Rozwoj wczesnego dzieciństwa

W okresie tym zaznaczają się intensywne zmiany w sferze percepcji. Małe dziecko nabywa wiele sprawności motorycznych, rozwija się jego kompetencja komunikacyjna, nabiera, jak mówi Eric Erikson zaufania do swoich opiekunów i siebie samego: swoich zmysłów i zdolności radzenia sobie pod nieobecność opiekunów.

ROZWÓJ PERCEPCJI
W chwili urodzenia podejmują swoje funkcje podstawowe systemy percepcyjne. Zdaniem Jerome Brunera, poznanie wyprzedza percepcję. Dopóki bowiem człowiek nie potrafi skategoryzować obiektu, zaliczyć go do jakiejś klasy obiektów, nie wyodrębnia go spostrzeżeniowo. Otaczający nas świat spostrzegamy zależnie od posiadanej wiedzy.
WZROK - stanowiący dla człowieka podstawowy zmysł orientacji w otoczeniu, rozwija się w okresie wczesnego dzieciństwa bardzo intensywnie. Niemowlę osiąga poziom ostrości wzroku charakterystyczny dla człowieka dorosłego. Między 3 a 5 miesiącem rozwija się spostrzeganie głębi dzięki konwergencji osi wzrokowych oraz zestrajania w korze mózgowej informacji przesyłanych z obojga oczu. W 3 miesiącu dzieci rozróżniają cztery podstawowe barwy i przejawiają preferencję barwy żółtej i czerwonej w stosunku do zielonej i niebieskiej. Ruchy oczu niemowlęcia patrzącego na jakiś obiekt są podobne do ruchu oczu człowieka dorosłego. Niemowlęta najpierw skupiają wzrok na brzegach przedmiotu, następnie przenoszą spojrzenie ku części środkowej przedmiotu przy jego poruszaniu się. Patrząc na twarz ludzką, dziecko najpierw zatrzymuje wzrok na brzegach twarzy, a potem przenosi spojrzenie na jej wewnętrzne elementy, przy czym najwcześniej zatrzymuje wzrok na oczach, potem na oczach i nosie, w końcu patrzy na oczy nos i usta. Dzieci patrzą dłużej na twarz osoby mówiącej lub uśmiechniętej. Świat, odbierany zmysłem wzroku dość wcześnie (4 miesiąc), jawi się dziecku jako stabilny. Najwyraźniej zaznacza się spostrzeganie stałości wielkości, słabiej zaś - spostrzeganie stałości kształtu i barwy.

Dziecko jeszcze przed urodzeniem zapoznaje się ze światem DŹWIĘKÓW. Po urodzeniu już trzydniowe niemowlęta rozpoznają głos swojej matki i potrafią go odróżnić od głosu innej kobiety, co jest związane z kontaktowaniem się dziecka z pewnymi charakterystykami głosu matki przed narodzeniem. Wiele interesujących danych, dotyczących umiejętności różnicowania przez małe dziecko dźwięków mowy ludzkiej, przyniosły badania psycholingwistyczne. Okazało się że już w 1 miesiącu dziecko różnicuje dwa syntetyczne dźwięki mowy, które różnią się początkową spółgłoską, np. p - b. Różnicowanie to jest kategoryczne i podobne do różnicowania dokonywanego przez dorosłych. Z kolei eksperymenty z różnicowaniem dźwięków charakterystycznych dla języków nieznanych dziecku wykazały, że zdolność ta jest wrodzona i wyraźnie zmniejsza między10 a 12 miesiącem, co zdaje się wskazywać, że doświadczenie językowe prowadzi do spadku zdolności różnicowania tych dźwięków które nie funkcjonują w języku używanym przez dane dziecko.

Aktywność percepcyjna niemowlęcia od początku jest sensowna. Zdaniem Eleonory Gibson, dziecko od pierwszych dni swojego życia identyfikuje te bodźce które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu: umożliwiają przewidywanie i rozumienie docierających do niego sygnałów. Powoli dziecko uczy się te bodźce różnicować i z czasem potrafi czynić to nawet w odniesieniu do tych, które wydają się podobne (np. różnicuje odcienie kolorów, odróżnia rodzaje czworoboków). Uczy się także dostrzegać tożsamość w obiektach, które zmieniły wygląd zewnętrzny czy położenie w przestrzeni (np.. ujmuje stałość liczby obiektów bez względu na ich układ w przestrzeni). Wykrywa ponadto stałe schematy analizy i syntezy spostrzeganych obiektów.

