Antyk
1 Zagadnienia ogólne
2 Geneza nazwy, chronologia, periodyzacja
SZTUKA GRECKA
OKRESY PODOKRESY
archaiczny wczesnoarchaiczny (geometryczny) 1050 - 700 r. p.n.e.
dojrzałego archaizmu (orientalizujący) 700 - 620 r. p.n.e.
późnoarchaiczny 620 - 480 r. .p.n.e.
klasyczny wczesnoklasyczny 480 - 445 r. p.n.e.
klasyczny 445 - 404 r. p.n.e.
późnoklasyczny 404 - 323 r. p.n.e.
hellenistyczny wczesnohellenistyczny 323 - 250 r. p.n.e.
średniohellenistyczny 250 - 160 r. p.n.e.
późnohellenistyczny 160 - 30 r. p.n.e.
SZTUKA RZYMSKA = sztuka, jaka rozwinęła się w granicach całego państwa rzymskiego od połowy VII w. p.n.e. do V w. n.e.
Periodyzacja sztuki rzymskiej bierze za podstawę chronologię przemian ustrojowych. Dzieli się ją na okresy:
• królów VIII - VI w. p.n.e.
• wczesnej republiki V - IV w. p.n.e.
• republiki V - VI w. p.n.e.
• późnej republiki do 30 r. p.n.e.
• cesarska od 30 r. p.n.e. do poł. III w. n.e.
augustowski
julijsko-klaudyjski
flawijski
trajanowski
hadrianowski
antoniński
sewriański
• późnego antyku od poł. III do schyłku V w. n.e.
GENEZA NAZWY:
historia antiqua - termin ten wprowadził w XVII w. nauki Gdańszczanin F. Klu”rer. Była to nazwa odrębnej części dziejów obejmująca historię najdawniejszych państw od najstarszego (za jakie uważano wtedy Egipt), aż do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. (data umowna).
Classicus = klasyczny, wyliczony w czasie, wzorowy, pierwszorzędny; terminem klasycyzmu określa się nie tylko twórczość antyczną, ale i wszystkie oparte na jej wzorach.
ODKRYCIA NAUKOWE, WYNALAZKI TECHNICZNE
druga połowa VIII w. p.n.e. Homer pisze o przetapianiu złota i brązu, okuciu złota, młotkach i szczypcach; opisuje cynę, ołów i hartowanie stali; wspomina o kole garncarskim;
rozwija się alfabet grecki (litery pisane od lewej do prawej strony)
rzymski król Numa Pompiliusz dzieli rok księżycowy na 355 dni i 12 stałych miesięcy (z uwagi na jego niezgodność z rokiem słonecznym co 2 lata przypada dodatkowy 13. miesiąc - Mercedonius)
VII w. p.n.e. grecki kowal, artysta wynajduje metodę lutowania żelaza
świątynia Hery w Olimpii zostaje przykryta dachem z dachówek
w Rzymie zbudowano pierwszy system kanalizcyjny
VI w. p.n.e. Grecy używają pras do uzyskania soku owocowego
Salon z Aten wprowadza rok z 12 miesiącami mającymi przemiennie 29 i 30 dni
Tales (Grek) formułuje prawa geometryczne służące do obliczania trójkątów, powierzchni koła i wysokości piramid; opisuje siły magnetyczne
Anaksymenes (grecki filozof) naucza, że Księżyc czerpie swoje światło ze Słońca
V w. p.n.e. Rzymianie używają do oświetlenia swoich domów “naftę sycylijską” = ropę naftową
w Grecji znane są nożyce
w Grecji zostaje zbudowany most uliczny o długości 9,2 m. i szerokości 9 m.
w Grecji wynaleziono wiertło do marmuru
w Grecji użyto azbestu jako materiały na knoty
IV w. p.n.e. używanie wind linowych w Grecji
pojawiła się pierwsza maszyna licząca w Grecji
rozpowszechnia się użycie gazu ziemnego (Grecja)
wybudowano pierwszą bitą drogę z Rzymu do Capui
zostaje skonstruowany pierwszy, dwuosobowy, kryty pojazd wojenny (Grecja)
III w. p.n.e. Archimedes (Grek) oblicza liczbę Pi, wprowadza pojęcie paraboli i elipsy, oblicza pierwiastek kwadratowy i tworzy podstawy rachunku całkowego;
upowszechnia się strzykawka tłokowa (Grecja)
II w. p.n.e. w imperium rzymskim funkcjonuje sieć telegrafu dymnego o zasięgu 3000 mil rzymskich
w Rzymie zostaje wynaleziona trwała zaprawa murarska
I w. p.n.e. w Rzymie powstają pierwsze urządzenia do ogrzewania podłóg
w Rzymie powstaje pierwsza gazeta (powielana drogą przepisywania)
w Rzymie powstają pierwsze budowle cementowe
I w. n.e. w Rzymie wynaleziono zamek obrotowy
w Rzymie rozpowszechnia się lustro
II w. n.e. Rzymianie wykorzystują drewnianą beczkę do przechowywania wina
używane są świece z wosku i łoju (Rzym)
W Rzymie pojawia się szybkowar
1. GRECJA
WYDARZENIA HISTORYCZNE LITERATURA I SZTUKA
1 epoka minojska
0k. 1450 r. p.n.e. następuje koniec panowania Krety na morzu, gdyż najechali ich Grecy z lądu.
Najważniejszym ośrodkiem kultury tej epoki było Knossos, ale ok.1380 r. p.n.e. pałac w Knossos ulega zniszczeniu. Brak zabytków z tego okresu. Kultura minojska - pierwsza wysoka cywilizacja egejska; z tego okresu pochodzą pałace na Krecie, w Knossos;
Znajomość pisma - tzw. Pismo linearne A i B
Literatura ustna - ieśni bohaterskie, folklor
2. epoka mykeńska 1700 - 1200 r. p.n.e.
Głównym ośrodkiem kultury były Mykeny (zabytki pisane). Systemem sprawowania władzy były pałace. Budowano pałace obronne m.in. w Mykenach i Tebach
Literatura ustna - pieśni bohaterskie, folklor
3 wieki ciemne 1200 - 800 r. p.n.e.
Okres nazywa się tak ze wzglęgu na stosunki polityczne i kulturowe. Ograniczyły się stosunki Grecji ze światem zewnętrznym. Ok. 1200 r. p.n.e. miał miejsce najazd Dorów, podbili oni część wysp, przed ich najazdem uchroniły się Ateny.
Ok. 1184 r. p.n.e. - zburzenie Troi.
W tym okresie następuje przejście do systemu rodowego, powstaje miasto-państwo.
Grecy kolonizują zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej (powstaje tam Jonia ok. 1000 r. p.n.e.) IX w. p.n.e. - za pośrednictwem Fenicjan Grecy przyjmują alfabet (dzisiejszy).
4 epoka archaiczna 800 - 500 r. p.n.e.
754 r. p.n.e. - tradycyjna data założenia Rzymu
W tym czasie miała miejsce wielka kolonizacja Greków na płn.-wsch. Kolonizują płw. Italski, zakładają Masalię (dzisiejsza Marsylia), sięgają do Hiszpanii;
wielka kolonizacja jest efektem silnej konkurencji, walki o władzę, ziemię; w tej epoce rośnie w siłę Sparta;
W Atenach dochodzi do przejęcia władzy przez tyranię, która utrzymuje się prze 50 lat;
Centrum kulturalnym jest Jonia (oświecenie jońsjie)
Sztuka wykształciła się szczególnie w trzech dziedzinach:
malarstwa wazowego, rzeźby i architekturze;
Wyodrębniły się różne style architektoniczne:
dorycki, joński i koryncki
Najpełniej architektura wyrażona jest w świątyniach
W literaturze rozwija się liryka i epika
VIII w. - są to poematy Homera i Hezjoda; Homer był postacią kontrowersyjną uczeni nie wiedzą czy tak naprawdę istniał; Hezjod był chłopem; razem stworzyli podstawy greckiej mitologii i greckiej wiary (Homer- nadał bogom kompetencje, a Hezjod to wszystko uporządkował);
776 - pierwsze igrzyska olimpijskie;
621 - pojawiają się prawa Drakona;
594 - reformy Solona
Poeci cykliczni - eksploatowali wątki Homera;
Powstaje liryka (ok. 100 lat po Homerze); twórcy:
- Kallinos - elegia;
- Alkman - liryka chóralna
- Archiloch - poezja jambiczna
VII/VI - Safona i Alkajos - liryka lesbijska
VI - Ezop - bajka
Tworzą oprócz tego:
- Symonides z Keos (autor pieśni chóralnych, twórca epigramatów)
- Tyrtajos (poezja wzywająca do walki)
- Anakreont z Teos (piewca miłości i biesiad; od jego imienia powstał gatunek - anaktreontyk)
5 epoka klasyczna V - IV
Trwają wojny perskie, które mają swój finał w bitwie w 490 r. p.n.e.
480 - II wyprawa Persów na Grecję (bitwy pod Termopilami i pod Salaminą); Grecy wygrali tę bitwę morską, ale zostali pokonani na lądzie;
477 - Grecy rozprawiają się z Persami;
Po wojnach wzrosło znaczenie Aten i musiało dojść do konfrontacji ze Spartą - drugą potęgą;
431 - 404 - wojna peloponeska (między Atenami, a Spartą); po wojnie oba państwa są osłabione, lecz zwyciężyła Sparta;
404 - Spartanie zdobywają Ateny (jednak Ateńczycy szybko zrzucają władzę Spartan);
W tym czasie rośnie w potęgę Macedonia;
338 - bitwa pod Cheroneą - koniec niepodległości Grecji;
Macedonia zaczyna rządzić;
Akropol w Atenach jest najdoskonalszym przykładem klasycznej architektury greckiej; oprócz tej budowli ocalały inne okręgi w Delfach, Olimpii i Epidauros;
V w. p.n.e. - rozwija się grecka rzeźba; jest to przede wszystkim twórczość Fidiasza; jego styl cechowała monumentalność kształtu i powaga wyrazu
Rodzi się komedia i tragedia:
- komedia (komos - pochód) - Arystofanes z Aten;
- tragedia - Ajschylos, Sofokles (bardzo się podobał), Eurypides (nie był raczej popularny);
Wraz z pojawieniem się dramatu zaczęły powstawać teatry antyczne
Komedia dzieliła się na:
- staroattycką - Arystofanes;
- śrenioattycką;
- nową;
Herodod - ojciec historii - pojawiło się I dzieło historyczne; było mało krytyczne i fantazyjne; nastąpił rozwój prozy greckiej
Tukidydes - pisał już rzetelną historię, opisał wojnę peloponeską;
Ksenofont (uczeń Sokratesa) - pisywał o Sokratesie; zwolennik władzy arystokracji;
Platon - założył Akademię Platońską
Arystokles (uczeń Platona) - założył własną szkołę - Lykejon (dzisiejsze liceum);
6 epoka hellenistyczna 300 - 30 r. p.n.e. (aleksandryjska)
Aleksander Macedoński podbija ogromne obszary, zdobył Egipt, sięgnął aż po Indie; po jego śmierci nie wiadomo było co zrobić z tymi terenami, komu je przyznać;
301 - bitwa pod Ipsos - rozpada się imperium Aleksandra; tereny rozdzielono między dynastie: Ptolomeuszów, Seleucydów, Antygondów;-
zaczyna się inwazja Rzymu na te tereny; Rzym stopniowo zagarnia Królestwo Pergamonu, Syrię;
31 - bitwa pod Akcjum- pod władze rzymskie dostaje się Egipt;
Ośrodkiem kultury tej epoki było muzeum zbudowane przez Ptolomeusza w III w. W architekturze na pierwszy plan wysunęło się budownictwo użytkowe, rozwinęła się urbanistyka; istniało wiele ośrodków artystycznych
Nastąpił rozwój wielu dziedzin naukowych:
Archimedes - fizyk;
Filon - powstaje turbina wodna;
Polibiusz - najwybitniejszy historyk epoki hellenistycznej;
2. RZYM
WYDARZENIA HISTORYCZNE LITERATURA
ok. 1000 r. p.n.e. - na płw. Italskim pojawiają się Etruskowie (pochodzili z Lidii); również wtedy osiedlają się Latynowie nad Tybrem (przodkowie Rzymian)
753 r .p.n.e. - powstaje Rzym z połączenia kilku osad;
VII w. - zaczyna się ekspansja Etrusków na płw. Italski
VI w. - Etruskowie opanowują Lacjum
koniec VI w. - Etruskowie zaczynają się wycofywać
509 r. p.n.e. - z Rzymu zostają wypędzeni królowie Etruscy
Rzym w epoce królewskiej 753 - 509 r. p.n.e.
system monarchii; brak zabytków pisanych
Rzym republikański
Zaczyna się ekspansja Rzymska na płw. Italski
system republikański rozwija się, Rzym rośnie w potęgę
koniec V w. - pojawiają się Gallowie, wypierają oni Etrusków
390 r .p.n.e. - najazd Gallów na Rzym, jednak po otrzymaniu okupu odeszli;
449 r. p.n.e. - powstaje prawo 12 tablic, szybko stało się ono nieaktualne
2 poł. IV w. - Rzym przechodzi od gospodarki naturalnej do pieniężnej
343 - 341 r. p.n.e. - 1. wojna samnicka; Rzymianie wygrali tę wojnę co umocniło ich pozycję na płw. Italskim
327 r. p.n.e. - Rzymianie oblegają Neapol; neapolitańczycy wzywają Samitów i dochodzi do 2. wojny samnickiej, która trwa do 304 r.
298 - 290 r. p.n.e. - 3. wojna samnicka; decydująca klęska Samnitów, musieli zawrzeć przymierze z Rzymem
264 r. p.n.e. - Rzymianie zajęli Masenię, Kartagina zażądała jej zwrotu (przyczyna wybuchu wojny)
264 - 241 r. p.n.e. - 1. wojna punicka; toczyła się ze zmiennym szczęściem; Rzymianie jednak zwyciężyli flotę Kartaginy; Kartagina opuściła Sycylię i zapłaciła kontrybucję wojenną;
225 - 222 r. p.n.e. - Rzym powiększył swe terytoria walcząc z Gallami, zdobywając Mediolan;
Rzymianie udali się za Adriatyk, walczyli tam z Korsarzami wezwani przez Greków; po tych walkach Rzymianie tam już zostali i przez to Macedończycy zaczęli się niepokoić;
228 - 202 r. p.n.e. - 2. wojna punicka; Kartagina połączyła swe siły z Macedonią;
218 r. p.n.e. - Hanibal rusza przez Pireneje, Alpy i atakuje Rzym; zwycięża on wojska Rzymskie;
216 r. p.n.e. - bitwa pod Kannami; Rzymianie zostają rozgromieni, a wszystkie ludy im dotychczas podległe buntują się;
211 r. p.n.e. - Rzymianie zaczynają odbijać kolejne miasta
209 r. p.n.e. - Scypion zdobywa Nową Kartaginę w Hiszpanii
204 r. p.n.e. - Scypion ląduje w Afryce w Kartaginie; senat kartagiński odwołuje Hanibala
202 r. p.n.e. - bitwa pod Zamą; Kartagińczycy zostają pokonani, zrzekają się posiadłości poza Afryką i płacą ogromną kontrybucję
197 r. p.n.e. - Hiszpania staje się prowincją Rzymską
215 - 205 r. p.n.e. - 1. wojna macedońska
200 - 197 r. p.n.e. - 2. wojna macedońska; Macedonia przegrywa wojnę przeciwko Rzymowi (wezwanemu przez Greków) zrzeka się terytoriów, płaci kontrybucję i ogranicza armię do 5000 wojowników
171 - 167 r. p.n.e. - 3. wojna macedońska
149 - 146 r. p.n.e. - 3. wojna punicka
148 r. p.n.e. - Macedonia staje się prowincją Rzymską
146 r. p.n.e. - zburzono Korynt; Rzymianie burzą Kartaginę i powstaje prowincja Afryka
133 r. p.n.e. - powstaje prowincja Azja
60 r. p.n.e. - zawiązanie 1. triumwiratu; połączono siły Pompejusza, Cezara i Krassusa;
59 r. p.n.e. - Cesarz został konsulem w Rzymie
58 - 51 r. p.n.e. - Cezar toczy wojnę w Galii i wygrywa ją
Krassus walczy w Tracji (i tam ginie), a Pompejusz zaczyna się “panoszyć” w Rzymie pod nieobecność Cezara I Krassusa
49 r. p.n.e. - Cezar Przekracza Rubikon i zaczyna się wojna domowamiędzy Cezarem, a Pompejuszem; Cezar wygrywa tę wojnę i określa się tytułem “rex”; to się nie podoba Rzymianom
44 r. p.n.e. - Cezar ginie z rąk zamachowców (wtedy padają słynne ostatnie słowa Cezara: “I ty Brutusie przeciwko mnie?”)
