Świat Etrusków

Etruskowie: lud zamieszkujący środkową krainę Italii-Etrurie dzisiejszą Toskanię (ograniczoną z północy rzeką Arno, z południa Tybr, a ze wschodu Apeninami) od VIII do II wieku p.n.e.

Pochodzenie

Etruskowie należą do najbardziej tajemniczych ludów starożytnej Italii. Zapewne nie byli spokrewnieni z żadnym z sąsiadujących z nimi ludem i nie byli indoeuropejczykami. Według greckiego historyka, Etruskowie przybyli do Italii morzem z Lidii w Azji Mniejszej. Ponieważ w paru punktach Morza Egejskiego spotykamy nazwę Tyrrhenów, jest bardzo prawdopodobne, że Etruskowie byli spokrewnieni z przed grecką ludnością na Morzu Egejskim. W Egipcie w XIII i XII w. p.n.e. za panowania Ramzesa II znano lud Tursza, morskich korsarzy, których współcześnie identyfikuje się z Etruskami. Prawdopodobnie około 1000 roku p.n.e. Etruskowie osiedlili się w Italii. Pierwotne ich siedziby były w południowej części Etrurii nad brzegiem morza. Przybysze pomieszali się w Etrurii z ludnością tam zamieszkałą, w znacznej mierze italską, i utworzyli nowy naród, który miał wielkie znaczenie dla całego półwyspu italskiego.

Przypuszcza się, że Etruskowie, a ściślej rzecz biorąc ich bezpośredni przodkowie, wymienieni są w poematach Homera jako Trojanie.

Istnieje jednak jeszcze jedna teoria na temat pochodzenia Etrusków, a mianowicie, że byli oni rdzennymi mieszkańcami Italii zamieszkującymi środkową część tego terenu, którzy budowali polis, czyli miasta-państwa. Główne miasta:
- Arretium – (Arezzo)
- Caere – (Cerveteri)
- Clusium – (Chiusi)
- Cortona
- Perusia – (Perugia)
- Pisae – (Piza)
- Populonia
- Rusellae
- Tarquinii – (Tarkwinia)
- Veii – (Weje)
- Vetulonia
- Volsinii – (Bolsena)
- Volterrae – (Volterra)
- Vulci – (Wulczi).

Cywilizacja

Kultura i cywilizacja Etrusków wywarła wielki wpływ na Rzymian, którzy zapożyczyli od nich wiele mitów (Eneasz), rytuałów religijnych (np. z całą pewnością etruskie pochodzenie ma sztuka wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych, haruspicina), ubiór, urządzenia państwowe, odznaki itp. Niektórzy uczeni sądzą, iż pochodzenia etruskiego są m.in. liktorzy, krzesło kurulne toga praetexta. Niestety, z powodu szczupłości danych o cywilizacji etruskiej są to na razie w przeważającej mierze czcze przypuszczenia (wymienione rzeczy mogły zostać zapożyczone od kogoś innego, a równie dobrze mogą mieć pochodzenie rdzennie rzymskie).

Etruskowie uprawiali medycynę, astronomię, przy czym początkiem dnia było u nich południe. Dzielili czas na miesiące księżycowe. System rachuby mieli dwunastkowy. Pismo etruskie to nieco przystosowany alfabet zachodnio grecki używany w Kyme Chalcedońskim. Z kolei alfabet etruski został zapożyczony przez inne ludy zamieszkujące środkową Italię. Cywilizacja i religia Etrusków pozostawała pod wielkim wpływem cywilizacji greckiej, kwitnącej w greckich koloniach w Italii.

Religia

Od Greków przejęli Dionizosa. Z własnych bóstw etruskich najwybitniejsze są:
- Nortia – bogini losu,
- Mantus – bóg podziemnego świata,
- Lares – duchy opiekuńcze rodziny (nazwa ta i pojęcie przeszły do Rzymian).

Niektórzy uważają, że etruskiego pochodzenia jest bóg przyrody Vertumnus, mimo iż jego imię jest wyraźnie starołacińskie. Ważną rolę pełniła trójca bóstw zwanych
-Tinia (odpowiednik indoeuropejskiego Jowisza),
- Uni (czyli Junona)
-Menrva (czyli Minerwa).