Stałość i obiektywność przedmiotów
Istotnym momentem w rozwoju orientacji dziecka w świecie jest uchwycenie takich cech przedmiotu, jak jego stałość i obiektywność. Postępy w tym zakresie ściśle wiążą się z rozwojem umysłowym dziecka.

Ujmowanie niezmienności przedmiotów stanowi podstawę do tworzenia kategorii opartych na danych percepcyjnych. Badania Kennetha Robertsa wykazały, że dziewięciomiesięczne niemowlęta po obejrzeniu rysunków kilku różnych ptaków przyglądały się z większym zainteresowaniem rysunkowi konia niż rysunkom innych jeszcze przykładów ptaków. dzieci te wytworzyły kategorię ptaków i potrafiły dać wyraz temu, że odróżniają obiekt, który do tej kategorii nie należy.

Intermodalny charakter percepcji
Od urodzenia dziecko ma skłonność do dokonywania powiązań między modalnościami percepcji. Powiązania te utrwalają się i modyfikują w toku rozwoju. U dwumiesięcznego niemowlęcia obserwuje się koordynację słuchu ze wzrokiem: dziecko, słysząc dźwięk, zwraca wzrok w jego stronę. Niemowlęta od 2 do 4 miesiąca życia są wrażliwe na brak synchronizacji ruchu warg i dźwięków, co ma znaczenie przy zdobywaniu kompetencji językowej. W 1 roku życia intensywnym zmianom podlega koordynacja wzrokowo - ruchowa, co znajduje wyraz w rozwoju chwytu dowolnego i manipulacji specyficznej.

Powstawanie powiązań między różnymi danymi percepcyjnymi dobrze wyjaśnia koncepcja Stefana Szumana. Jego zdaniem, każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę. Składa się z fazy inicjującej, w której jednostka zostaje pobudzona, zaktywizowana przez jakiś bodziec, i finalizującej, która niesie uspokojenie, związane z osiągnięciem efektu poznawczego. Rozwój przechodzi przez trzy etapy. Najpierw dziecko angażuje tylko jeden zmysł, ten sam w obu fazach, co prowadzi do niepowiązanego ujmowania poszczególnych sensorycznych właściwości obiektów. Działania z przedmiotem, angażując różne zmysły (odmienny w fazie inicjującej i finalizującej), prowadzą do dynamicznego wiązania poszczególnych danych zmysłowych, co przynosi w efekcie powstanie „strefy” wiadomości o danym przedmiocie. Jednocześnie dzięki zaangażowaniu zmysłu dotyku przedmiot nabiera cech realności. Na ostatnim etapie dziecko potrafi aktualizować wiedzę o przedmiocie (faza finalizująca) na podstawie jednej informacji sensorycznej lub zastosowania symbolicznego zastępnika w postaci nazwy.

Manipulacja wczesnodziecięca
Od okresu chwytu dowolnego rozpoczyna się chwytanie i sięganie pod kontrolą wzroku. W toku rozwoju następuje skracanie drogi ręki do przedmiotu, oburęczne sięganie po przedmiot zostaje zastąpione przez jednoręczne, z zaznaczającą się przewagą ręki prawej lub lewej, poznawanie jedynie dotykowe ustępuje miejsca poznaniu wielozmysłowemu. Zmienia się również sam chwyt: od chwytu prostego (dziecko nakrywa dłonią przedmiot i owija go palcami) poprzez chwyt nożycowy (przywodzenie kciuka do pozostałych palców) do chwytu pęsetkowego (przeciwstawianie kciuka i palca wskazującego; chwytanie opuszkami.

W 1 roku życia dziecko manipuluje w sposób niespecyficzny: zdobyty przedmiot wyzwala jego eksplorację. Dopiero pod koniec 1 roku działania dziecka stają się specyficzne. W interakcji z dorosłym poznaje ono sposoby używania przedmiotów, odkrywa przy pomocy dorosłego i własnej aktywności ich funkcję: uczy się turlać piłkę, wkładać klocki do wiaderka. W tych rozwojowych osiągnięciach realizuje się teza Wygotskiego: „droga od przedmiotu do dziecka i od dziecka do przedmiotu prowadzi przez drugiego człowieka”.