Pogrzeb Cezara przerodził się w manifestacją, zamachowcy musieli opuścić miasto; dowództwo nad partią cezareńską objął Marek Antoniusz, a w Rzymie pojawia się Oktawian August (przybrany syn Juliusza Cezara, który liczy na stanowisko po ojcu); zaczyna się pewien okres “walki o stołki”; w efekcie Oktawian wybiera siebie samego na konsula
zawiązano 2. Triumwirat pomiędzy Oktawianem Augustem, Markiem Antoniuszem (dostał Egipt i ożenił się z Kleopatrą) i Lepidusem (zwolennik Cezara); triumwirat “wypowiada” wojnę mordercom Cezara;
42 r. p.n.e. - bitwa pod Filipi; mordercy przegrywają
36 r. p.n.e. - panami sytuacji są Oktawian August (rządzi w Italii) i Marek Antoniusz (rządzi w Egipcie); oczywiście dochodzi do sporu pomiędzy tymi potęgami;
31 r. p.n.e. - bitwa pod Akcjum; Oktawian August staje się panem Egiptu, a M. Antoniusz i Kleopatra popełniają samobójstwo 240 r. p.n.e. - Tytus Liwiusz; był Greckim niewolnikiem, który tłumaczył tragedie dla Rzymian; wtedy po raz pierwszy wystawiono tragedię Rzymską
II w. p.n.e. - widać Greckie wpływy w Rzymie; Grecka kultura zaczyna napływać do Rzymu
106 - 43 r. p.n.e. - Cyceron - najwybitniejszy przedstawiciel Rzymskiej retoryki; stał się natychmiast klasykiem; “na nim” uczono się wymowy aż do czasów nowożytnych
100 - 44 r. p.n.e. - Gajusz Juliusz Cezar - historyk;
70 - 19 r. p.n.e. - Wergiliusz - liryka Rzymska; napisał “Eneidę” - Rzymską odyseję
65 - 8 r. p.n.e. - Horacy - liryka Rzymska
43 - 18 r. n.e. - Owidiusz - sztuka kochania, został wygnany za nieprzyzwoitość
304 r. p.n.e. - pojawia się pierwsza książka - kalendarz, opublikowana przez Gnejusza Flawiusza;
Rzym za czasów cesarstwa
I w. n.e. - jest to okres względnej stabilizacji;
koniec II w. - pojawiają się pierwsi barbarzyńcy, najeżdżają oni cesarstwo Rzymskie
II/III w. - pojawiają się uzurpatorzy
koniec IV w. - Teodezjusz Wielki oddał swe państwo dwóm synom; powstaje poprzez to cesarstwo wschodniorzymskie (Konstantynopol) i zachodniorzymskie (Rzym)
Ponownie pojawiają się barbarzyńcy, ale tym razem chcą oni pozostać na tych ziemiach, osiedlić się; ulegają oni kulturze rzymskiej
Cesarstwo rzymskie z kolei z roku na rok traci swoje posiadłości, jego terytorium staje się coraz to mniejsze
476 r. - wódz barbarzyński usuwa z tronu rzymskiego Romulusa Augustulusa (ostatniego władcę); jest to koniec cesarstwa zachodniorzynskiego; 5 r. p.n.e. - 65 r. n.e. - Seneka Młodszy - pisuje tragedie
55 - 120 r. n.e. - Tacyt - najwybitniejszy historyk tej epoki
Rzymianie fascynują się kulturą Grecką
Rzym podbił Grecję terytorialnie, sprowadzano niewolników do greckich do Rzymu. Jednak w kwestii kulturowej to właśnie Rzym fascynował się Grecją i tak naprawdę nie istniała filozofia rzymska, gdyż była ona czerpana z greckiej. Horacy powiedział, iż zwyciężeni pokonali zwycięzców. Tak naprawdę w sferze kulturowej to Grecja pochłonęła Rzym, fascynowała go.
3.Typowe gatunki literatury antycznej (twórcy, przykłady, ogólna charakterystyka). Poglądy Horacego i Arystotelesa na temat struktury utworu literackiego. Pojęcia : mimesis, katharsis.
Gatunki literatury antycznej :
1. ODA
twórca: Horacy (Starożytny Rzym)
Utwór o charakterze wzniosłym, wyrażający różnorodne treści np.:
1 oda biesiadna
2 miłosna
3 patriotyczna
4 refleksyjna
Horacy : “O co poeta prosi Appolina”,
“Exegi monumentum aere perennius” (Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu)
Z odą Horacego kojarzą się następujące motywy:
1 exegi monumentum (pomnik poetyckiej chwały) - obraz pojawiający się w poezji J. Kochanowskiego i Miłosza (“Nie tak”)
2 nonomis moria (“Nie wszystek umrę”) - nawiązanie do motywu m. in. w “Lalce” B. Prusa
3 carpe diem (“Chwytaj dzień”) - stwierdzenie to wykorzystane zostaje m. in. przez J. Kochanowskiego
2. LIST POETYCKI
twórca: Horacy
Poemat, najczęściej o charakterze dydaktycznym lub satyrycznym, ujęty w formę listu.
3. SATYRA
twórca: Horacy
Utwór z pogranicza epiki i liryki, o charakterze dydaktycznym - wyśmiewa i kpi z wad i słabości ludzkich.
(W satyrze Horacego oprócz wytknięcia ludzkich błędów ukazany jest również sposób ich naprawienia)
4. ANAKREONTYK
twórca: Anakreont
Utwór powstały od imienia poety (Anakreonta - VI w. p.n.e) związanego z dworskim życiem władców, opiewającego biesiady, miłość i wino.
Charakterystyczna dla gatunku jest postawa żartobliwego dystansu, flirtu i gry miłosnej.
np.: “Słodki bój”, “Piosenka”
5. EPIGRAMAT
Pierwotnie - krótki napis nagrobkowy.
Później - bardzo krótki utwór wierszowany o wyrazistej puencie.
np.: Symonides - “Napis”
Antologia Palatyńska - zbiór epigramatów greckich ułożony w X w. n.e. (od epoki helleńskiej do czasów bizantyjskich)
anthologia (gr.) zbiór kwiatów, bukiet - co podkreśla wysoką ocenę epigramatu przez starożytnych
późniejsze nawiązanie do gatunku - fraszka
6. EPOPEJA (EPOS)
twórca: Homer (starożytna Grecja)
“Iliada” (historia wojny trojańskiej)
“Odyseja” (przygody Odyseusza w czasie powrotu do domu)
Epopeje pisał również Wergiliusz (Starożytny Rzym)
np.: “Eneida” (wyprawa Eneasza ocalonego spod Troi)
Charakterystyczne cechy :
1 przedstawienie pewnej społeczności i w przełomowym dla niej momencie
2 występowanie bohatera zbiorowego
3 mnogość form podawczych (opowiadanie, opis, dialog, monolog,...)
4 obecność inwokacji (apostrofy do muzy)
5 występowanie bardzo realistycznych i plastycznych opisów ludzi i sytuacji
6 obecność bardzo szczegółowych opisów przedmiotów (np.: tarczy Achillesa)
7 dynamiczny charakter opisów
8 narrator obiektywny i wszechwiedzący
9 idealizacja bohaterów i dokładna ich charakteryzacja (np.: Achilles, Hektor)
10 występowanie retardacji (zawieszenie akcji przez np.: opis przyrody w celu rozładowania emocji wytworzonych przez trzymające w napięciu wydarzenia )
11 pararelizm płaszczyzn fabularnych (występowanie dwóch światów np.: świat bogów i ludzi)
12 tragizm dzieła uwidoczniony przez bezsilność człowieka wobec sił wyższych np.: losu, historii, Boga
13 występowanie bohatera herosa
14 przedstawianie walki (pojedynki)
15 bogactwo figur stylistycznych (np.: porównań homeryckich)
16 nawiązanie do mitologii
17 obecność heksametru (greckiej miary dynamiczności utworu)
7. BUKOLIKI (SIELANKI)
twórca: Wergiliusz
“Bukoliki” - zbiór sielanek (utworów rozgrywających się na wsi) przedstawiających beztroskie i bezproblemowe życie rybaków, pasterzy i rolników, a także ich poglądy na tematy filozoficzne i kulturowe.
nawiązania:
• Renesans - Szymon Szymonowic
• Oświecenie - Franciszek Karpiński
STRUKTURA UTWORU LITERACKIEGO:
Poetyka Horacego (“Listy do Pizonów”)
1. Dzieło powinno zawierać proporcję między formą a treścią (stosunek talentu do rzemieślniczej pracy)
2. Poezja to dzieło człowieka rozumnego, powinna :
• być uporządkowana
• przedstawiać świat realny
3. Dzięki swym dziełom twórca staje się nieśmiertelny (mimo śmierci fizycznej, duch pozostaje w jego dziełach)
4. Zasada decorum - poszczególne gatunki powinny być pisane specyficznym dla siebie językiem, w zastrzeżonym dla siebie stylu
np.:
1 tragedia - styl patetyczny
2 komedia - styl średni, bardziej zbliżony do potocznego
Poetyka Arystotelesa
1. Literatura jest sztuką naśladowczą, mimetyczną - od gr. mimesis = naśladowanie
2. Istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowania :
• epopeja i dyrytamb - naśladują za pomocą narracji
• tragedia - przez przedstawienie działających osób
3. Miarą wartości literatury nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis
(katharsis - oczyszczenie, dzięki wywołanym emocjom spektakl dramatyczny miał oczyścić ze złych uczuć i udoskonalić moralnie widza)
4. Poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne
5. Poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje
4.Filozofia starożytnej Grecji
a. periodyzacja i wiadomości ogólne
periodyzacja—podział na okresy, fazy
A.. Okres powstania filozofii - prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI -V w. P.n.e.)
B. Okres oświecenia starożytnego - z przewagą filozofii o charakterze humanistycznym (V w. P.n.e.)
C. Okres systemów starożytnych - ściśle związany z poprzednim ; klasyczny, szczytowy okres filozofii ( IV w. P.n.e.)
D. Okres szkół - Uprzywilejowane miejsce miały zagadnienia etyczne (III - I w. P.n.e.)
E. Okres synkretyczny - o charakterze religijnym (I w. P.n.e - V w. N.e.) (usiłowanie stopienia własnego poglądu na świat z obcymi)
Grecka myśl filozoficzna powstała na przełomie VII/VI w. p.n.e. w jońskich koloniach na wybrzeżu Azji Mniejszej. Za pierwszego jej przedstawiciela uchodzi Tales z Miletu, którego wielkość i znaczenie leży w tym że na pytanie o powstaniu świata, po raz pierwszy próbował odpowiedzieć w sposób rozumowy, nie odwołując się do żadnego z istniejących systemów religijnych.
Szkoły i kierunki filozoficzne starożytnej Grecji :
• Jońska filozofia przyrody (VI - IV w. P.n.e.)
• Szkoła milezyjska (Tales)
• Szkoła efeska (Heraklit, Kratylos)
• Pitagoras i pitagorejczycy
• Eleaci (Ksenofones z Kolofonu)
• Anaksagoras z Kladzomen, Empledokles z Akragas
• Atomiści (Leukippos z Miletu, Demokryt z Abdery)
• Sofiści (Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz z Elidy, Kalikles)
• Sokrates
• Sokratycy(V-III w. P.n.e.)
• Szkoła megarejska (Euklides z Magary)
• Cynicy (Antystenes z Aten, Diogones z Synopy)
• Cyrenicy ( Arystyp z Kyrene)
• Platon
• Akademia Platońska (Seusippios, Arkesilaos z Pitane)
• Arystoteles
• Perypatetycy (Teofrast z Eresos)
• Stoicyzm (IV w. P.n.e. - II w. N.e.)
• Stara Stoa (Zenon z Kition)
• Średnia Stoa (Panajtiaios z Rodos)
• Epikur i “ogród Epikura” (epikurejczycy)
b. ogólne informacje o poglądach Arystotelesa
Arystoteles-biografia:
Arystoteles ze Stagiry żył w latach 384-322p.n.e. Był synem Nikomacha, nadwornego lekarza króla macedońskiego Filipa II. Kiedy miał 17 lat udał się do Aten gdzie spędził następne 20 lat w akademii Platona na początku jako uczeń a następnie jako samodzielny badacz i wykładowca. Po śmierci Platona opuścił Ateny. Od 343 p.n.e. był wychowawcą Aleksandra Wielkiego, a następnie w 335r. Wrócił do Aten gdzie założył własną szkołę filozoficzną zwaną Likejonem lub szkołą perypatetycką czyniąc ja instytutem planowych i zespołowych badań naukowych w dziedzinie humanistycznej i przyrodniczej. Po śmierci Aleksandra Wielkiego opuścił Ateny obawiając się prześladowań stronnictw anty macedońskich. Przeniósł się do Chalkis na Eubei gdzie wkrótce zmarł.
