Na zamówienie redakcji "National Geographic", napisz szkic o obyczajowości siedemnastowiecznej szlachty polskiej

W Polsce szlachta wyodrębniła się na przełomie XIV i XV wieku Przynależność do szlachty określało kilka czynników: służba wojskowa, własność ziemi na „prawie rycerskim”, a zwłaszcza urodzenie, które z czasem nabrało decydującego znaczenia. Podstawowym obowiązkiem szlachcica była służba rycerska w ramach pospolitego ruszenia, stwarzająca możliwość wykorzystania trudnej sytuacji państwa dla uzyskania przywilejów. Szlachta uzyskała w ten sposób przywileje podatkowe, nietykalność osobistą i majątkową, oraz uprawnienia ustawodawcze, sądownicze i prawo wyboru króla. Szlachta uzależniła od siebie inne stany, zwłaszcza chłopów.

Szlachta polska była podzielona na trzy stany: magnaterię, szlachtę średnią, oraz szlachtę zagrodową (zaściankową). Podział ten był spowodowany względami majątkowymi. Magnateria skupiała w swych rękach największe majątki (latyfundia) i najwyższe godności. Szlachta średnia posiadała od jednej do kilku wsi i piastowała urzędy ziemskie. Szlachta zagrodowa pracowała na własnych gospodarstwach, nie posiadała poddanych chłopów. Podstawę ekonomiczną szlachty stanowiła gospodarka folwarczna oparta na pańszczyźnie poddanych chłopów. W XVI wieku duże znaczenie miała szlachta średnia, która stworzyła ustrój zwany demokracją szlachecką. Od końca XVI wieku przewagę zaczęła zdobywać magnateria, która wykorzystując w swoim interesie między innymi wolną elekcję, konfederację, liberum veto, osłabiła władzę centralną doprowadzając do anarchii i utraty międzynarodowego znaczenia Polski.

Polska szlachta w siedemnastym wieku wytworzyła jedyną w swoim rodzaju odrębną formę cywilizacyjną. W żadnym innym kraju nie stworzono tak odrębnego kręgu kulturowego. W obyczajowości szlachty polskiej widać wyraźny wpływ kultury zachodniej i orientalnej, spowodowany licznymi kontaktami z cywilizacją Europy Zachodniej oraz wojnami z Turcją, ciągnącymi się przez cały XVII wiek.
Stany szlacheckie były zamknięte dla obywateli ze stanów niższych. Szlachta uważała się za potomków legendarnych Sarmatów, którzy opuścili w pierwszych wiekach naszej ery tereny położone między Donem a Wołgą i osiedlili się na terenach rozciągających się od Dniepru do Wisły. W odróżnieniu od szlachty litewskiej, nie uważała by jej pochodzenie było gorsze niż potomków Rzymian. Wymieszanie się wpływów orientalnych i zachodnich było głównie widać w stroju, języku i niektórych zachowaniach.

Na magnatów orient wywarł największy wpływ. Młodzież powracająca do Polski po ukończeniu studiów na zachodzie częściej spotykała w ojczyźnie Turków niż Francuzów, Włochów, czy Holendrów, u których zdobywała wiedzę. Mimo iż magnaci ubierali się podobnie jak Turcy, ich sposób myślenia i poglądy na sztukę pozostawały typowo barokowe. Nadal uczestniczyli w europejskim życiu kulturalnym, korzystając z dorobków antyku i czytając dzieła w języku łacińskim i francuskim. Dowodem na coraz większe integrowanie się kultury polskiej z kulturą europejską może być zaśmiecanie języka polskiego makaronizmami, czyli zapożyczeniami z języka włoskiego, oraz francuszcyzną. Jak już wspomniałem stój szlachecki został jedynie zapożyczony z orientu i to nie tylko strój magnatów, ale także stój szlachty średniej. Na strój szlachecki składał się żupan, kontusz, bekiesza, czyli długie okrycie podbite futrem, zapinane na pętlice i frezja, czyli luźna suknia wierzchnia. Do tego każdy szlachcic miał pas kontuszowy, który mógł osiągać do czterech metrów długości !!! Taki pas zakładało szlachcicowi z reguły kilka osób.

Wyjątkową rzeczą w Europie były, rozpowszechnione tylko w Polsce, zbroje karacenowe wykonane z metalowych łusek naszywanych na grubą skórę. Z powodu bardzo wysokiej ceny były one jednak dostępne wyłącznie dla najbogatszych. Szlachta polska, a zwłaszcza magnateria, miała w tym okresie kilka bardzo negatywnych cech. Cechy te opisują bardzo dokładnie ówcześni poeci. Z przekazów poetyckich możemy dowiedzieć się, iż głównym pragnieniem szlachty było bezustanne bogacenie się, życie na pokaz. Przykładem tego mogą byś magnaci wyjeżdżający zagranice, zawsze hojnie obdarowujący mieszkańców miast, do których przyjeżdżali.

Polskie szlachcianki bez przerwy marzyły o drogich kamieniach i wykwintnej biżuterii, a szlachcice robili wszystko by pokazać jak są majętni. Utwory literackie podkreślają zaślepienie bogactwem „wspaniałych Sarmatów, niezauważających potrzeb państwa, niezdających sobie sprawy z braku funduszy na wynajęcie żołnierzy do obrony ojczyzny, ani też z faktu, że osłabienie państwa mogą wykorzystać jego sąsiedzi.

Szlachta zaściankowa, mimo iż nieraz nawet nie miała co jeść, zwykle starała się pokazać swoją szlacheckość w zwykłych obowiązkach, jakie musiała pełnić. Szlachta zagrodowa odgrywała też ważną rolę w sejmikach ziemskich, gdyż stanowiła dużą grupę ludzi, która za opłatą jakiegoś magnata mogła stanowić niezbędne poparcie dla jego reform.

Szlachta polska w siedemnastym wieku stanowiła bardzo barwną grupę społeczną w Polsce i w Europie. Była bardzo ciekawym zlepkiem kultury zachodniej i stylu orientalnego. Mimo tych wpływów zachowała jednak typowe polskie cechy charakteru. Ciekawostką może być fakt, iż mimo zamknięcia na inne grupy społeczne, uległa tak dużym wpływom innych kultur.