Zostały one przypuszczalnie zapożyczone od mieszkających dookoła indoeuropejczyków.
Religia Etrusków była posępna. Składali niekiedy ofiary z ludzi, nadzwyczaj rozwinięte było wieszczbiarstwo: z wątroby zwierząt (haruspicja), z lotu ptaka, ze zjawisk niebieskich.

Ustrój polityczny

Pod względem politycznym Etruskowie tworzyli związek miast, w których początkowo mieli panować królowie (lars). Na miejsce królów później pojawili się dygnitarze zmieniający się co rok. Ludność składała się z rodów panujących i z prostego ludu. Corocznie zbierano się wokół świątyni bogini Voltumny, koło miasta Volsinii, gdzie składano ofiary, odbywano igrzyska, wybierano głównego kapłana i na wypadek wojny dowódcę wojsk związkowych.

Historia

W latach 600-475 p.n.e. Etruskowie osiągnęli najwyższą potęgę. Władza ich rozszerzyła się na znaczną część Italii północnej i Kampanii. Niejednokrotnie rozciągali swą władzę na Rzym. Zanim jeszcze Rzym stał się republiką rządzili nim królowie. Niektórzy byli Etruskami. W roku 616 p.n.e. na tron rzymski wstąpił Tarkwiniusz Stary, który swoją elokwencją podbił serca Rzymian. Po nim, Rzymem rządziło jeszcze dwóch etruskich królów: Serwiusz Tuliusz (578-534 p.n.e.)-syn pałacowej niewolnicy, któremu wróżono wielkie sukcesy, dzięki czemu król od razu go usynowił. Nastąpił po nim okrutny Tarkwiniusz Pyszny, który podobno przemocą doszedł do władzy. Był on rodzonym synem Tarkwiniusza Starego. Upadek Etrusków datuje się od bitwy pod Cumae, w której Hieron I wraz z mieszkańcami Cumae pobił ich flotę w 474 p.n.e. Z wolna Grecy i Kartagińczycy odepchnęli ich z wybrzeży morskich. Celtowie wyparli ich z górnej Italii. Samnici opanowali Kampanię. Etruskowie ulegli w końcu Rzymianom i po bitwie nad jeziorem Vadimnus w 283 p.n.e. dostali się całkowicie pod ich władzę.Byli odtąd ich sojusznikami, na wpół niezależnymi. Nastąpiła romanizacja Etrusków – pierwszy i chyba jedyny przypadek asymilacji kultury jakoby wyższej przez niższą. W 89 p.n.e. uzyskali obywatelstwo rzymskie jako nagrodę za wierność Rzymowi w czasie wojny ze sprzymierzeńcami. Wiele rodów rzymskich pochodziło od Etrusków. Wśród ich potomków byli m.in., jak się zdaje, Pompejusz, a także Pliniusz i Mecenas. Niektóre rodziny etruskie przetrwały do najnowszych czasów. W 1765 r. pochowany był w katedrze Volterra, biskup M. Caecina, a w tymże mieście znajduje się starożytny grobowiec etruski z epitafium rodziny Ceicna (Caecina). Około 100 p.n.e. Etruskowie zupełnie rozpłynęli się w żywiole łacińskim.