Arystoteles-filozofia
Arystoteles wyłączył logikę z filozofii, uznał ja za narzędzie i podstawę wszelkiej nauki. Opracował szczegółowo teorie pojęć, definicji, sądów i wnioskowania. Poznanie ludzkie rozpoczyna się od spostrzeżeń, z których umysł drogą abstrakcji wydobywa cechy wspólne dochodząc do pojęć ogólnych; wszelka wiedza wychodzi od doświadczenia i drogą indukcji dochodzi do zasad i prawd ogólnych, z których drogą wnioskowania sylogistycznego wyciąga wnioski szczegółów. Arystoteles dokonał podziału filozofii na teoretyczną (filozofia przyrody, matematyka, metafizyka ) i praktyczną (etyka, polityka, teoria sztuki). Ośrodkiem filozofii jest teoria bytu (metafizyka): odrzucił w niej naukę Platona o ideach, stwierdzając że istnieją tylko rzeczy jednostkowe. Każda rzecz jest syntezą dwu nierozdzielnie istniejących “elementów”, które można wydzielić tylko w drodze abstrakcji: materii (biernego tworzywa) i formy (czynnika dynamicznego), która kształtuje materię w ściśle określonym kierunku, tj. W kierunku maksymalnego rozwinięcia cech gatunkowych, czyli osiągnięcia tzw. Pełni gatunkowej. W rzeczach poznawalna jest jedynie forma, ujmuje ją umysł w pojęciach ogólnych. W świecie organizmów żywych formą jest “dusza” - zasada życia i ruchu oraz postrzeżeń i myślenia u człowieka; nie istnieje oddzielnie od ciała. Wszechświat jest łańcuchem przyczynowo i celowo powiązanych ze sobą zjawisk, początek jego stanowi pierwsza przyczyna, niezmienny, niematerialny i absolutny byt, poruszający inne ogniwa. Świat jest wieczny, ośrodkiem jego jest płaska ziemia, wokół której krążą sfery gwiezdne poruszane przez istoty boskie. Ruch tłumaczył jako dążenie ciał do swoich celów. Odrzucając wyniki badań pitagorejczyków o kulistości ziemi i jej obrocie wokół osi i centralnego ciała oraz formułując fałszywie prawo ruchu, na długie wieki zahamowało rozwój mechaniki i astronomii. W etyce za najwyższe dobro i cel jednostki uznał Arystoteles doskonałość, której osiągnięcie jest równoznaczne ze szczęściem. Doskonałość tę osiąga człowiek przez rozumne działanie zarówno w dziedzinie poznania, jak i w dziedzinie praktycznej. Dziedziną poznania rządzą cnoty umysłowe: mądrość, rozsądek i inne, w dziedzinie działania męstwo, hojność itp. Cnót jest tyle, ile rodzajów czynności wykonywanych przez człowieka. Polegają one na zachowaniu właściwego środka wskazanego przez rozum. Np. Odwaga jest rozumnym stosunkiem do lęku: bać się tam gdzie nie należy, jest tchórzostwem, nie lękać się tam gdzie trzeba, jest zuchwalstwem. Na konkretnym materiale istniejących konstytucji snuł Arystoteles teorie sprawiedliwego państwa i najlepszego ustroju. Stał na stanowisku, że każdy ustrój jest dobry, jeśli ma na celu dobro obywateli, i każdy staje się zły, gdy zaczyna służyć interesom warstwy rządzącej. Istnieją trzy dobre formy rządu: monarchia, arystokracja i rządy ludu ku dobru ogólnemu. Zwyrodnienia ich to tyrania, oligarchia i ochlokracja, czyli rządy tłumu. Pracę fizyczną stawiał Arystoteles niżej od umysłowej, był za utrzymaniem systemu niewolniczego. Jego uwagi na temat ekonomiki i pieniądza do dziś nie straciły swej wartości.
• dzieła Arystotelesa
• z logiki : “Organon” (narzędzia myślenia)
• z fizyki : “Physike akroasis” (wykłady o przyrodzie) ; “O niebie” ; “O zjawiskach meteorologicznych”
• z biologii : “Historia naturalna zwierząt” ; “Anatomia zwierząt” ; “O rozmnażaniu się zwierząt”
• z psychologii : najważniejsze dzieło “O duszy”
• z filozofii bytu : pisma zebrane w 14ks. Pod wspólnym tytułem “Metafizyka”
• z etyki i nauk społecznych : “Etyka Eudymejska” ; “Etyka Nikomachejska” ; “Etyka Wielka” ; “Polityka” ; “Ustrój polityczny Aten”
• z teorii sztuki : częściowo zachowana “Poetyka”
uczniowie i następcy Arystotelesa :
• Teoftas
• Eudomos z Rodos
• Arystoksenos z Tarentu
• Dikajarach z Messeny
• Straton z Lampsakos
c. Sokrates
• biografia
Sokrates żył w latach 469 - 399 p.n.e. Był synem rzeźbiarza, za młodu uprawiał ten sam zawód. Brał udział w wojnie peloponeskiej i odznaczył się w bitwach ze Spartanami pod Potideą (429) i Amfipolis (422).W 406 sprawuje urząd prytana (urzędnik w 1/10 rady w Atenach) i jako jedyny z prytanów przeciwstawił się żądaniom ludu, który chciał skazać na śmierć wodzów w zwycięskiej bitwie koło Arginuz za niepogrzebanie żołnierzy. Prowadził ubogie życie “ulicznego” nauczyciela i w oczach Ateńczyków różnił się od sofistów tym tylko że za naukę nie brał pieniędzy. Nie pozostawił żadnych pism poglądy jego znamy z “Dialogów” Platona i wspomnień Ksenofonta. W 70r. Życia został oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży został skazany na śmierć przez wypicie cykuty po trzydziestu dniach więzienia. Odrzucił możliwość ucieczki zorganizowanej przez przyjaciół.
• poglądy
1 przeciwstawił się sofistom
2 głosił istnienie powszechnej prawdy i bezwzględnego dobra, które można osiągnąć na drodze tworzenia jasnych pojęć i definicji, aby to osiągnąć należy najpierw zastosować metodę elenktyczną, a następnie metodę maieutyczną, tak zdobyte pojęcia dają wiedzę pewną i obiektywną, a ta prowadzi do postępowania moralnego ludzi, co w wyniku niesie poprawę stosunków społecznych
3 interesował się etyką - starał się wprowadzić jasne, pełne i powszechnie ważne pojęcia
4 u podstaw moralnego postępowania stoi wiedza o tym, co dobre i złe, co sprawiedliwe, a co nie, co etyczne i nieetyczne - w tym sensie wartości moralnych można się uczyć, a wprowadzone w praktykę dają człowiekowi szczęście
5 osiągnięcia Sokratesa w budowie definicji weszły na stałe do filozofii
Sokrates wobec demokracji ateńskiej :
był przeciwny
mówił (“Obrona Sokratesa”) “Bo mnie się zdaje że “gorszy człowiek” nie ma prawa zaszkodzić lepszemu.” - zarzucał, że każdy niezależnie od wiedzy i wartości ma takie same prawa zarówno w decydowaniu o sprawach społecznych jak i w osądzaniu innych nawet bardziej wartościowych od niego. Osądy te są często niezgodne z rzeczywistością (np. Proces samego Sokratesa miał ponoć podłoże polityczne a nie jak oficjalnie twierdzono moralno-etyczne)
• pojęcia :
dajmonion - (istota boska, duch opiekuńczy) wewnętrzny głos ostrzegawczy (pochodzenia boskiego), powstrzymująca człowieka od popełnienia zła ; sumienie
elenktyczny - metoda zbijania = elenktyczna - należy obalić pojęcia i twierdzenia fałszywe
maieutyczny - metoda maieutyczna = metoda indukcyjna - należy na drodze analogii i zestawienia poszczególnych przypadków ustalić cechy wspólne badanej rzeczy, które składają się na wystarczające określenie-definicję
• sofiści
działali w V w. P.n.e. w Grecji
zawodowi nauczyciele “mądrości”
samodzielni myśliciele
przygotowywali młodzież do życia publicznego
chcieli wychować światłych i mądrych obywateli, potrafiących rządzić państwem i własnym życiem osobistym
uczyli: literatury, matematyki, astronomii, muzyki, przedmiotów nauk o społeczeństwie
przykładali dużą wagę do umiejętności przedstawiania i udowadniania swoich poglądów – rozwój dialektyki - a później jej nadużywanie w uzasadnianiu twierdzeń fałszywych (sofizmaty)
interesowali się sprawami związanymi z życiem i działaniem ludzkim, zapoczątkowując kierunek badań humanistycznych
najwybitniejsi sofiści:
• Protagoras - człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - każdy ma prawo uznawać swoje poglądy za prawdziwe, wobec czego rzeczywistość jest zmienna i różnorodna i raz jawi się w takiej innym razem w innej postaci -nie istnieje jedna i powszechnie obowiązująca prawda - mędrcami są ci którzy potrafią wybrać prawdy lepsze - uznawanie praw za powszechnie obowiązujące jest wynikiem umowy (prawa, obyczaje, wierzenia, państwo)
• Gorgiasz
• Hippiasz
• Prodikos
• Trazymach, Kallikles, Krytiasz - uważali prawo za wytwór słabych i głosili powrót do prawa natury, które pojmowali jako pierwotne prawo silniejszego i dążenie do władzy pozbawione skrupułów
najwybitniejsi uczniowie sofistów :
• Trazymach
• Polos
d. Platon
• biografia :
Platon, a właściwie Arytokles syn Aristona (Platonem został nazwany z uwagi na szerokie ramiona) żył w latach 427 - 347 p.n.e. Urodził się w bogatej rodzinie (ojciec pochodził z królewskiego rodu Kodrydów, matka spokrewniona jeszcze z Salomonem). Z domu wyniósł dość staranne jak na te czasy wychowanie i wykształcenie. Uczył się początkowo filozofii od Kratylosa, lecz kiedy spotkał Sokratesa, zafascynował się nim, jego poglądy wywarły na nim wielkie wrażenie i już nie odstąpił go na krok, stał się jego uczniem. W tym okresie zaczął pisać “Dialogi”, były to krótkie obrazki dramatyczne w których występował Sokrates, z czasem Platon zaczął wkładać w jego usta własne poglądy. Po śmierci nauczyciela wiele podróżował. Dziewięć lub dziesięć lat spędził w Magerze. Był między innymi na wybrzeżu Afryki Północnej u matematyka Teodora (również ucznia Sokratesa), w Egipcie, kilkakrotnie na Sycylii, w Sarakuzach, na dworze Dionizyjskim. Kiedy miał 45 lat wrócił do Aten i założył szkołę filozoficzną zwaną Akademią Platońską. Umarł w wieku 81 lat.
• poglądy :
1 sprzeciwiał się relatywizmowi sofistów i atomistycznemu materializmowi
2 od Sokratesa przyjmował, że wiedza pewna i powszechna zawiera się w pojęciach ogólnych i nie tylko dotyczących dziedziny etyki, ale i wszelkiego bytu
3 od Heraklita przyjmował, że postrzeżenia dają jedynie obraz świata materialnego, a ten ma naturę zmienną i zjawiskową, rzeczy ulegają ciągłym zmianom, powstają i giną, zatem wiedza o nich jest niepewna.
4 podobnie jak postrzeżeniom zmysłowym odpowiada świat fizyczny, tak też pojęciom ogólnym odpowiadać musi jakiś świat niezmienny i niezniszczalny ; jest to świat idei. Jak istnieją rzeczy piękne, tak też istnieć musi samo piękno. Idee powiązane są między sobą logicznymi związkami, tworzą hierarchię z idea dobra na czele, istnieją nie w świecie fizycznym ani psychicznym, lecz w jakimś innym wymiarze, istnieją jednak realnie i to bardziej niż świat otaczający, który jest tylko ich odbiciem. Struktura rzeczywistości jest dwoista (dualizm). Jednak bardziej istotne są idee - stanowiące osnowę każdej rzeczy (idealizm)
5 Natura człowieka jest nie jednolita, oprócz ciała istnieje niematerialna i niezniszczalna dusza, która jest źródłem życia i ruchu. Dzięki swemu pokrewieństwu ze światem idei, dusza poznaje pojęcia ogólne na drodze rozumowania lub intuicji, a postrzeżenia zmysłowe są jedynie okazją, a nie przyczyną poznania.
6 Świat materialny posiada strukturę celową i rozumną, ponieważ zbudowany został przez boskiego budowniczego (Demiurga) z odwiecznej materii na wzór świata idei. Z tego też względu świat jest jeden ; wielkość światów doskonałych jest nie do pomyślenia ; nosi on w sobie cechy doskonałości tamtego świata ; świadczy o tym kulisty kształt ziemi i okrężny ruch ciał niebieskich po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach (wyniki badań pitagorejczyków)
7 w dziedzinie etyki stworzył teorię czterech cnót podstawowych, które rządzą poszczególnymi częściami duszy (mądrość - częścią rozumną; męstwo - impulsywną; umiarkowanie - pożądliwą; sprawiedliwość - sprawuje ogólną kontrolę nad innymi)
8 Ład i harmonijne ukształtowanie życia daje radość, która jest nieodzownym warunkiem szczęścia.
9 podjął próbę klasyfikacji dóbr (dobra konkretne, nietrwałe i przemijające - szczebel na drodze do dóbr nieprzemijających z ideą piękna na czele) - obraz idealnego państwa w “Rzeczypospolitej”
10 realizuję ideę ładu i sprawiedliwości
11 państwo ma posiadać strukturę ograniczoną - każdy ma swoją funkcję wyznaczoną wspólnym dobrem obywateli-jest miejsce tylko dla ludzi użytecznych
12 funkcje podstawowe: zarządzania - spełniają ją mędrcy-filozofowie; obrona - strażnicy państwa; wytwarzanie dóbr materialnych - rzemieślnicy
13 każda grupa żyje jako odrębna warstwa społeczna we właściwych sobie warunkach
14 przejście między grupami możliwe są w wyjątkowych wypadkach
15 dla pierwszych dwóch grup postulował zniesienie własności prywatnej i wspólnotę życia.
16 twórczość:
17 napisał “Dialogi” i listy
18 najbardziej znane to : “Obrona Sokratesa”, “Charmides” - o roztropności ; “Protagoras” - o cnocie ; “Gargiasz” - o retoryce i jej szkodliwości w życiu politycznym ; “Fedon” - o śmiertelności duszy ; “Uczta” - o miłości ; “Teajtet” – o poznaniu; “Państwo” i “Prawa” - o państwie i idealnym ustroju
funkcja motywu jaskini
Jaskinia Platona to symbol znikomości wiedzy ludzkiej, mizernych perspektyw w poznaniu. Platon napisał w “Republice”: “Wyobraź sobie ludzi żyjących w [...] jaskini [...] od dzieciństwa przykutych do miejsca [...] nie mogących obejrzeć się za siebie [...] daleko za nimi płonie ogień, na którego tle poruszają się postacie [...] więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie przed sobą.” [patrz antologia]
• pojęcia :
1 idea - patrz poglądy
2 idealizm obiektywny- kierunek filozoficzny przeciwstawny materializmowi, głoszący tezę o pierwotności absolutnego ducha lub powszechnego rozumu, a wtórności materii.
e. epikureizm
Kierunek filozoficzny założony przez Epikura z Samos (żył w latach 341-270 p.n.e.; ok. 307 założył szkołę w Atenach) poszukujący odpowiedzi na pytanie, jak żyć, aby być szczęśliwym ; a więc postępować rozsądnie, żyć w spokoju, wierzyć świadectwu zmysłów, odrzucając przesądy i wiarę we wpływy sił nadnaturalnych; jednym dobrem jest przyjemność (albo brak bólu), którą daje doskonała harmonia ciała i umysłu, płynąca z prostego, cnotliwego i sprawiedliwego życia, nie zakłóconego przez strach przed bogami i śmiercią .
f. stoicyzm :
Zasady szkoły filozoficznej stoików, założonej w III w. p.n.e. przez Zeniona z Kitionu (na Cyprze), oparte na etyce surowej cnoty, polegającej na zachowaniu równowagi duchowej nie zakłóconej radością ani smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i na życiu zgodnym z naturą i rozumem.
