w świecie. Jest on również przykładem bohatera bajronicznego: zbuntowanego, niezależnego, mającego poczucie wyższości i wyjątkowości, niepokornego, wolącego zginąć niż komukolwiek się podporządkować.

Zgodnie z tym co napisałem już wcześniej, wraz z nadejściem pozytywizmu, zmieniły się poglądy na świat, na ludzi, na nauke, na sposób przeprowadzenia rewolucji i na cel ludzkiego życia. Głowny prąd literacki tamtego okresu nazywamy realizmem. Naczelnym zadaniem pisarza stało się obiektywne przedstawienie rzeczywistości. Powrócił oświeceniowy racjonalizm i empiryzm, na społeczeństwo zaczęto postrzegać jako organizm w którym czynnikiem selekcji i rozwoju jest walka o byt. Wzorcem tej epoki stał się człowiek starannie wykształcony, ufny w potęgę rozumu i możliwości nauki. Jako największą wartość w jego życiu postrzegano prace. Stąd też liczyły się takie cechy jak zaradność, trzeźwe obliczanie środków i celów, skuteczność w działaniu, obowiązkowość i czystość moralna.

Bohaterem spełniającym owe wymagania był z pewnością Stanisław Wokulski z Lalki Bolesława Prusa. Człowiek ten od wczesnej młodości piął się do góry po szczeblach drabiny sukcesu. Był uparty, konsekwentny i ambitny. Ciężko pracował jako młody chłopiec aby zarobić pieniądze na nauke. Zafascynowany był naukami przyrodniczymi i prawdopodobnie gdyby nie nieszczęśliwa miłość do Izabeli Łęckiej zostałby wynalazcą. Jako człowiek dorosły wiódł życie przedsiębiorcy prowadząc spółkę handlową. Wokulski jbył osobą niezwykle szlachetną. Pomagał biedniejszym członokom społeczneństwa – w jego umyśle zakwitła nawet idea przekształcenia biednej dzielnicy Warszawy w piękne bulwary. Współpracował również z wyższymi warstwami społeczneństwa wyciągając z tego nie lada zyski. Do typowych dla pozytywisty cech dołączają się tutaj również cechy romantyka czyli nieszczęśliwa miłość, pełna rozczarowań i kto wie, może nawet prowadząca do samobójstwa.

U Elizy Orzeszkowej w powieści „Nad Niemnem” funkcję bohaterów pozytywistycznych pełni cały zaścianek Bohatyrowiczów. Przedstawieni oni są jako wzorowa społeczność tamtych czasów, bohaterstwo walki zostało zastąpione bohaterstwem pracy. Są wzorowymi gospodarzami co widać w zaścianku na każdym kroku. Codzienna prace przyjują z uśmiechem na ustach i czerpią z niej radość. Efektem ich trudów są przytulne chaty i dobrze utrzymane ogrody. Orzeszkowa przedstawia wielokrotnie opisy ich pracy – Bohatyrowiczowie wspólnie pracują, śpiewają podczas pracy, pomagają sobie nawzajem. Przyjmują nowych ludzi do swojej społeczności z otwartymi rękami, są niezwykle przywiązani do swojej ziemi i korzeni rodowych. Wszyscy mają poczucie patriotyzmu narodowego.

Dzisiejszy czytelnik patrzy na te wszystkie postawy z pewnym dystansem. Fakt, iż czasy zmieniły się diametralnie powoduje, że ludzie naszego wieku mają całkowicie odmienny pogląd na wszelkie sprawy dotyczące polityki, światopoglądu, Boga, życia codziennego. Przede wszystkim liczy się pieniądz i to jest czynnik dominujący w naszym społeczeństwie. Romantyczni wojownicy o wolność, hołdujący wzniosłym ideałom, ufającym przeczuciom, ponad wszystko kochający ojczyznę, oraz ci nieszczęślwie zakochani, popełniający samobójstwo z miłości postrzegani są przez czytelnika naszych czasów jako niespełna rozumu szaleńcy. Mianem romantyka określa się dziś osobę bujającą w obłokach, mającą skłonności do łatwego zakochiwania się i ponad wszystko cieniącą poezję, sztukę i piękno natury. Jak widać zostały wybrane tylko niektóre z cech lansowanych przez Mickiewicza i jemu podobnych. Pozytywistyczna idea pracy jest już nieco bliższa naszym czasom, choć również uważana za śmieszną bądź dziwną. Teoria głosząca, iż praca uszczęśliwia jest najwyraźniej nie do końca prawdziwa. Kto z nas bowiem lubi wstawać co rano i niczym zaprogramowana maszyna dzień w dzień wykonywać to samo zajęcie.

Podsumowując uważam jednak, że z etosu bohaterów tych epok dzisiejszy odbiorca wyciąga własne wnioski i z pewnymi ich cechami się utorzsamia. Należy zauważyć pewną prawidłowość. Młodzi ludzie,najczęściej utorzsamiają się z Werterem i jego cierpieniami. Czestokroć doszukują się w swoim życiu analogi i podobieństw do wydarzeń opisanych w utworze Goethego. Ludzie, którzy ukończyli już naukę, a ich życie w większości skupia się na konieczności utrzymywania rodziny kierują swoje myśli w kierunku pozytywistycznego określenia pracy. Starają się patrzeć na nią jak na coś co daje szczęście. Myślę, że fakt, iż dzieła romatyków i pozytywistów powstały ponad sto lat temu daje nam właśnie możliwość selkcji między cechami, które bardziej lub mniej nam pasują.