Język

Dziś najważniejsze wiadomości o języku etruskim dają nam inskrypcje, których zachowało się ok. 8500, z czego 80% to napisy grobowe, przeważnie imiona. Reszta napisów również zawiera dużo imion osób, bohaterów, bogów, wskutek czego zasadniczo nie przedstawiają one wielkiej wartości dla poznania języka. Trzy tylko teksty etruskie mają większe znaczenie: tzw. Cippus Peruginus, tabliczka gliniana z Kapui, i pochodzące z rozprutych lnianych zwojów ksiąg bandaże, którymi owinięta była mumia w Zagrzebiu. Te trzy zabytki dają razem blisko 2000 słów etruskich.
Tabliczka z Kapui jest, jak się zdaje, z V w. p.n.e., Cippus Peruginus jest znacznie młodszy, a bandaże mumii zagrzebskiej prawdopodobnie pochodzą z II w. p.n.e.
Język etruski dotąd nie został odcyfrowany pomimo usiłowań wielu uczonych. Znamy bardzo mało ścisłych znaczeń wyrazów etruskich. Istnieje wiele fantastycznych prób łączących język Etrusków z najrozmaitszymi językami, jak np. litewskim lub węgierskim. Ze wszystkich tych hipotez tylko jedna da się utrzymać, mianowicie hipoteza o pokrewieństwie etruskiego z językami przedgreckimi z okolic Morza Egejskiego i Azji Mniejszej. W szczególności jasne wydaje się pokrewieństwo etruskiego ze słynnym nieodcyfrowanym do dziś napisem z wyspy Lemnos. Wyrazy napisu lemnoskiego: zivai aviz dają się łatwo zestawić z etruskim: zivas avils. Wobec jednak naszej nieznajomości jednego i drugiego języka nie da się wykluczyć i tego, że jest to podobieństwo czysto przypadkowe.

Sztuka

Sztuka Etrusków zawsze była pod silnym wpływem Fenicjan, Kartagińczyków, Greków, z którymi Etruskowie utrzymywali ciągłe stosunki. W architekturze pozostały po nich w wielu miastach toskańskich ruiny murów, wodociągi, świątynie. Do dziś w Tusculum zachowała się ciekawa budowla Etrusków. Przed świątyniami Etrusków były obszerne dziedzińce z rzadko rozstawionymi kolumnami. O domach etruskich dają pojęcie urny, mające postać domów. W grobowcach zachowało się bardzo dużo zabytków malarstwa ściennego. Najdawniejsze zabytki zdradzają wpływy greckie, z czasem sztuka Etrusków stawała się coraz oryginalniejsza i osiągnęła szczyt swej doskonałości. Obrazy na ścianach z tej epoki przedstawiają sceny z codziennego życia i kultu zmarłych. W sztuce Etruskom nie chodziło o naśladowanie natury, raczej tylko o wrażenia wzrokowe, dlatego też np. konie są niekiedy malowane na niebiesko. Wysoko stała sztuka stosowana. W grobowcach znaleziono piękne lustra z brązu oraz różne naczynia z brązu i złota, jak np. broń, trójnogi, świeczniki, kociołki itp. W sztukach plastycznych przeważnie używano gliny. Wielkie posągi z gliny umieszczano na sarkofagach a także w świątyniach. Z kamienia i marmuru pozostało po Etruskach niewiele rzeźb. W Jeziorze Trazymeńskim znaleziono posąg z brązu Aulusa Metiliusa, należący do najlepszych wzorów etruskiej sztuki.

Okres początkowy

W okresie schyłku kultury zwanej protowillanowiańską, związaną z epoką brązu i bezpośrednio po niej następującej kultury willanowiańskiej nastąpiło znaczne zróżnicowanie tempa rozwoju osiedli położonych na terenie Etrurii. Najszybciej rozwinęły się ośrodki położone pomiędzy rzekami Arno i Tybrem. Na terenach tych natrafiono na pozostałości kamiennych budowli na planie prostokąta z wejściem poprzedzonym niewielkim portykiem. Na terenach sąsiednich, w warstwach archeologicznych datowanych na ten sam okres, odnaleziono ślady niewielkich chat z pali, chrustu i gliny. W miejscach pochówku natrafiono na groby szybowe, w których chowano prochy zmarłych w dwustożkowych popielnicach. Pod koniec okresu protowillanowiańskiego zaczęto nakrywy popielnic przykrywać hełmem z brązu lub gliny. Był to początek rozwoju form antropomorficznych, z których powstała kanopa. Na ten okres datowane są też pierwsze tumulusy, nakrywające kilka sąsiednich grobów. Ceramika była lepiona bez użycia koła garncarskiego, ozdobiona rytymi ornamentami geometrycznymi. Z późniejszego okresu willanowiańskiego pochodzą naczynia z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych, figurki przedstawiające ludzi i zwierzęta. W ornamentyce motywy geometryczne przeplatają się z motywami roślinnymi. Koniec VIII w. p.n.e. to czas kolonizacji greckiej na południu półwyspu i wpływu tej kultury na sztukę etruską. Rozwój handlu spowodował napływ wyrobów pochodzenia syryjskiego, egipskiego i fenickiego. Ujednolicenie stylistyczne nastąpiło pod koniec VII w. p.n.e.