5.Filozofia w starożytnym Rzymie
a. wiadomości ogólne :
W II w. p.n.e. Rzym stał się potęgą nie tylko polityczną, ale i jednym z ośrodków życia kulturalnego, do którego dążyli uczeni i filozofowie greccy. W prawdzie nieprzyjaźnie ustosunkowani do całej greckiej kultury Rzymianie starej daty spowodowali uchwały senatu, na mocy których filozofowie i retorzy greccy zostali wydaleni z Rzymu. Stan jednak uległ zmianie w 2 połowie w. p.n.e., gdy młodzi Rzymianie zaczęli wyjeżdżać do ośrodków nauki greckiej dla uzupełnienia swego wykształcenia. Wtedy obudziło się zainteresowanie także dla filozofii, niemal każdy wykształcony Rzymianin należał do jakiejś szkoły filozoficznej, była to jednak przynależność bierna. Żaden z nich nie posunął filozofii naprzód, nie powstały też na gruncie rzymskim nowe kierunki, a istniejące traktowano w sposób wybitnie praktyczny oczekując od filozofii szczęścia i oparcia w życiu.
b. Marek Aureliusz
biografia :
Żył w latach 121-180. Był cesarzem rzymskim między 161, a 180 rokiem. Został adoptowany przez Antonina Piusa, który oddał mu za żonę swoją córkę Faustynę. Współrządcą Marka Aureliusza był Lucjusz Werus. Za jego rządów państwu rzymskiemu zagrażali Partowie, a przede wszystkim wszystkie plemiona germańskie i sarmackie, które zajęły prowincje bałkańskie, wtargnęły do Galii Przedalpejskiej i oblegały Akwileę. W 169 Marek Aureliusz wyparł ich z granic państwa i rozpoczął podbój i ziem. W dwa lata później pokonał Kwadrów , a za następne dwa Markomanów. W 174 zwrócił się przeciw Jazygom, ale został odwołany z powodu rozruchów w Syrii, gdzie dowódca wojsk walczących zwycięsko z Partami, Awidiusz Kasjusz, ogłosił się cesarzem. Rozruchy te szybko zostały stłumione. Marek Aureliusz umarł w Vindobonie (dzisiejszy Wiedeń) w czasie przygotowań następnej wyprawy przeciw Markomanom. zwany był “filozofem na tronie”
poglądy :
1. wierny stoicyzmowi w dziedzinie etyki
2. w teorii rzeczywistości skłaniał się do spirytualizmu (istota rzeczywistości ma naturę duchową, zaś świat materialny stanowi jedynie przejaw aktywności pierwiastka duchowego)
3. sens życia widział w służbie innym ludziom, a za postawę stosunku do ludzi przyjmował wyrozumiałość, którą posuwał aż do miłości nieprzyjaciół.
4. obowiązkiem każdego jest spełniać sumiennie to, co mu los wyznaczył, aprobatę postępowania znajduje człowiek w swym dajmonion,
5. sam stanowisko swoje traktował jako odpowiedzialną służbę państwową.
6. Twórczość :
1 napisał w ciągu ostatnich 10 lat swojego życia “Rozmyślania”
c. Seneka zwany młodszym (filozofem)
biografia
Żył w latach ok. 4 p.n.e.- 65 n.e., był synem Seneki starszego (retora). Urodził się w Kordubie. Studia ukończył w Rzymie za panowania Tyberiusza. W 41 N.e został, w skutek intryg Messeliny, żony cesarza Klaudiusza, wygnany na Korsykę, skąd powrócił dopiero po 7 latach dzięki wstawiennictwu Agryppiny, która powierzyła mu wychowanie Nerona. Po dojściu Nerona do władzy Seneka został jego doradcą. Popadł jednak w niełaskę i posądzony o udział w spisku Pizona (na życie Nerona) został zmuszony do popełnienia samobójstwa.
poglądy :
1. interesował się przede wszystkim zagadnieniami etycznymi: postępowaniem według zasad rozumu, opanowanie namiętności i uzależnienie się od zewnętrznych okoliczności dla zapewnienia sobie spokoju i równowagi ducha, która jest celem życia.
2. Filozofia jest mądrością życiową i szkołą doskonalenia wewnętrznego, daje siłę w przeciwnościach losu.
3. uznawał równość ludzi wolnych i niewolników twierdząc, że o człowieku decyduje jego wartość moralna.
4. twórczość :
5. pisma filozoficzne : “Rozważania o przyrodzie”, “Listy do Lucyliusza”, “O dobrodziejstwach”, “O gniewie”, “O szczęściu”
6. był autorem tragedii np. : “Madea”. “Agamemnon”, Fedra”, “Herakles na górze Oita”
6. mit
– (gr mythos - słowo legenda) opowieść o bogach, legendarnych bohaterach, nadnaturalnych wydarzeniach związanych z ich działalnością, próbująca wyjaśnić naturę i przeznaczenie świata i człowieka;
Mity pełniły funkcje:
1 Poznawcze - umożliwiały interpretacje zjawisk przyrody
2 Światopoglądowe – jako podstawa wierzeń religijnych
3 Sakralne – poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów
Topos – powtarzający się obraz lub motyw literacki np.: Amor przeszywający serce strzałą.
Archetypy – pierwowzory ludzkich postaw i zachowań np.: czułość matki (Demeter); pradawne niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Motyw wędrowny – motyw “uniwersalny” powtarzający się zarówno w mitach jak i baśniach np.: motyw jabłka, olbrzym o niezwykłej sile itp.
W mitologii zostały utrwalone m.in. wzorcowe postawy ludzkie (patrz archetypy). Przykładem jest m.in. postawa Prometeusza (tytan, który wykradł bogom ogień i nauczył ludzi jak się nim posługiwać) czyli postawa, w której postępowanie jednostki ma służyć dla dobra większych grup społecznych
MIT A LITERATURA
Mit powstał jako opowieść ustna o stałej osnowie fabularnej, która – przekazywana ustnie - miała różne warianty. Mit występował w wielu wersjach, szczegóły nie były ważne, liczyła się całość. Mit nie jest więc gatunkiem literackim, ale spowodował powstanie gatunków w literaturze np.: epos jako zapis mitu.
MIT W SPOŁECZEŃSTWIE :
1 pierwotnym - składnik kultury ludów, tworzący więź społeczną, uświadamiający tożsamość i odrębność społeczności i określający obyczaje i tradycje
2 współczesnym - opowieść o charakterze ponadczasowym, ukazująca różne cechy i postawy charakterystyczne dla ludzkiej natury
*mity socjopolityczne (np.: nadczłowiek) - oddziaływanie na świadomość społeczeństwa, kształtowanie jego zachowań i przeświadczeń
7. Powtórzenie treści ”Mitologii” J. Parandowskiego
a) bogowie:
• Zeus - najwyższy z bogów, syn Kronosa i Rei. Jako niemowlę ukryty przed ojcem na Krecie, wykarmiony przez kozę Amalteę. Gdy dorósł obalił władzę ojca i uwolnił swe rodzeństwo połknięte przez Kronosa. Stał się ojcem bogów i ludzi, panem nieba, światła i piorunów, opiekunem praw. Królował na Olimpie z małżonką Herą. Miał wiele romansów z boginiami, nimfami i kobietami śmiertelnymi, a dzieci z tych związków były zaciekle prześladowane przez Herę. Jego atrybutami były: orzeł, dąb i piorun.
• Hera - najstarsza córka Kronosa i Rei, siostra i żona Zeusa, najpotężniejsza bogini na Olimpie. Była opiekunką małżeństw i wierności małżeńskiej, patronką niewiast. Podczas konkursu piękności Parys nie przyznał jej pierwszego miejsca. Zazdrosna, gwałtowna i mściwa; w czasie wojny trojańskiej stała po stronie Greków. Jej atrybutami były: paw, owoc granatu, lilia i nieśmiertelnik.
• Posejdon - syn Kronosa i Rei, pan mórz. Wzniecał i uspakajał burzę, trójzębem dźwigał okręty uwięzione wśród skał lub osiadłe na mieliźnie, jego gniew powodował trzęsienie ziemi. Jego władzy podlegały też wyspy, nadbrzeża i przystanie. Walcząc z Ateną o miasto Ateny, stworzył konia. Jednak drzewko oliwne bogini okazało się cenniejsze, więc walkę przegrał. Obrażony zatopił równinę w Eleuzis. Jego liczne potomstwo (Polifem, Pegaz, Skiron, Orion), dziedziczyło najgorsze jego cechy - okrucieństwo i gwałtowność.
• Hades - syn Kronosa i Rei, władca podziemnego świata zmarłych, mąż Persefony. Jego siedzibą był Ereb. Jako patron bogactw naturalnych ziemi, zwany Plutonem.
• Demeter - córka Kronosa i Rei, bogini pól i urodzajów, nauczyła ludzi uprawy roli. Z Zeusem miała córkę Korę (Persefonę). Kiedy Hades porwał Persefonę, opuściła Olimp, co spowodowało zamarcie wszelkiego życia na ziemi. Wówczas Zeus nakazał Hadesowi oddanie matce na pewien okres w roku Persefony.
• Dionizos - syn Zeusa i Semele, bóg winnej latorośli, wina i płodnych sił przyrody, rządzi narodzinami, śmiercią i zmartwychwstaniem. Jego matka spłonęła, gdy za namową zazdrosnej Hery, poprosiła Zeusa, by zjawił się w boskim majestacie (wśród gromów i błyskawic). Zeus uratował dziecko i donosił w swym udzie. Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. Stwarzał z niczego mleko i miód, a gdy uderzył laską w ziemię wytryskała woda.
• Afrodyta - bogini miłości i piękności, opiekunka żeglarzy, wyłoniła się z piany morskiej niedaleko Cypru. Była żoną Hefajstosa, który dowiedziawszy się o jej miłostkach z Aresem uwięził ich w metalowej sieci. Dziećmi bogini i Aresa były Harmonia i Eros. Jej kochankiem był również myśliwy, Adonis ,który został zabity przez dzika. Afrodyta poprosiła Zeusa by dał mu z powrotem życie i tak Adonis spędzał pół roku wśród żywych. Była matką Eneasza. Wygrała konkurs piękności, otrzymując jabłko Parysa, co było pośrednią przyczyną wojny trojańskiej. Afrodyta stała po stronie Trojan. Jej atrybutami były: mitr, róża, jabłko, łabędź, jaskółka, gołąb i zając.
• Eros - bóg miłości, najmłodszy z bogów, syn Afrodyty. Zakochany w królewnie Psyche. Odwiedzał ją nocą i nie pozwolił by go zobaczyła i dowiedziała się kim jest. Jednak Psyche nie usłuchała i tak jak jej przepowiedział, cierpiała zgryzotę, ból i mękę zsyłane przez Afrodytę. Zeus zlitował się nad kochankami i przyjął Psyche na Olimp, gdzie odbyły się ich zaślubiny.
• Tanatos - syn Nocy, bóg śmierci, zlatywał na czarnych skrzydłach i odcinał złotym nożem konającemu pukiel włosów. Gdy miał umrzeć król testalski - Admet, Apollo uzyskał obietnicę bogów piekieł i w zamian za inne życie król miał żyć. Jednak ani jego rodzice, ani nikt ze służby nie zgodził się. Poświęciła się jego młoda żona Alkestis. W dniu kiedy umarła w pałacu Admeta gościł Herakles. Gdy dowiedział się o tym, poszedł na cmentarz i spotkał Tanatosa, który przyszedł po jej duszę. Herakles schwytał go i nie chciał wypuścić, dopóki ten nie zwrócił życia Alkestis.
• Ares - syn Zeusa i Hery, bóg wojny. Nauczył ludzi okrucieństwa, które przejawiało się w wojne. W czasie walki towarzyszyły mu bóstwa: Bojaźń, Strach, Niezgoda i Mord. Nie lubiany przez ludzi i bogów. Kochanek Afrodyty.
• Artemida - córka Zeusa i Latony, siostra Apollina, dziewicza bogini lasów, gór, łowów i dzikich zwierząt. Nie pozwalała mężczyznom nawet spojrzeć na siebie. Młody myśliwy Akteon, polując w lesie, podejrzał kąpiącą się boginię. Gdy ta go dostrzegła, chlapnęła na niego wodą i zmienił się w jelenia. Wtedy jego własne psy wytropiły go i rozszarpały.
• Apollo - syn Zeusa i Latony, brat Artemidy, bóg słońca, światła i wyroczni; patron wieszczów, śpiewaków i poetów, przewodnik muz. Najpiękniejszy z bogów, posiadał dar wiecznej młodości, mistrz gry na cytrze. Wygrał zawody z flecistą Marsjasem, pokonanego obdarł ze skóry. Niezadowolony król Midas, który głosował za Marsjasem został ukarany. Apollo dał mu ośle uszy. Niedościgniony łucznik, szydził nawet z Erosa. Ten trafił strzałą miłości w serce Apollina, a strzałą nienawiści w serce Dafne. Nimfa uciekała przed bogiem, a gdy miał ją złapać, poprosiła matkę Ziemię, by ta zmieniła ją w drzewo laurowe.
• Hermes - syn Zeusa i Mai, opiekun mówców, pasterzy, kupców i złodziei. Jako dziecko ukradł Apollinowi stado bydła i aby przebłagać jego gniew podarował mu cytrę ze skorupy żółwia, w zamian otrzymał od brata laseczkę z leszczyny, która uśmierzała spory i godziła nieprzyjaciół. Hermes rzucił ją pomiędzy dwa walczące węże, które oplotły laskę, tworząc kaduceusz. Był posłańcem bogów, aby wywiązać się ze wszystkich zadań, sprawił sobie małe skrzydełka u sandałów.
• Hefajstos - syn Zeusa i Hery, bóg ognia, sztuki kowalskiej i złotniczej. Kulał, gdy ojciec w gniewie zrzucił go z Olimpu. Nauczył ludzi obrabiania metali i wykonywania dzieł sztuki. Wykuwał pioruny dla Zeusa, jego dziełami były: zbroja Achillesa, berło i tarcza Zeusa. Najbrzydszy z bogów - mąż najpiękniejszej z bogiń, Afrodyty.
• Atena - ukochana córka Zeusa, urodziła się z jego głowy, była uosobieniem rozumu i mądrości; przyszła na świat w pełnej zbroi - bogini wojowników. Wieczna dziewica, nie miała czasu i nigdy nie myślała o miłości czy małżeństwie. Atrybutami jej były tarcza, dzida, hełm, sowa i drzewo oliwne.
• muzy - dziewięć córek Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Każda z nich opiekowała się jakąś sztuką, a ich zwierzchnikiem był Apollo.
• nimfy - istoty pośrednie między bogiem a człowiekiem, żyły długo i nie starzały się. Były uosobieniem tego, co w przyrodzie miłe, wdzięczne, wrażliwe i delikatne. Ich żywiołem była woda, czuwały nad jej czystością i dostatkiem. Boginie zdrowia mogły dawać jasnowidzenie; przepowiadały przyszłość, mieszkały w źródłach albo w grotach. Wszystkie kochały Narcyza, który jednak zakochany we własnym pięknym odbiciu, umarł nad stawem, w którym się przeglądał. Na jego grobie wyrósł kwiat nazwany narcyzem.
b) postaci:
• Odyseusz - syn Leartesa, mąż Penelopy, ojciec Telemacha. Król Itaki. Jeden z bohaterów wojny trojańskiej, słynął ze sprytu i wymowy, dlatego brał udział w licznych poselstwach. Za zasługi i męstwo przyznano mu zbroję po Achillesie. W czasie powrotu spod Troi burza zmieniła kurs okrętów. Później Odyseusz przez 10 lat tułał się po różnych krainach (patrz wędrówka Odyseusza).Po powrocie zabił wszystkich zalotników swej żony.