Na drugi rok życia dziecka przypada okres rozwoju manipulacji specyficznej. Uczy się ono dostrajać swoje ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości, oddalenia. Ruchy dziecka nabierają precyzji. Osiągnięcia rozwojowe w zakresie manipulacji widać najwyraźniej w zabawie klockami; kolejne etapy tej zabawy traktowane są jako miary rozwoju. Dziecko najpierw piętrzy klocki, budując wieże (18 miesiąc - z 3, 4 klocków, 21 miesiąc z 5 klocków, 24 miesiąc - z 6 klocków, 30 miesiąc - z 8 klocków), potem zestawia klocki jeden na drugim na płaszczyźnie, budując pociągi, w końcu tworzy budowle trójwymiarowe np. mosty (30 miesiąc).

W wieku poniemowlęcym dziecko uczy się posługiwać przedmiotami codziennego użytku. Podstawą nabywania tych umiejętności przez dziecko jest mechanizm naśladowania wzoru czynności, proponowanego przez dorosłego. Większość dzieci w 2 roku życia potrafi posługiwać się łyżką, 2,5 latek potrafi przenieść szklankę napełnioną w ¾ płynem, nałożyć części ubrania; 3 latek umie umyć twarz, ręce i wytrzeć się ręcznikiem.

Rozwój lokomocji
Rozwój sprawności lokomocyjnych dziecka jest ściśle powiązany z jego osiągnięciami sensorycznymi i manipulacyjnymi. Coraz sprawniejsze przemieszczanie się w przestrzeni zapewnia bowiem dostęp do przedmiotów i skutecznie ich zdobywanie.

Zmiany postawy ciała prowadzą od postawy horyzontalnej, charakterystycznej dla pierwszych miesięcy życia dziecka, do postawy wertykalnej. Przejście odbywa się stopniowo, a kolejne osiągnięcia rozwojowe polegają na odrywaniu, krok po kroku, ciała dziecka od podłoża (leżenie na brzuszku z uniesioną górną częścią tułowia, siedzenie, stanie), aż przyjmie ono postawę spionizowaną.

Postępy w zakresie przemieszczania się w przestrzeni układają się na linii rozwojowej - od obrotów w miejscu, wokół osi własnego ciała, poprzez samodzielne zmiany postawy ciała (siadanie, wstawanie), do samodzielnego przemieszczania się w przestrzeni (pełzanie, raczkowanie, chodzenie) i doskonalenia sposobów przemieszczania się (pokonywanie przeszkód, bieganie). Pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko staje się niezależne w poruszaniu się w najbliższym otoczeniu i docieraniu do interesujących go obiektów.

Komunikowanie się małego dziecka z otoczeniem
W ciągu pierwszych 3 - 4 miesięcy życia dziecka większość kontaktów z matką ma formę interakcji twarzą w twarz i występuje w czasie karmienia, czynności pielęgnacyjnych, zabawy.

Do komunikowania się z otoczeniem małe dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne, używając takich środków jak: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja. Szczególną rolę odgrywają gesty wskazywania, które wyrażają gesty o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie przedmiotu oraz wskazywanie na przedmiot. Za pomocą gestów dzieci etykietują przedmioty i zdarzenia, zanim jeszcze zaczną etykietować je słowami. Dzieci które częściej używają gestów, więcej potem mówią. Wczesne próby komunikowania się służą: regulacji zachowania (aby otrzymać coś lub uzyskać pomoc w osiągnięciu celu), interakcji społecznej (aby zwrócić uwagę partnera lub ją podtrzymać), połączeniu uwagi (aby skłonić partnera do wspólnego obserwowania obiektu lub zdarzenia).


W okresie niemowlęcym można obserwować bogatą mimikę, wyrażającą przeżycia dziecka i będącą środkiem komunikowania się z otoczeniem. Wyraźną wartość komunikacyjną ma uśmiech. Uśmiechając się dziecko nie tylko komunikuje zadowolenie czy sympatię, ale także wzbudza pozytywne reakcje u dorosłego: przedłuża interakcję, wywołuje jego uśmiech.