Architektura

Głównym materiałem używanym w budownictwie była cegła i drewno. Kamień stosowano przede wszystkim w budowlach obronnych, natomiast terakotę do ozdoby.
Zachowane pozostałości miast to przede wszystkim ślady siatki ulic, urządzeń wodnych i kanalizacyjnych. Pozwalają one wnioskować o wysokim poziomie urbanistyki, wzorowanym na kulturze hellenistycznej i wschodniej. Domy wznoszone na początku VII w. p.n.e. budowane były na planie prostokąta. Fundamenty wykonywano z otoczaków lub bloków kamiennych, ściany z suszonej cegły wzmacniano drewnianymi palami. Dach o konstrukcji z drewna kryty był terakotowymi dachówkami. Domy zdobiono płytkami z terakoty. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. dom etruski rozbudowany został wszerz, wzdłuż znajdującego się przed nim dziedzińca. Trójdzielne wnętrza składały się z umieszczonego pośrodku większego pomieszczenia i dwóch bocznych o mniejszej powierzchni. Pod wpływem kultury greckiej dom mieszkalny w IV w. p.n.e. uległ przekształceniu. Zabudowa tego okresu to dom budowany na planie prostokąta, z szeregiem pomieszczeń wokół częściowo przekrytego dachem atrium. Fundamenty były wykonywane z kamienia a dwuspadowe dachy kryte były dachówką i zdobione terakotą. Przez kolejne lata, do ok. II w. p.n.e. atrium zmieniało się, upodabniając się coraz bardziej do reprezentacyjnej izby z funkcją komunikacyjną.

Zabytki sakralne (świątynie etruskie) znane są z wykopalisk, modeli tworzonych w terakocie oraz opisów literackich. Przy budowie świątyń, pod wpływem porządku doryckiego wykształcił się porządek toskański. Jedynie w porcie Caere (Cerveteri) w Pyrgi odkryto pozostałości świątyni poświęconej bogini Thesan-Leukotei pochodzącej z ok. 460 p.n.e. Świątynia została wzniesiona na niskim, kamiennym podium. Boki pronaosu zamknięte są antami a dach wsparty był na trzech rzędach kamiennych kolumn. Wnętrze na trzy nawy dzieliły ściany zbudowane z suszonych cegieł i wykończone tynkiem. Wnętrze zdobiły polichromowane rzeźby i terakotowe fryzy.

Architektura sepulkralna

Wśród zabytków związanych z obrzędami chowania zmarłych (architektura sepulkralna) można wymienić tumulusy budowane do VI wieku p.n.e., groby komorowe i grobowce wykuwane w tufie. Komory grobowe były bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską (najciekawsze malowidła odnalezione zostały w Tarkwinii). Wyposażenie komór grobowych naśladowało domy mieszkalne (w grobach odkrytych w Caere nie tylko wyposażenie ale cały wystrój wnętrza imitował domy mieszkalne). Etruskowie do wykonywania rzeźb używali gliny (koroplastyka) i metalu (toreutyka), najczęściej brązu. Najstarsze z zachowanych to wykonane z brązu maski pośmiertne zakładane na urny z prochami z VIII-VII wieku p.n.e. Późniejsze to głowy z terakoty występujące na pokrywach urn (kanopa) i wreszcie w VI-II w. p.n.e. całe postacie zmarłych na pokrywach urn i sarkofagach.