• Jazon - syn Ajzona, wychowany przez centaura Chejrona. Brał udział w wyprawie Argonautów po złote runo. W zamian miał być mu zwrócony tron jego ojca, którego przed laty pozbawił go brat Pelias. Dopłynąwszy do Kolchidu, z pomocą córki króla, czarodziejki Medei sprostał zadaniom, by zdobyć złote runo. Zaorał pole spiżowymi, ziejącymi ogniem bykami, zasiał smocze zęby i zabił wyrosłych z nich wojowników. Później zabił smoka, który strzegł złotego runa. Do Jolkos wrócił wraz z Medeą, która odmłodziła jego umierającego ojca, a podstępnie zamordowała Peliasa, przez co razem z Jazonem musieli uciekać z miasta. Przyjął ich król Koryntu Kreon. Gdy Jazon zakochał się w córce Kreona, Kreuzie, Medea w podarunku ślubnym złożyła jej piękną szatę, która wżarła się w jej ciało i spaliła ją żywcem. Medea usłyszawszy jęki Kreuzy, zabiła własne dzieci i uciekła do Aten.
• Herakles - syn Zeusa i kobiety śmiertelnej Alkmeny, heros - ulubieniec Zeusa i Ateny, prześladowany przez Herę. Był obdarzony nadludzką siłą. Jako 18 - nastoletni młodzieniec zabił lwa i zrobił z jego skóry odzienie. Bogowie go lubili, od Hermesa dostał miecz, od Apolla strzały, od Hefajstosa kołczan a od Ateny pancerz. Za udział w wojnie władca Teb dał mu córkę za żonę. Jednak pewnego dnia herosa ogarnęło szaleństwo i zabił żonę i dzieci. By odpokutować swój czyn, musiał w służbie u króla mykeńskiego, Eurysteusa wykonać 12 prac. Musiał zabić lwa nemejskiego, udusić hydrę lernejską, schwytać łanię ceryntyjską, dzika erymantejskiego, oczyścić stajnie Augiasza, wytępić ptaki stymfalijskie, żywiące się mięsem ludzkim, pokonać byka kreteńskiego, uprowadzić klacze króla Diomedesa, zdobyć pas Hipolity, królowej amazonek, uprowadzić woły Geryona przez cieśninę Gibraltarską z Europy do Afryki, ustawiając słupy Herkulesa, przynieść złote jabłka z ogrodu hesoeryd, oprowadzić z Cerbera z Hadesu. Później pojął za żonę królewnę Dejanirę. Szukając miejsca, gdzie mógłby się osiedlić zabił centaura Nessosa, który porwał Dejanirę. Ten, umierając podarował królewnie swą krew, jako środek zapewniający jej wierność Heraklesa. Kobieta sporządziła szatę nasączoną krwią, po której włożeniu Herakles doznał straszliwych mąk. Dejanira powiesiła się. Bohater przygotował sobie stos żałobny. Kiedy objęły go płomienie, przestał cierpieć i został zabrany na Olimp. Tam Zeus dał mu nieśmiertelność i boginię młodości, Hebe za żonę.
• Tezeusz - syn Egeusza, króla Aten i Ajtry. Król porzucił ją, a wcześniej pokazał głaz, pod którym był schowany miecz i sandały. Tezeusz, gdy dorósł, odwalił głaz i udał się do Aten w sandałach i z mieczem. Ojciec poznał go i mianował następcą tronu. Ateny składały Krecie coroczny haracz z 7 dziewcząt i 7 chłopców na pożarcie dla Minotaura. Tezeusz pojechał z nimi. Tam, dzięki miłości królewny Ariadny, zabił Minotaura i wyszedł z labiryntu. Ariadna dała mu kłębek nici, które uwiązał u wejścia labiryntu, a później wracał tą samą drogą, kierując się nicią. Wsiedli na statek i odpłynęli. Po drodze jednak Tezeusz zostawił śpiącą Ariadnę na wyspie Naksos. Tezeusz w radości ze zwycięstwa zapomniał zmienić żagiel z żałobnego na czerwony, astary Egeusz zobaczywszy to rzucił się do morza. Później podczas wojny z Amazonkami porwał ich królową Antiopę, która dała mu syna Hipolita. Jako pięćdziesięciolatek porwał siedmioletnią Helenę ze Sparty, córkę króla Tyndareosa. Kiedy wojsko spartańskie stanęło pod Atenami, zgromadzenie ludowe kazało wydać Helenę, a Tezeusza wygnać z kraju. żyjąc na wyspie Skyros, poślizgnął się i wpadł w przepaść.
• Achilles - syn Peleusa i Tetydy, wychowanek centaura Chirona. Matka zapewniła mu nieśmiertelność zanurzając go w Styksie. Trzymała go za piętę i było to jedyne miejsce w jakie można było go ugodzić. Gdy nadeszła wojna trojańska, matka ukryła go wśród córek króla Likomedesa. Lecz dowódca wojsk, Agamemnon wiedział, że wyprawa bez Achillesa nie powiedzie się. Wysłał Odyseusza, a ten podstępem zabrał go na wojnę. Achilles otrzymał zbroję od Hefajstosa i nieśmiertelne konie od Posejdona. W czasie walk zdobył sobie sławę najdzielniejszego i niepokonanego wojownika, budził strach wśród wrogów. W dziesiątym roku oblężenia Agamemnon odebrał Achillesowi jego brankę Bryzeidę. Znieważony Achilles wycofał się z walki. Przepowiednia głosiła, że bez niego miasto nie może być zdobyte. Pewnego dnia zaatakowano obóz grecki, a przyjaciel Achillesa, Patroklos, w jego zbroi odrzucił Trojan pod samo miasto. Jednak zginął od miecza Hektora. Zrozpaczony Achilles powrócił do walki. Podczas walki z Hektorem, Zeus zważył ich losy na wadze i los Hektora spadł do Hadesu. Achilles go zabił, a jego nagie ciało przywiązał do wozu i powlókł do obozu greckiego. Wydał jednak jego zwłoki za okupem na prośby króla Priama. Niedługo potem Achilles zginął ugodzony w piętę strzałą Parysa.
• Hektor - najstarszy syn Priama, króla Troi i Hekabe. Podczas wojny trojańskiej zabity przez Achillesa (patrz Achilles).
• Parys - młodszy syn Priama i Hekabe. Przepowiednia głosiła, że stanie się on przyczyną zagłady miasta. Wychowywany przez pasterzy. Podczas konkursu piękności przyznał złote jabłko Afrodycie, która obiecała mu najpiękniejszą kobietę, Helenę. Rywalkami Afrodyty były Atena, która chciała darować mu mądrość i Hera, która chciała ofiarować mu królestwo. Kiedy urządzono igrzyska w Troi, Parys został zwycięzcą i odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Przyjęto go z powrotem na dwór. Parys udał się do Sparty i porwał Helenę. Było to przyczyną wojny trojańskiej. Podczas oblężenia zabił z łuku Achillesa. Niedługo później sam zginął.
• Eneasz - syn Anchizesa i Afrodyty, Trojańczyk. Nie brał udziału w wojnie, przy pomocy bogów uciekł z Troi z ojcem i synkiem Askaniuszem. Wraz z innymi, którym udało się ujść z życiem, zbudował okręty, i zgodnie z nakazem bogów, wyruszył na poszukiwanie nowej ojczyzny. Po długiej tułaczce (patrz wędrówki Eneasza) znaleźli się u brzegów Italii. Tam poślubił córkę króla Latynusa, Lawinię, a od jej imienia nazwał miasto, które założył - Lawinium. Eneasz zaginął podczas wojny z wrogim rodem Rutulów.
• Dedal - Ateńczyk, architekt, rzeźbiarz, wynalazca świdra, gruntwagi; ojciec Ikara. Przez zawiść zawodową zabił swego ucznia i zbiegł na Kretę. Tam, na dworze króla Minosa, w Knossos zbudował słynny labirynt dla Minotaura. Kiedy chciał wracać do ojczyzny, król sprzeciwił mu się. Aby wydostać się z wyspy, Dedal skonstruował olbrzymie skrzydła z ptasich piór sklejonych woskiem. Z przytwierdzonymi u ramion skrzydłami wraz z synem poleciał na Sycylię. W czasie drogi Ikar zginął (patrz Ikar). Na Sycylii został nadwornym budowniczym króla.
• Ikar - syn Dedala. Uciekał z ojcem z Krety (patrz Dedal), lecąc na skonstruowanych przez Dedala skrzydłach. Nie usłuchał rad ojca i wzbił się za wysoko. Promienie słoneczne roztopiły wosk, którym sklejone były pióra i spadł na wyspę, którą nazwano Ikarią, a morze dookoła niej Ikaryjskim. Dedal pochował syna na wyspie.
• Prometeusz - syn jednego z tytanów, brat Atlasa. Prometeusz stworzył człowieka z gliny pomieszanej ze łzami, a jego duszę z ognia niebieskiego, którego iskry ukradł z rydwanu słońca. Jego człowiek był słaby i nagi, a jego decyzje były bezładne i nieświadome. Prometeusz ponownie zakradł się na Olimp i ukradł pierwsze zarzewie i przyniósł je na ziemię. Uczył ludzi używania ognia, sztuk i rzemiosł. Niezadowolony Zeus kazał stworzyć Pandorę i sprowadzić ją na ziemię (patrz Pandora). Prometeusz był pewien podstępu i odprawił ją, a innym poradził to samo. Jednak jego brat przyjął ją, co było przyczyną nieszczęścia (patrz Pandora). Prometeusz chciał się zemścić i podzielił zabitego wołu na dwie części. W jednej było mięso owinięte skórą, a w drugiej kości nakryte tłuszczem. Poprosił Zeusa, by ten wybrał część, która odtąd będzie składana bogom. Zeus wybrał część okrytą tłuszczem, spodziewając się pod spodem mięsa. Gdy zobaczył kości, kazał za karę przykuć Prometeusza do skały Kaukazu. Tam codziennie wygłodniały orzeł przylatywał wydziobywać mu wątrobę, która wciąż odrastała. Prometeusz dał ludziom naukę o liczbach, objawił kunszt pisma, oswoił zwierzęta i dał lekarstwa.
• Orfeusz - syn Apollina i muzy Kalliope, cudowny śpiewak. Jego gra na lutni obłaskawiała dzikie zwierzęta. Mąż Eurydyki, nimfy drzewnej. Pewnego dnia ujrzał ją Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny. Nie wiedział, że jest zamężna i zakochał się w niej. Zaczął ją gonić, a podczas ucieczki Eurydykę ukąsiła żmija i ta umarła. Orfeusz postanowił pójść do Hadesu. Zabrał ze sobą swą czarodziejską lutnię, a grą i śpiewem tak wzruszył cały świat podziemny, że Hades oddał mu żonę. Eurydyka miała iść za nim, a Orfeuszowi nie wolno było się obejrzeć do momentu wyjścia na ziemię. Jednak nie wytrzymał i na zawsze ją utracił. Ponownie nie wpuszczono go do Hadesu. Pogrążony w rozpaczy błąkał się po Tracji, aż pewnej nocy natrafił na orszak bakchiczny i obłąkane bakchantki rozszarpały go.
• Edyp - syn Lajosa, króla Teb i Jokasty. Wyrocznia przepowiedziała Lajosowi, że zginie z rąk syna, który poślubi własną matkę. Dziecko zostało porzucone w górach, gdzie znaleźli je pasterze i oddali na dwór koryncki. Nazywano go podrzutkiem i aby poznać tajemnicę swego pochodzenia pojechał do Delf, do wyroczni. Dowiedział się, że ma nie wracać do ojczyzny w związku z poprzednią przepowiednią. Myśląc, że władcy Koryntu są jego rodzicami wybrał się w inne strony. Podczas wędrówki, w czasie kłótni o pierwszeństwo na drodze zabił Lajosa i jego sługę, nie wiedząc, że był on jego ojcem. Rządy w Tebach objął Kreon, który ogłosił, że kto wyjaśni zagadkę Sfinksa, otrzyma królestwo tebańskie i ożeni się z Jokastą. Tego dnia przybył Edyp i miał sen wróżebny z rozwiązaniem zagadki. Poszedł do Sfinksa i podał związanie, a ten rzucił się w przepaść. Edyp pojął za żonę Jokastę i mieli czworo dzieci. Teby nawiedzały różne klęski, więc wezwano wieszcza Terezjasza. Ten ogłosił straszną prawdę. Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł sobie oczy. I ubrany jak żebrak wyszedł z miasta. Doszedł do Kolonos i tam umarł.
• Medea - czarodziejka, córka Ajetesa, króla Kolchidy, żona Jazona (patrz Jazon). Pomogła mu ukraść złote runo, a gdy ją porzucił zabiła swoich synów, a narzeczonej Jazona posłała szatę nasączoną trucizną (patrz Jazon). Potem uciekła do Aten na wozie zaprzężonym w smoki.
• Ariadna - córka Pazifae i Minosa, króla Krety. Pomogła Tezeuszowi szczęśliwie wydostać się z labiryntu Minotaura (patrz Tezeusz). Tezeusz zabrał ją ze sobą, lecz pozostawił śpiącą na wyspie Naksos. Tam po obudzeniu długo krzyczała i płakała, aż padła zemdlona. Wtedy przybył orszak Dionizosa, a piękny bóg poprosił ją o rękę i pojął za żonę.
• Penelopa - żona Odyseusza, matka Telemacha. Przez dwadzieścia lat oczekiwała powrotu męża z wojny trojańskiej. Aby zwieść zalotników, szatę, którą szyła w dzień, pruła nocą, gdyż przyrzekła rękę jednemu z nich, gdy ukończy robotę. Trwało to do powrotu Odyseusza.
• Klitajmestra - córka Tyndareosa, króla Sparty i Ledy, żona Agamemnona. Gdy ten walczył pod Troją, Klitajmestra myśląc, że jest wdową wyszła za Ajgistosa. Kiedy Agamemnon powrócił, razem z nowym mężem zarąbali go siekierami. Kiedy na obczyźnie dorósł Orestes, syn Agamemnona, przybył do Myken i zabił Ajgista i matkę.
• Helena - córka Zeusa i Ledy, wychowanka króla Sparty, Tyndareosa. Była nagrodą dla Parysa w konkursie piękności (patrz Parys), a także przyczyną wojny trojańskiej.
• Hekuba - [Hekabe] żona Priama, króla Troi, matka Hektora, Parysa i Polidorosa.
• Dydona - władczyni Kartaginy, królewna fenicka. Chciała oddać swą rękę i panowanie w Kartaginie Eneaszowi (patrz Eneasz). Gdy ten odpłynął popełniła samobójstwo.
• Dejanira - królewna, żona Heraklesa. Przyczyniła się do jego śmierci, dając mu nasączoną trucizną szatę (patrz Herakles). Potem powiesiła się.
• Pandora - pierwsza kobieta na ziemi. Zesłana na ziemię przez bogów na zgubę ludziom. Stworzona przez Hefajstosa, od Ateny nauczyła się robót kobiecych, od Afrodyty otrzymała wdzięk i urok, a od Hermesa pochlebczy charakter i dar kuszącej wymowy. W posagu otrzymała szczelnie zamkniętą glinianą beczkę. Poślubił ją brat Prometeusza, Epimeteusz. Pandora nakłoniła go do otwarcia beczki, z której wydostały się: nędze, choroby, troski i nieszczęścia, które zaczęły nękać ludzkość.
