Transcendentalia u Św. Tomasza z Akwinu

TEMAT: Tomistyczne koncepcje Transcendentaliów
TRANSCENDENTALNE WŁAŚCIWOŚCI BYTU – PRAWDA

Autor: Mieczysław Albert Krąpiec
Tytuł: „Metafizyka”
Miejsce publikacji: Lublin KUL 1995 r.



Transcendentalia (łac. transcendere – przekraczać) – intelektualne ujęcia bytu, wyprzedzające i warunkujące wszelkie jego poznanie pojęcia, kategorialnie, wtórne – atrybuty przysługujące w sposób mniej lub bardziej doskonały każdemu bytowi jako bytowi, czyli dlatego, że jest bytem. Transcendentalia odnoszą się do każdego bytu i to nie ze względu na jakąś jednoznacznie określoną treść, lecz ze względu na to że istnieje. Najważniejszym takim „określeniem” czyli transcendentalne, jest sam byt (ens). Cokolwiek istnieje – jest jakimś konkretnym bytem. Jako byt jest czymś jednym, jednym tym samym bytem. Dlatego zamiast „byt” możemy powiedzieć „jedno”, „jednostka” (unum). Jak widać, jedno to również transcedentale, i to równoznaczne z samym bytem . Podobnie i rzecz (res): każdy byt jako taki jest pewną określoną, tożsamą z sobą rzeczą. Każda rzecz, to jakieś „coś”, odrębne od wszystkich innych rzeczy; słowo „coś” uwyraźnia pewien uniwersalny i konstytutywny aspekt bytu: odrębność. On również jest transcedentalne. Nieco inny charakter mają dwa transcedentale: prawda (verum) i dobro (bonum). Byt jest transcedentalnie prawdziwy. Znaczy to, że znajduje się w konieczności w relacjami zgodności z rozumem jest wewnętrznie niesprzeczny, sensowny, zasadniczo poznawalny. Można dodać: jest taki bo jest dziełem Bożego Rozumu. Byt jest też transcedentalnie dobry. To z kolei znaczy, że ma swój cel, swoje miejsce w całokształcie rzeczywistości, i więcej: że skoro istnieje, to jest zgodny z wolą Boga, byt przez Niego ze chciany. Tym samym każdy byt jest również i przynajmniej potencjalnie przedmiotem afirmacji woli ludzkiej czasami do tego zestawie dodaje się jeszcze transcendentalne piękno (pulchrum), będące syntezą prawdy i dobra. Teoria transcendentaliów, w pełni opracowana po raz pierwszy została przez Tomasza Akwinu jest jednym z największych metafizyki klasycznej i całej kultury scholastycznej. Filozofia Św. Tomasza uchodzi za najdoskonalsze dzieło filozofii średniowiecznej i jedno z największych dokonań w dziełach filozofii w ogóle.

Św. Tomasz z Akwinu dokonał rozróżnienia, które wskazuje na różne rozumienie prawdy. „Prawdziwe jest to co jest” – napisał Św. Augustyn. Ale rozumienie prawdy można rozpatrywać w kilku aspektach.
Najogólniej o prawdzie można mówić w dwóch znaczeniach: jako o prawdziwości naszego poznania, czyli o tzw. „prawdzie logicznej”, oraz o prawdziwości samej rzeczy, czyli o tzw. „prawdzie antycznej”. Biorąc pod uwagę „prawdę logiczną”, to już klasyczną stała się definicja prawdy sformułowana przez Izaaka ben Salomona, która brzmi: „Prawda jest uzgodnieniem intelektualnego poznania i rzeczy”. A więc prawda logiczna polega na uzgodnieniu ludzkiego doskonałego poznania wyrażającego się
w sądach z rzeczywistością. Zagadnienie jednak logicznej prawdy nie należy do zakresu badań metafizyki i dlatego wzmianka o niej ma odgraniczyć jedynie zrozumienie prawdy ontycznej od logicznej.
Istotnym zagadnieniem w problematyce prawdziwości jest prawda ontyczna gdyż ona polegałaby na zgodności samej rzeczywistości z poznaniem, ogólniej: z intelektem. Można zaakcentować tu odniesienie bytu do takich intelektów jak: Absolut czy człowiek. Gdyż ontologiczna prawda wyraża podporządkowanie bytu do intelektu, od którego dana rzecz jest zależna.
Jednak trzeba mieć tu rozróżnienie między intelektem Absolutu a intelektem człowieka. Wszystkie twory kulturowe takie jak utwory muzyczne, dzieła literacki, czy dzieła rzeźbiarskie bądź malarskie są tworami człowieka bo np. kiedy malarz maluje pejzaż, nigdy nie przeleje na płótno tego piękna które jest w rzeczywistości, które jest prawdziwe. Gdyż tą prawdę stworzył sam Absolut – Bóg. Absolut jest więc samym intelektem, który w sobie jest przedmiotem swego poznania i w sobie samym poznaje siebie i to wszystko co od niego jest pochodne jako przygodne, mnogie i złożone. Prawda mieści się w tym wszystkim co jest, co istnieje. Zadajemy pytanie: skąd pochodzi prawda do innych rzeczy?
Prawda jest w rzeczy a bierze się ona z tego że to umysł poznaje a on poznaje to co stworzył Bóg. Byt i prawda są zamienne dlatego że prawda jest w rzeczy gdyż to odbija zamysł Boży. Skąd prawda przychodzi, od nadawcy znaczenia, gdy patrzymy na byty odbijają się pewne racjonalności, porządek. Ta rzeczywistość nie jest chaosem. Świat jest zapisaną księgą, określoną przez intelekt stwórcy.
Byty i rzeczy sobą coś ujawniają. Same rzeczy nie informują nas o niczym, trzeba je zinterpretować. Ale klasyfikacje metafizyczne mówią że w tych bytach istnieje prawda. Możemy poznawać to co istnieje, możemy poznawać byty, granice naszego poznania są granicami bytu. Tylko byty noszą w sobie prawdę bo fikcja jest już tylko bajką, mitem.
Zatem być bytem i wyrażać prawdę ontyczną to jedno i to samo. Przeciwstawienie prawdy ontycznej jest fałsz, jak przeciwstawieniem prawdy logicznej jest błąd. Fałsz jest niezgodnością rzeczy i intelektu, od którego rzecz jest pochodna bytowo (w danym aspekcie bytu lub całkowicie). W stosunku do intelektu Absolutnego nie można mówić o fałszu, jeśli intelekt ten jest Absolutem – Bogiem.