Rzeźba

Rzeźba etruska to oczywiście nie tylko dzieła mające zastosowanie do zdobienia grobowców. Tworzono także portrety w postaci stojących posągów (tzw. Arringatore, Mówca z III w. p.n.e.), figurki dekoracyjne (często o tematyce rodzajowej), wotywne i sakralne zarówno z terakoty, jak i z brązu. Pod koniec VI w. p.n.e. większe posągi z brązu były odlewane metodą tzw. pustego odlewu. Rzeźbę etruską cechuje duża znajomość anatomii, ekspresja wyrazu i dynamika ruchu. Do najchętniej odtwarzanych postaci należą gladiatorzy, sportowcy i bawiące się dzieci. Znanym przykładem etruskiej rzeźby w brązie są Wilczyca kapitolińska z końca VI w. p.n.e. oraz Chimera z Arezzo z V w. p.n.e. Rzeźby z terakoty to akroteriony, antefiksy (np. gorgony, satyr z menadą) oraz Apollo z Wei.

Malarstwo

Malarstwo etruskie jest najlepiej zachowaną dziedziną sztuki etruskiej. Liczne freski figuralne zdobiły wnętrza grobowców. Najstarsze, pochodzące z VII i VII w. p.n.e. są w stylu orientalnym. Ich tematyka to sceny rodzajowe i z mitów greckich. Barwne malowidła z postaciami o zaznaczonym konturze i zróżnicowanej kolorystyce w zależności od płci (dla kobiet zarezerwowano barwę białą, dla mężczyzn brunatną). Najsłynniejsze ośrodki to Tarkwia i Weja. Od IV wieku p.n.e. tematyka zmienia się, sceny dotyczą wierzeń pozagrobowych. Występują w nich demony i popełnione przez nich okrutne czyny. Drugim ważnym tematem tego okresu są wydarzenia historyczne z portretami zmarłych biorących udział w tych zdarzeniach. Z czasem kolorystyka fresków zmieniłą się na bardziej stonowaną. Pojawiły się półtony, światłocień, znikły wyraziste kontury. W ostatniej fazie pojawiłą się technika zwana czasem \"impresjonizmem\" etruskim. Polegała ona na dość odważnym posługiwaniem się kolorem w postaci barwnych plam i kreską. Najsłynniejszym ośrodkiem było Vulci. Zachowane zabytki to grób Franois w Vulci z III w. p.n.e. (obecnie przechowywany w Museo Torlona), grób w Tarkwini (z I w. p.n.e.)

Rzemiosło

Podstawowym surowcem w rzemiosłach artystycznych była glina i metal. Wśród wyrobów ceramicznych do V w. p.n.e. dominują wazy zdobione ornamentami plastycznymi o geometrycznej formie, pokostowane, o czarnym połysku tzw. bucchero nero. Najsławniejszym ośrodkiem produkcji było Clasium. Przedmioty użytkowe wyrabiano z brązu: dzbany, kandelabry, aplikacje sprzętów, biżuterię, amulety a nawet podeszwy sandałów. Do najpiękniejszych wyrobów należały puszki na klejnoty tzw. cisty, ozdobione scenami mitologicznymi wyrytymi na ściankach i uchwytach w formie figurek tancerek, gladiatorów itp. (nasłynniejsza to Cista Firconi z II w. p.n.e.). Przedmioty jubilerskie wyrabiano z metali szlachetnych przy użyciu maleńkich kuleczek (technika granulacji) lub cienkiego drucika (technika filigranu). Sporo wyrobów rzemiosła etruskiego zdołało przetrwać, przede wszystkim przez kolekcjonerstwo rzymskie.
Sztuka etruska wygasła w II-I w. p.n.e., a jej miejsce zajęła rozwijająca się na tym samym terenie sztuka rzymska, która przejęła z niej sporo osiągnięć.

Podsumowanie

Uważamy, że Etruskowie to fascynujący i tajemniczy lud, który pozostawił po sobie wiele ciekawych zabytków m.in. Sarkofag małżonków (530-520 p.n.e) Wszyscy wiemy, że kultura grecka i rzymska wywarła ogromny wpływ na kulturę europejską i stoi u jej podstawy, a sam Rzym wiele przejął od Etrusków. Wprawdzie trudno było znaleźć informacje o Etruskach, jednak sądzimy, że lud ten wart jest głębszego przeanalizowania. Zachęcamy wszystkich do zgłębiania tajemnic przedrzymskich mieszkańców Italii.