• Antygona - kazirodcza córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa. Towarzyszyła Edypowi, gdy przebrany za żebraka wychodził z Teb (patrz Edyp). Sprzeciwiła się Kreonowi, gdy nie pozwolił pogrzebać jej brata Polinejkesa. Za karę zamurowano ją żywcem w sklepionej piwnicy.
c) motywy:
labirynt - wybudowany przez Dedala dla króla Krety, Minosa w Knossos. Przebywał w nim Minotaur, który był synem Pazifae - żony Minosa i byka zesłanego przez Posejdona.
kaduceusz - laska Hermesa. Była laską leszczynową, oplecioną przez dwa węże (patrz Hermes).
nektar - napój bogów olimpijskich, zapewniający im młodość i nieśmiertelność.
ambrozja - pokarm bogów, który zapewniał im nieśmiertelność i radość.
egida - tarcza Zeusa, wykonana przez Hefajstosa, pokryta skórą kozy Almatei (patrz Zeus), używana przez Atenę.
azyl - miejsce schronienia dla prześladowanych (świątynie bogów i święte gaje). Ten, kto schronił się w miejscu objętym prawem azylu, nie mógł być tam pojmany ani zabity.
złoty wiek - czas za panowania Kronosa, kiedy rzeki płynęły mlekiem, z drzew sączył się miód, a nieuprawiana ziemia rodziła plony w obfitości. Ludzie, nie starzejąc się i wciąż bawiąc, żyli bez trosk i trudów.
Arkadia - górzysta kraina na półwyspie Peloponezkim, kraina szczęśliwości.
d) związki frazeologiczne:
nić Ariadny - droga do poznania, wyjścia z trudnej sytuacji.
męki Tantala - symbol cierpienia, niemożności zaspokojenia pragnień.
Marsowa mina - spojrzenie baczne, czujne, podejrzliwe.
Ikarowe loty - zbyt wysokie, szaleńcze, aby się urzeczywistniły.
węzeł gordyjski - trudny do rozwiązania problem.
praca syzofowa - ciężka, daremna praca
e)
stworzenie świata, narodziny bogów - na początku był Chaos, z którego wyłonił się Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Ich potomstwem byli tytani, cyklopi i sturęcy. Uranos nie był z nich zadowolony i strącił ich w bezdenne czeluści Tartaru. Gaja znienawidziła go za to. Namówiła najmłodszego z tytanów - Kronosa, który nadal był wolny, by okaleczył ojca i strącił z tronu niebios. Formował się cały świat, a nad nim rządził Kronos z małżonką Reją. Przepowiednia głosiła, że zostanie obalony przez własne dziecko, więc każde z nich połykał. Gdy urodziło się szóste, Reja podała mężowi kamień zawinięty w pieluszki, a małego Zeusa ukryła na ziemi. Chłopca karmiła koza Almatea. Kiedy złamała jeden róg, chłopiec pobłogosławił go i odtąd napełniał się on wszystkim, czego zapragnął ten, który go posiadał. Był to róg obfitości. Gdy Zeus dorósł uwolnił swe rodzeństwo: Hadesa, Posejdona, Herę, Demeter i Hestię. Dziesięć lat trwała wojna Zeusa z Kronosem, aż Zeus postanowił uwolnić z Tartatu cyklopów i sturękich. Po obaleniu Kronosa, władza nowych bogów nie trwała długo, gdyż powstał przeciw nim ród gigantów, których mógł pokonać tylko człowiek śmiertelny. Sprowadzono więc Heraklesa, który ich pokonał.
narodziny człowieka - 1) za panowania Kronosa był złoty wiek. Ludzie żyli jak niebianie, bez smutków. Nigdy się nie starzeli i cały czas spędzali na biesiadach. Z upadkiem Kronosa skończył się wiek, a ludzie zmienili się w dobroczynne demony. Później nastał wiek srebrny. Ludzie rozwijali się wolno (okres dzieciństwa trwał sto lat), kiedy dojrzewali ich życie było bardzo krótkie. Byli źli i dumni i nie czcili bogów. Zeus wytępił ich. Potem nastał wiek brązowy. Żyli ludzie gwałtowni, kochający wojnę, mieli siłę olbrzymów i serca z kamienia. Domy, sprzęty i oręż sporządzali z brązu. Był to okres heroiczny. Żyli wtedy Herakles, Tezeusz i bohaterowie spod Troi. Ich czyny nie powtórzyły się już w następnym wieku - żelaznym, trwającym do dzisiaj. 2) Człowiek został ulepiony przez Prometeusza (patrz Prometeusz).
pojawienie się zła - bogowie stworzyli pierwszą kobietę - Pandorę, a w posagu dali jej glinianą beczkę, która zawierała wszystkie nieszczęścia świata (patrz Pandora).
potop - bogowie chcieli wytępić ludzi stworzonych przez Prometeusza i zesłali na nich potop. Spadły wielkie deszcze, a morza i rzeki wystąpiły z brzegów. Ponad falami widniał tylko wierch Parnasu, w Beocji. Jedynymi stworzeniami jakie przeżyły potop było dwoje staruszków, ich łódź zatrzymała się na szczycie góry, a wody zaczęły opadać. Deukalion, syn Prometeusza i Pyrra, córka Epimeteusza i Pandory poszli do wyroczni delfickiej, która poradziła im, aby zakryli twarze i rzucali za siebie ”kości matki”. Uczynili, co im kazała i z głazów rzucanych przez Deukaliona powstawali mężczyźni, a przez Purrę - kobiety. Całe życie na ziemi się odradzało. Syn Prometeusza nauczał nowych ludzi życia i czczenia bogów.
f)
świat zmarłych - Hades. Jego wejścia strzegł trzygłowy pies, Cerber. Hades opływały rzeki: Lete - Zapomnienia, Acheront - Boleści, Kokytos - Lamentu, Styks. Dusza, aby dostać się do Hadesu, musi przebyć te rzeki. Wszystkie dusze, które mają czym zapłacić, przewozi w swej łodzi Charon, syn nocy. Po ogromnej martwej równinie chodzą dusze umarłych, czekając na sąd, którego dokonują Minos, Ajakos i Radamantys. Byli to sprawiedliwi królowie ziemscy, którzy po śmierci zostali sędziami podziemia. Oni ważą złe i dobre uczynki dusz. Pod pałacem Hadesa, ogrodzonym trzykrotnym kręgiem murów obronnych, znajduje się Tartar, tam cierpią męki najgorsi zbrodniarze. Straż nad nimi trzymają Erynie - trzy potworne siostry. Ci, którzy żyli sprawiedliwie odjeżdżają na Wyspę Błogosławionych, gdzie żyją w złotym mieście. Panuje tam wieczna wiosna. Życie dusz upływa na biesiadach i zabawach.
pory roku - gdy Hades porwał Persefonę, córkę Demeter, bogini urodzaju, ta zeszła z Olimpu i wszelkie życie na ziemi zamarło. Wówczas Zeus skłonił Hadesa, by zwrócił matce córkę, a kiedy to zrobił wszystko na nowo ożyło. Odtąd Persefona spędzała pól roku pod ziemią, jako żona Hadesa i w tym czasie smutek Demeter powodował jesień i zimę. Następne pół roku Persefona spędzała z matką, a wraz z nią nadchodziła wiosna, a potem lato.
astronomia -
g)
wojna trojańska - sąd Parysa sprawił, że Helena została porwana, co było przyczyną wojny trojańskiej (patrz Parys, Helena), na którą wyruszyło wielu bohaterów: dowódca Agamemnon, Ajaks - syn Telamona, Ajaks - syn Oileusa, Diomedes, Nestor, Odyseusz, Idomeneus, Menelaos, Achilles. Przybiwszy do Troi, posłano poselstwo, żądając wydania Heleny. Jednak odmówiono. Zaczęła się wojna. Grecy rozłożyli swój obóz na równinie przed Troją. Siły stron były wyrównane. Po dziewięciu latach w obozie greckim wybuchła zaraza, którą sprowadził Apollo za to, że Agamemnon porwał córkę jego kapłana. Agamemnon oddał brankę, w wyniku czego wybuchła kłótnia między nim a Achillesem (patrz Achilles). Kiedy Achilles powrócił do walki, zabił Hektora (patrz Hektor), a potem sam zginął z rąk Parysa (patrz Achilles). Niedługo potem zginął Parys (patrz Parys). Diomedes i Odyseusz, z pomocą Heleny, wykradli palladion, cudowny posąg Ateny, dzięki któremu miasto nie mogło zostać zdobyte. Trojanie byli pewni klęski. Jednak Grecy odpłynęli, pozostawiwszy ogromnego drewnianego konia, którego Trojanie wciągnęli do miasta, uprzednio rozbierając wiązanie muru. Wcześniej nie chciał im na to pozwolić kapłan Laokoon, który uważał to za postęp. Został pożarty ze swoimi synami przez dwa ogromne węże. Sprzeciwiła się również jasnowidząca Kasandra, lecz jej także nie usłuchali. Trojanie świętowali zwycięstwo, a po hucznej zabawie wszystkich zmorzył sen. Wówczas z konia wyszedł Odyseusz na czele dwunastu wojowników i otworzył bramy miasta. Okręty z Grekami powróciły, a w mieście rozpoczęła się rzeź.
wędrówka Odyseusza - gdy bohater wracał spod Troi, wiatry zaniosły jego statki do kraju Lotofagów, gdzie zamiast zboża rosły łany lotosów. Każdy, kto ich spróbował nie chciał wracać do ojczyzny. Później trafił do kraju Polifema, syna Posejdona. Był on cyklopem. Gdy znalazł Odysa i jego towarzyszy w swej pieczarze, zaczął ich po kolei zjadać, a Odyseuszowi powiedział, że on będzie ostatni. Ten udał, że jest to dla niego zaszczytem i częstował olbrzyma winem dopóki go nie upił. Potem rozżarzoną głownią wypalił mu jedyne oko. Oślepiony cyklop nie mógł ich złapać w pieczarze, więc usiadł przy wejściu. Jednak Odyseusz przywiązał siebie i towarzyszy pod brzuchami baranów i w ten sposób wydostali się na wolność. Potem zawinął na wyspę Eolię. Jej król Eol był władcą wiatrów, od którego dostał miech, gdzie były zamknięte wszystkie wiatry. Wypuściwszy tylko pomyślne wiatry Odyseusz mógł płynąć spokojnie do domu. Jego towarzysze myśleli, że jest on pełny skarbów i otworzyli go, wypuszczając srogie wiatry. Te rzuciły ich do kraju Lajstrygonów, z którymi w walce ocalał tylko okręt Odyseusza. Statek wymagał naprawy, więc przybili do najbliższej wyspy. Była to ziemia czarodziejki Kirke, która część jego towarzyszy zamieniła w świnie. Pod wpływem gniewu Odyseusza, wróciła im ludzką postać, a bohater spędził rok w jej gościnie. Kiedy odjeżdżał, Kirke objawiła mu, że musi udać się do wrót Hadesu i tam wywołać duszę wróżbity Terezjasza, by ten przepowiedział mu dalszy los. Miał on wędrować dopóki nie spotka ludu, który nie widział morza i nie wie co to jest wiosło. Popłynął dalej, szczęśliwie omijając wyspę syren. Ich śpiew wabił żeglarzy, a ich okręty rozbijały się o skały. Odys zalepił swym żeglarzom uszy woskiem, a sam kazał się przywiązać do masztu. Potem udało mu się przepłynąć między dwoma potworami: Skyllą i Charybdą. W czasie pobytu na wyspie boga Słońca, towarzysze Odysa splądrowali stado wołów, za co z rozbitych statków ocalał tylko Odys. Na swej wyspie, Ogigii znalazła go nimfa Kalipso. Osiem lat spędził u niej w miłosnej niewoli. Potem na tratwie wyruszył dalej. Trafił na Scherię, kraj Feaków. Na dworze króla Alkinoosa wysłuchano jego opowieści i wyborni żeglarze tego kraju przywieźli go na Itakę. Śpiącego ułożyli na brzegu, a skarby jakie otrzymał schowano w wyłomach skalnych. Atena zamieniła go w żebraka, by nikt go nie poznał. W tym czasie do jego żony zjechali się zalotnicy (patrz Penelopa). W czasie turnieju o rękę Penelopy jako jedyny napiął swój łuk i strzelił przez 12 otworów toporów wbitych w podłogę, a potem zabił wszystkich zalotników.
wędrówka Eneasza - Eneasz uciekł z Troi w czasie wojny (patrz Eneasz). Szukając nowej ojczyzny, jego okręty dopłynęły do wysp Strofadów. Harpie, które tam mieszkały przepowiedziały Trojanom, że ziemię obiecaną poznają po tym, że z głodu zjedzą nawet stoły. Pewnego dnia przybił do brzegów Kartaginy. Wcześniej pochował na Sycylii swego ojca, Anchizesa. W Kartaginie rządziła Dydona (patrz Eneasz, Dydona). W czasie dalszej wędrówki znaleźli się w okolicach wejścia do podziemia. Eneasz prowadzony przez duszę ojca, zobaczył tam dusze nienarodzonych władców państwa, które miał założyć. Później Trojanie przybili do brzegów Italii. Tam, nie wiedząc gdzie są zjedli owoce, które uprzednio ułożyli na pszennych plackach. Kiedy niektórzy, nie zaspokoiwszy głodu zaczęli jeść placki, syn Eneasza, Julus (dawniej Askaniusz), zauważył, że jedzą nawet stoły. Odkryli, że to kres ich wędrówki. Później Trojanie wraz z królem tego kraju, Latynusem i jego ludem pokonali ród Rutulów. Zwyciężając ich wodza, Turnusa, Eneasz mógł pojąć za żonę Lawinię, córkę króla.
założenie Rzymu ¬- Askaniusz założył siedzibę dynastii Eneasza w mieście Alba Longa. Ostatni z królów, Prokaz, miał dwóch synów. Starszy Numitor objął władzę po ojcu. Zazdrosny Amulius strącił brata z tronu, a córkę Numitora uczynił westalką. Ta niespodziewanie powiła bliźnięta: Romulusa i Remusa. Ich ojcem był Mars. Dzieci w koszyku wrzucono do Tybru, którego fala wyniosła na brzeg. Wykarmiła ich wilczyca i dzięcioł, ptak Marsa. Gdy dorośli, przypadkiem znaleźli się przed swym dziadkiem Numitorem, który ich rozpoznał. Romulus i Remus obalili władzę Amulusa i osadzili na tronie dziadka. Sami chcieli założyć miasto w miejscu, gdzie wykarmiła ich wilczyca. Aby rozstrzygnąć, który z nich nada mu imię, zdali się na wolę bogów. Zwyciężył Romulus. Wziął on pług i oborał przestrzeń przyszłego miasta, Romy. Kiedy Remus przeskoczył granicę, jego brat zabił go.
8. Przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej i rzymskiej w literaturze późniejszych epok. Nawiązania do historii i kultury antycznej. Pojęcia: anakreontyk, poezja tyrtejska, horacjanizm.
Przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej i rzymskiej w literaturze późniejszych epok
Autor Tytuł Motyw
Adam Mickiewicz “Dziady III” -
Wielka improwizacja Motyw Prometeusza Konrad żąda od Boga władzy
Adam Mickiewicz “Oda do młodości” Motyw Heraklesa Wspomina o Heraklesie, który zabił hydrę i dwa centaury
Juliusz Słowacki “Kordian” Motyw Edypa Kordian porównuje się z Edypem – na swoją niekorzyść
Juliusz Słowacki “Grób Agamemnona” Styks, koszula Dejaniry
Eliza Orzeszkowa “Gloria Victis” Motyw Herkulesa Jagmin porównany do Herkulesa
Stefan Żeromski “Syzyfowe prace” Motyw Syzyfa Rusyfikacja = praca Syzyfa
Stefan Żeromski “Ludzie bezdomni” Motyw Prometeusza Judym – postawa prometejska
Leopold Staff “Odys” Motyw Odyseusza powracającego do Itaki “Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”
Jarosław Iwaszkiewicz “Ikar” Ikar Marzycielstwo chłopca, tak jak Ikara prowadzi go do zguby
Bruno Schulz “Sklepy cynamonowe” Pan – bożek żądzy
Nawiązania do mitologii odnośnie kobiet (płodności) i ich dominującej roli.
Nawiązania do historii i kultury antycznej.
Autor Tytuł Co
Eliza Orzeszkowa “Gloria Victis” Termopile, Leonidas
Juliusz Słowacki “Grób Agamemnona” Agamemnon, Termopile
Stefan Żeromski “Ludzie bezdomni” Wenus z Milo
Maria Jasnorzewska - Pawlikowska “Nike” Nike – bogini zwycięstwa
Pojęcia: anakreontyk, poezja tyrtejska, horacjanizm.
Anakreontyk – lekki, łagodny utwór poetycki o tematyce miłosnej lub biesiadnej (nawiązujący stylem do utworów Anakreonta)
Poezja tyrtejska (od imienia twórcy Tyrtajosa) – poezja patriotyczna nawołująca do walki
Horacjanizm (od twórcy Horacego) – pogląd filozoficzny charakteryzujący się apoteozą istnienia, afirmacją życia, nie zabieganiem o więcej i zachowaniem dystansu (złoty środek); jest połączeniem epikuryzmu i stoicyzmu
9. Cechy eposu na podstawie “Iliady” i “Odysei”.
Pojęcia: inwokacja, porównanie homeryckie, retardacja, heksametr. Ustny rodowód gatunku. Kwestia homerycka. Technika opisu (na podstawie opisu tarczy Achillesa). Świat bogów i ludzi, działanie Fatum. Realia (problem anachronizmów). Realizm, idealizm i cudowność świata przedstawionego. Rozwój gatunku w czasach nowożytnych.
HOMER - od niego rozpoczyna się historia literatury europejskiej. Był aojdem, żył w VIII w. p.n.e. Prawdopodobnie był ślepy. O ile późniejsi spierali się o to czy istniał - starożytni nie mieli wątpliwości. Był dla nich najwyższym autorytetem.
“Iliada” - temat: wojna trojańska;
• główny bohater - Achilles.
“Odyseja” - temat: powrót Odyseusza do Itaki;
• główny bohater - Odyseusz.
KWESTIA HOMERYCKA - spór uczonych o istnienie Homera. W XVIII w. badacze francuscy stwierdzili, że nie jeden człowiek a wędrowni pieśniarze stworzyli oba utwory. Ostatecznie jednak, po badaniach komputerowych, ustalono, że autorem obu eposów był jeden człowiek.
CECHY EPOSU NA PODSTAWIE “ILIADY” I “ODYSEI”:
1. BOHATER ZBIOROWY; Społeczeństwo w przełomowym momencie;
2. MNOGOŚĆ FORM PODAWCZYCH: opis + narracja + opowiadanie + dialog + monolog;
3. OBECNOŚĆ INWOKACJI - przygotowuje czytelnika przed tym, co go czeka; jest apostrofą do siły wyższej; zwykle - prośbą poety o natchnienie skierowana do istoty nadprzyrodzonej, muzy.
“Tak Dzeusa dokonywała się wola,
Zwłaszcza od dnia, gdy w niezgodzie przeciwko sobie stanęli
Władca narodów Atryda (Agamemmnon) i bogom równy Achilles.”
4. OBECNOŚĆ SZCZEGÓŁOWYCH OPISÓW (PRZEDMIOTÓW, LUDZI, SYTUACJI, WALK zawężonych do poszczególnych POJEDYNKÓW, NARAD, UCZT ITD.). Są one jednocześnie realistycznymi i plastycznymi. Mają charakter dynamiczny
5. RETARDACJE - ZAWIESZENIE AKCJI;
6. CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW I ICH IDEALIZACJA
7. PARALELIZM PŁASZCZYZN FABULARNYCH: WSPÓŁISTNIENIE I PRZENIKANIE SIĘ ŚWIATA NADPRZYRODZONEGO I LUDZKIEGO.
Bogowie ingerują w wojnę trojańską: “a na to patrzyli wszyscy bogowie...”
“Który to z bogów do waśni wzajemnej obu podburzył?”
8. POEMAT TRAGICZNY, PESYMISTYCZNY. Spowodowane jest to bezsilnością i słabością człowieka wobec ingerujących w ludzkie życie bogów. Los ludzi jest przesądzony przez bogów.
FATUM - los, przeznaczenie, nieodwołalna konieczność. To, co zostało powiedziane przez bogów, przepowiedziane przez wyrocznię musi spotkać człowieka i nie ma od tego ucieczki. Jest to z reguły zapowiedź nieszczęścia.
9. BOHATEROWIE-HEROSI - silni, potężni, np. Achilles. MOWY BOHATERÓW w formie dłuższych monologów rozmieszczone są symetrycznie, regularnie powtarzają się w danej pieśni.
10. EPOS PISANY HEKSAMETREM.
Heksametr - miara wiersza, rytm opierający się na istnieniu w języku greckim akcentu w poszczególnych wyrazach. Wyrazy o podobnym akcencie rozmieszczone są regularnie. Heksametr wpływa na rytmiczność dzieła.
11. PORÓWNANIA HOMERYCKIE, czyli takie, w których jeden z elementów, porównywany lub porównujący, jest przedstawiony w bardzo szczegółowy sposób; rozbudowany, do tego stopnia, że w niektórych przypadkach tworzy on wręcz odrębny obraz poetycki:
“I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,
Spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną -
Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym
Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony -
Tak z zawziętością Achilles pędził, a Hektor uciekał
Pod trojańskimi murami, unosząc rącze kolana.”
12. EPIZODYCZNOŚĆ, wiele epizodów;
W “Iliadzie” np. konflikt Achillesa i dowódcy wojsk greckich - Agamemnona.
13. OBIEKTYWNY NARRATOR.
14. PATETYCZNY STYL OPOWIADANIA.
REALIZM -
Homer nie patrzy jedynie w czasy zamierzchłe, lecz zwrócony jest także ku jemu współczesnej epoce Jonii VIII wieku.
• Chociaż homeryccy bohaterowie walczą jeszcze bronią spiżową, znają Fenicjan, z którymi Grecy przed początkiem pierwszego tysiąclecia nie mieli żadnych kontaktów. Wspaniałe naczynia opisywane przez autora odpowiadają odkopanym fenickim naczyniom z VIII wieku p.n.e.
• Sławne opisy tarczy Achillesa czy Agamemnona są odtworzeniem wyglądu pochodzących również z tego okresu brązowych tarcz w stylu orientalizującym, znalezionych na Krecie.
• Realizm widać i w stosunkach społecznych i opisanych obyczajach.
Dominujące stanowisko, które zajmuje w jego dziełach arystokracja, jest odzwierciedleniem stosunków panujących nie w świecie achajskim, lecz w świecie współczesnym twórcy.
Obraz społeczeństwa jest obrazem ludzi przechodzących od ustroju wspólnoty pierwotnej do ustroju niewolniczego i tworzenia się nowych klas.
Razem z walczącymi na rydwanach arystokratami wojuje pod Troją gorzej uzbrojony, bezimienny tłum pieszych, o którym Homer mówi: “ginęły ludy”.
Obok wielkich właścicieli ziemskich w społeczeństwie Homerowym są i właściciele drobnych gospodarstw, a ponadto kategoria najbardziej upośledzonych najemnych robotników rolnych, których los jest niemal tak marny, jak życie po śmierci w Podziemiu, co wynika z powiedzenia Achillesa w “Odysei”: “Wolałbym za parobka służyć (...) u biednego chłopa, który ledwo się może utrzymać, niż tu panować nad wszystkimi, co znikli ze świata.”
Można dopatrzeć się tutaj również zaczątków podziału pracy; słyszymy o kowalach, kamieniarzach, stolarzach, cieślach i budowniczych.
Obok ludności wolnej pojawiają się niewolnicy, których zatrudniano przede wszystkim w gospodarstwie domowym.
Gospodarka jest naturalna, produkcja obliczona na zaspokojenie własnych potrzeb; tym też tłumaczy się fakt, że niewolnictwo nie odgrywa większej roli.
Arystokraci sami niejednokrotnie umieją zaspokoić swe potrzeby i nie wstydzą się pracy fizycznej: ojciec Odyseusza, Laertes, sam pracuje na roli, Penelopa przędzie, Odyseusz buduje tratwę, Parys wznosi pałac.
Jednak im bogatszy król czy wojownik, tym więcej ma niewolników: u Odyseusza pracuje w gospodarstwie domowym 50 niewolnic.
Ważną rolę w życiu hellenów odgrywały wierzenia i związane z nimi obrzędy.
Najprostszą formą kultu była modlitwa: błagalna, dziękczynna lub pochwalna. Kto chciał coś od boga otrzymać, musiał mu złożyć ofiarę, której tłusty dym był Olimpijczykom bardzo przyjemny. Prócz zwierząt, zabijanych podczas odpowiednich obrzędów, ofiarowywano też wino, kadzidła i kosztowne przedmioty. ofiary te składano zwykle na ołtarzu pod gołym niebem, choć również w świątyniach (Homer wspomina np. w Troi, u Feaków).
IDEALIZACJA: Homer narzucił antropomorficzny obraz bogów - odbywających wspólne narady, ucztujących przez cały dzień aż do zachodu słońca; świat ten pełen jest harmonii i ładu. Wszystko, co ciemne, straszne i niejasne - duchy, demony, okrutne bóstwa ziemi - usunięte zostało świadomie w cień. Niepodzielnie rządzą dworzanie Dzeusa - nie są oni wprawdzie ani wszechwładni, ani wszystkowiedzący, ale są piękni, plastycznie ujęci i budzący podziw.
Idealizacją obejmuje również bohaterów eposu - wojowników i władców - którzy pełni są wręcz nadludzkich cnót, a ich zachowanie ma być wzorem postępowania dla potomnych. Największą wartością dla bohaterów Homera jest sława pośmiertna; “Zawsze być najlepszym i wybijać się ponad innych” - oto hasło, które im przyświeca. Jeśli chce się osiągnąć ten ideał, trzeba jak Achilleas, zrezygnować z długiego i pozbawionego chwały życia, a wybrać życie krótkie, ale sławne.
Bogowie podobni są do ludzi, ale i ludzie niekiedy stają się równi bogom. “Boscy” są Diomedes i Ajas, Agamemnon - z oczu i głowy niby ciskający pioruny Dzeus, z piersi przypomina Posejdona.
Wszystko jest idealne: bohaterowie są silniejsi niż “teraźniejsi ludzie”, nawet konie są “pięknowłose”, na dworach i w namiotach panuje dostatek, a przy obozowej biesiadzie nie brakuje nigdy mięsiwa, chleba i wina.
CUDOWNOŚĆ: przyczyny wszelkiego rodzaju zjawisk tkwią w świecie nadprzyrodzonym (ingerencja bóstwa we wszystkie przejawy życia), liczne wątki nadnaturalne - bohaterowie swobodnie przekraczają granicę między światem realnym a sferą działań nieziemskich. W “Iliadę” i “Odyseję” wpleciono wiele wątków baśniowych, które mają swoje analogie w folklorze świata. Wśród nich są: walki bohaterów z dzikimi zwierzętami, cudowne odmłodzenie, niezwykłe urodziny, przemiany ludzi w zwierzęta lub w drzewa. Nie zabrakło urozmaiconych licznymi przygodami wędrówek po świecie.
W CZASACH NOWOŻYTNYCH...
Technika opowiadania, paralelizm akcji, mitologiczna i cudowna motywacja postępowania ludzi, styl i język porównań, epizodyczna kompozycja, realizm i drobiazgowość opisów - wszystko to stało się częścią składową literatury nowożytnej.
W piśmiennictwie polskim dwie epoki najchętniej sięgały do antyku i Homera:
1 “Boska komedia” Dantego;
2 “O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu” - epopeja angielska;
3 “złoty wiek” z Kochanowskim (“Odprawa posłów greckich”) i Szymonowicem
4 romantyzm ( “Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza).
5 Natchnienia hellenistycznego dopatrzeć się można i u Norwida
6 u bliskiego naszym czasom Wyspiańskiego (“Powrót Odysa” i “Achilleis”).
7 Wyraźną replikę “Iliady”, ulubionej lektury Sienkiewicza, jest “Ogniem i mieczem”, zwłaszcza w partiach opowiadających o obronie Zbaraża.
8 epopeja chłopska - “Chłopi” S. Reymont (natura zamiast bogów, obyczaje, tradycje, sc. batalistyczna - walka o las; ale narrator - modernista+wiejski gaduła)
10.ROZWÓJ TEATRU ANTYCZNEGO I JEGO FUNKCJONOWANIE.
NARODZINY TRAGEDII I KOMEDII. OSIĄGNIĘCIA ARIONA, TESPISA, AJSCHYLOSA, EURYPIDESA, ARYSTOFANESA, MENANDRA, PLAUTA. TEATR ANTYCZNY A WSPÓŁCZESNY (SCENA, AKTOR, FUNKCJA). POJĘCIA: KORYFEUSZ, DYTYRAMB, ORCHESTRA, SKENE, KOTURN, ONKOS, AGON.
1 Rozwój teatru antycznego i jego funkcjonowanie
Teatr powstał z publicznych obrzędów kultowych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. z chóru uczestniczącego w obrzędach, którego przewodnikiem był koryfeusz, wyodrębnili się aktorzy (pierwszego aktora wprowadził Tespis). Wykrystalizowały się formy dramatu i ukształtowała się klasyczna budowa teatru.
Pierwotny teatr gr. Składał się z przestrzeni (orchestra) z ołtarzem, (thymele), która ostatecznie przybrała kształt koła, usytuowanej w pobliżu świątyni, u stoku wzgórza stanowiącego naturalną widownię (theatron). Z pojawieniem się aktorów zbudowano rodzaj garderoby - mały budynek sceniczny (skene), który wkrótce stał się nieodzownym tłem akcji przedstawienia. W IV - III w. p.n.e. skene była już okazałą budowlą z długą ścianą frontową, bocznymi skrzydłami (paraskenia) i pomostem (proskenion) przeznaczonym na występy aktorów. Miejsce dla chóru (orchestra) uległo zmniejszeniu, a widownia na zboczu wzgórza uformowała się w amfiteatr otaczający orchestrę przedłużonym półkolem kamiennych ław. Teatr był wyposażony w maszynerię umożliwiającą stosowanie różnych efektów widowiskowych (np. w dźwignię do opuszczania i podnoszenia bóstw) oraz w dekoracje malowane na płóciennych płaszczyznach (pinakes) i trójściennych graniastosłupach (periaktori).
Widowiska teatru klasycznego (V w. p.n.e.) odbywały się dwa razy w roku, w okresie świąt religijnych, połączone były z konkursem dramatycznym. Przedstawienia organizowało i finansowało 3 choregów, wyznaczonych przez archonta spośród obywateli miasta.
Opracowanie scenicznym zajmował się autor dramatu (od czasów Sofoklesa grał też główne role). Liczbę aktorów Ajschylos powiększył do 2, Sofokles - do 3.
Aktorzy występowali w kostiumach o symbolicznym kroju i kolorze, podwyższającym postać obuwiu (koturny) i peruce (onkos). Używali masek, które orientowały widzów w charakterze i wieku postaci, a jako rezonary wzmacniały głos. Recytacja aktorów była zbliżona do śpiewu Przedstawieniom towarzyszyła muzyka instrumentalna.
Widowiska skupiające widzów i aktorów, początkowo we wspólnym przeżyciu religijnym, traciły stopniowo charakter kultowy, zachowując cechy uroczystości ludowej i powszechnej.
Teatr uległ w miarę upływu czasu zasadniczym przekształceniom; gł. Stadia jego rozwoju to:
teatr objazdowy (wóz Tespisa, VI w. p.n.e.)
klasyczny teatr ateński (V - VI w. p.n.e.)
teatr hellenistyczny (III w. p.n.e., gł. Poza Grecją)
teatr gr. - rzymski
Oprócz teatru dramatycznego istniały także ludowe widowiska farsowe wykonywane przez zespoły wędrowne.
Formy i konwencje teatru starożytnej Grecji stanowią podstawę europejskiej tradycji teatralnej i są do dziś źródłem inspiracji twórczości teatralnej.
2.Narodziny tragedii i komedii antycznej.
TRAGEDIA ANTYCZNA powstała w starożytnej Grecji z dytyrambu. Klasyczna forma tragedii antycznej ustaliła się w V w. p.n.e. dzięki twórczości trzech wielkich dramaturgów gr.: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Ewolucja tragedii polegała na stopniowym ograniczaniu roli chóru na rzecz akcji.
KOMEDIA ANTYCZNA powstała w starożytnej Grecji z wesołych pieśni obrzędowych, śpiewanych przez uczestników pochodu (tzw. komos) podczas święta płodności ustanawianego ku czci Dionizosa W okresie rozkwitu (V - III w. p.n.e.)przeszła trzy stadia rozwojowe:
komedia staro attycka, mająca charakter ostrej satyry społeczno - politycznej, pełna była aluzji do aktualnych wydarzeń i znanych osobistości. Ważną rolę odgrywały wystąpienia chóru, tzw. parabazy, skierowane do publiczności, oraz tzw. agon;
komedia średnia, rozwijająca się w IV w. p.n.e.., porzuciła satyrę na rzecz realistyczno - żatobliwych obrazków z życia codziennego i parodii mitów, zredukowała udział chóru do występów między aktami;
Komedia nowa, kształtująca się na przełomie IV i III w. p.n.e., pogłębiła obyczajowy realizm, stworzyła początki komedii charakterów i komedii intrygi.
Dytyramb = pieśń pochwalna na cześć boga gr. Dionizosa, śpiewana w starożytnej Grecji przez chór. W VI - V w. p.n.e. gatunek poezji antycznej. Z dytyrambu wywodzą się przypuszczalnie formy poezji dramatycznej: komedia i tragedia antyczna.
Agon = część komedii starożytnej: spór dwóch partnerów wyrażający główne idee utworu.
3.Osiągnięcia
ARION (VII w. p.n.e.) - pół legendarny gr. Poeta liryczny z Metymny na Lesbos; autor dytyrambów, pieśni i hymnów; z jego twórczości nic się nie zachowało
TESPIS z Aten jako pierwszy wprowadził aktora na scenę, twórca teatru objazdowego
AJSCHYLOS
•autor 90 utworów (tragedii i dramatów satyrowych)
•w literaturze światowej pierwszy dramatopisarz, którego dzieło się zachowało
•Podczas wielkich Dionizów (między 499 a 496 p.n.e.) wziął udział w agonie tragików (= igrzyska o charakterze sakralnym, w których uczestnicy walczyli o nagrodę w sporcie, muzyce lub dramacie). Pierwsze zwycięstwo odniósł w 484 p.n.e. i tryumfował jeszcze 12 razy
•W całości zachowało się 7 tragedii (np.: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Prometeusz w okowach).
Był wielkim reformatorem teatru:
♠wprowadził na scenę postać drugiego aktora
♠ograniczył rolę chóru w tragedii
♠wzbogacił widowisko efektami scenicznymi
♠twórca kompozycji teatrologicznej, czyli połączenia3 tragedii i dramatu satyrowego w całość tematycznie powiązaną
SOFOKLES
•autor ok. 120 dramatów
•udział w agonach tragików, pierwszy raz zwyciężył w 468 p.n.e., później ponad połowa jego sztuk przyniosła mu najwyższe nagrody
•zachowało się 7 tragedii m.in. aktualna do dziś Antygona i duża część dramatu satyrowego Tropiciele
•wprowadził dalsze zmiany w widowisku teatralnym:
♠zerwał z tematycznym związkiem kompozycji teatrologicznej Ajschylosa
♠wprowadził na scenę trzeciego ,aktora
♠ograniczył rolę chóru
♠zastosował malowane dekoracje sceniczne.
EURYPIDES
•autor ponad 90 utworów dramatycznych
•zachowało się 17 tragedii np. Medea, Alkestis oraz Cyklop, jedyny w całości zachowany dramat satyrowy
•krytyka tradycyjnych wyobrażeń o bóstwach, popularnej interpretacji mitów bohaterskich i pojęć moralnych
•znawca psychiki ludzkiej => doskonały twórca postaci, zwłaszcza kobiecych
•rozwiązywał zawiłą intrygę przy pomocy interwencji bóstw (deux ex machina).
ARYSTOFANES
•główny przedstawiciel staro attyckiej komedii
•autor 44 sztuk, z czego zachowało się 11 np. Osy, Sejm kobiet, Żaby
•komedie obfitujące w śmiałe pomysły i nieoczekiwane rozwiązania, pełne zabawnych sytuacji i humoru słownego, zawierają barwny obraz stosunków politycznych i społecznych
MENANDER
•najwybitniejszy przedstawiciel komedii nowej i komedii charakterów
•autor 100 sztuk znanych z odkrytych fragmentów np. Sąd rozjemczy, Heros
•wywarł wpływ, za pomocą Plauta i Terencjusza, na ukształtowanie się nowożytnej komedii obyczajowej
PLAUT (komediopisarz rzymski)
•przerabiał na łacinę dla rzym. Sceny utwory gr. Komedii nowej, z IV/III w. p.n.e., gł. Menandra
•wprowadzał wiele zmian
•wywarł znaczny wpływ na rozwój kome4dii europ., wątki z Plauta przejęli m.in. Molier i Szekspir (typ żołnierza samochwała był jedną z gł. Postaci comedia dell’arte)
•do komedii obyczajowych wprowadzał wątek miłosny i intrygę (gł. postacie: ojciec, rozrzutny syn, działający na rzecz syna niewolnik, hetera)
•z kilkudziesięciu utworów przypisanych Plautowi zachowało się 20.
4.Pojęcia
koryfeusz = przewodnik chóru
orchestra = przestrzeń w teatrze
skene = rodzaj garderoby - mały budynek sceniczny, który stał się nieodzownym tłem akcji przedstawienia
koturn = podwyższające postać obuwie
onkos = peruka
5 Teatr antyczny a teatr współczesny
RÓŻNICE
TEATR ANTYCZNY TEATR WSPÓŁCZESNY
zasada trzech jedności
ograniczona liczba aktorów występujących na scenie odrzucenie zasady trzech jedności
dowolna liczba aktorów
aktorzy = mężczyźni aktorzy = kobiety i mężczyźni
najważniejsze słowo
obecność chóru
podział sztuki na stasimony i epejsodiony
współgranie formy i słowa
brak chóru
podział sztuki na akty i odsłony lub brak podziału
eksponowanie jednego aktora
sposób kultu
funkcje społ. - polityczne, moralne
katharsis w zależności od wystawianej sztuki poświęcanie uwagi jednemu aktorowi lub grupie
rozrywka
sposób spędzania wolnego czasu
11. Cechy i struktura tragedii antycznej na podstawie “Antygony”.
Pojęcia: parodos, stasimon, epejsodion, perypetia, katastrofa, stychomytia, kommos, zasada trzech jedności, tragizm, bohater tragiczny, ironia tragiczna, wina tragiczna. Rola chóru i charakterystyka postaci w “Antygonie”. Nawiązanie do konwencji gatunkowej tragedii w literaturze nowożytnej - kontynuacja i negacja.
TRAGEDIA - gatunek literacki (dramatu) prezentujący tragiczne wydarzenia, które najczęściej kończą się śmiercią bohaterów.
CECHY DRAMATU ANTYCZNEGO NA PODSTAWIE “ANTYGONY”:
1. BUDOWA:
a) EPEJSODIONY - sceny, w których wypowiadają się bohaterowie (ich dialogi tworzą akcję);
b) STASIMONY - wypowiedzi chóru;
W “Antygonie” występuje 5 epejsodionów oraz 5 stasimonów. Zazwyczaj w czwartym epejsodionie następował punkt kulminacyjny;
Elementy charakterystyczne dla dramatu antycznego to:
2. ZASADA “POJAWIANIA SIĘ” - pieśni chóru przeplatają się z dialogami aktorów;
3. dialogi bohaterów tworzą akcję, a dwie pieśni:
a) PARODOS - pieśń chóru na wejście, pierwsze wejście chóru; informowała jak doszło do konfliktu;
b) EXODOS - pieśń chóru na zejście, ostatnie wystąpienie chóru;
tworzą razem ramę kompozycyjną.
PROLOGOS (czyli wstęp) - zawierał treść tragedii;
KOMMOS - scena lamentu i żalu głównego bohatera;
4. Dramat antyczny charakteryzuje się TRÓJDZIELNĄ KOMPOZYCJĄ:
a) PROLOG - na początku utworu, wprowadza w akcję, przedstawia problem, który będzie poruszany przez aktora;
b) ROZWINIĘCIE AKCJI - składają się na nie wydarzenia uwzględnione szczegółowo:
• PERYPETIA - punkt kulminacyjny, zwrot akcji (w “Antygonie” - aresztownie tytułowej bohaterki)
• KATASTROFA - klęska bohatera, najczęściej jest nią śmierć.
c) EPILOG - na końcu utworu, ostateczne zakończenie, spointowanie dzieła.
5. OBECNOŚĆ CHÓRU, który:
a) komentuje wydarzenia, wyraża swój sąd, opinię, na temat tego, co stanowi treść akcji;
b) wypowiada refleksje ogólne, np. o potędze miłości, rozumu;
c) zapowiada pojawienie się kolejnego aktora na scenie; wprowadza, zapowiada go;
d) dokonuje podsumowania dramatu;
6. Ograniczona LICZBA AKTORÓW.
Za czasów Sofoklesa - 3. Nie było scen zbiorowych. Sceny wymagające większej ilości postaci były relacjonowane przez powołanego specjalnie, relacjonującego to wydarzenie, bohatera.
7. Tragedię cechowały TRZY JEDNOŚCI:
a) CZASU - akcja rozgrywała się w ciągu jednej doby, a najczęściej między wschodem a zachodem słońca;
b) MIEJSCA -akcja toczyła się w jednym miejscu;
c) AKCJI - akcję cechuje jednowątkowość;
8. ZASADA CZYSTOŚCI ESTETYK:
Sceny patetyczne, wzniosłe, nie mogły sąsiadować ze scenami komicznymi; wiązała się z tym i zasada decorum;
9. ZASADA DECORUM:
Gatunki dramatyczne powinny być pisane w specyficzny sposób, różnymi stylami. Należało dbać o czystość języka;
a) tragedia - styl wysoki; język wzniosły;
b) komedia - język zbliżony do potocznego;
Reguła decorum określała również typy postaci, jakie mogły występować w teatrze - w tragedii postacie stanu “wysokiego”, szlachetnie urodzone, w komedii postacie o rodowodzie plebejskim.
10. Tekst główny: monolog, dialog;
tekst poboczny: didaskalia;
11. ZASADA NIEPRZEDSTAWIANIA BEZPOŚREDNIO SCEN KRWAWYCH.
O drastycznych wydarzeniach po prostu opowiadano w dialogu.
12. ZASADA NIEZMIENNOŚCI CHARAKTERU POSTACI.
Bohaterowie tragedii antycznej nie podlegają transformacjom, nie popadają w skrajne stany emocjonalne. Takiej kreacji postaci sprzyjało użycie niezmiennej maski, którą aktor przywdziewał na początku przedstawienia, a zdejmował dopiero na końcu sztuki.
TRAGIZM - kategoria estetyczna, wartość moralna związana z konfliktem wartości. Jednostka wolna zostaje postawiona wobec konieczności wyboru wartości przeciwstawnych, ale jednakowo ważnych. Sam akt wyboru, niezależnie od tego, która z wartości zostanie wybrana, prowadzi nieuchronnie do katastrofy. Niemożliwym jest znalezienie wyjścia, które by satysfakcjonowało (KONFLIKT TRAGICZNY).
BOHATER TRAGICZNY - bohater postawiony w obliczu wyboru między dwoma równorzędnymi racjami; każdy z wyborów przybliża go nieuchronnie do katastrofy, często równoznacznej ze śmiercią;
IRONIA TRAGICZNA (DRAMATYCZNA) - bohater często popełnia “nieszczęśliwe zbłądzenie”; wie, że popełnił zbrodnię lub czyn niegodny; i.t. to przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją;
WINA TRAGICZNA
PERYPETIA - przełom w życiu bohatera odmieniający kierunek biegu akcji; prowadzący do katastrofy;
KATASTROFA - ostateczne zdarzenie rozstrzygające o klęsce bohatera, wynikające nieuchronnie z całego splotu przedstawionych wypadków; punkt przełomowy, rozwiązanie dramatu;
STYCHOMYTIA - dialog dwóch postaci scenicznych złożony z jednowersowych replik;
CHARAKTERYSTYKA POSTACI:
ANTYGONA - córka Kreona, siostra Hajmona i Ismeny; postać aktywna, wierząca (do Ismeny: “A ty znieważaj bogów świętą wolę”), stawia czynny opór, kocha brata, ma odwagę sprzeniewierzyć się prawu ludzkiemu; dla niej prawo moralne jest bardzo silne; uparta, konsekwentna w działaniu, przekonana o słuszności swego postępowania, nie działa pod wpływem chwili, rozważna, heroiczna, nie boi się śmierci (“a ja brata pogrzebię sama, potem zginę z chlubą”)
ISMENA - siostra Antygony, córka Kreona; niezdecydowana, bojaźliwa (“zginiemy marnie jeśli wbrew prawu złamiemy wolę i rozkaż tyrana”), uległa, usiłuje być lojalna wobec króla, choć wewnętrznie nie zgadza się z nim; zastraszona, uznaje wyższość mężczyzn, oportunistka; nie jest w stanie poświęcić życia dla brata (“Posłuszna będę władcom tego świata bo próżny opór urąga rozwadze.”)
KREON - król; stara się rządzić sprawiedliwie, zawsze przestrzegać praw; wytrwały i nieustępliwy w postanowieniach; sprawy państwa stawia na pierwszym miejscu, nie zważając na tradycję; Gdy wróżbita przestrzega przed klęskami i kłopotami kraju, Kreon ustępuje. Nie chce zgubić swego państwa: “nieszczęście ściągnąć na kraj jeszcze gorzej.”
uparty, dumny, pyszny, despota, zarozumiały, rządny władzy, dąży do ogólnego posłuchu: “Państwo - to jestem ja, nie słucham tłuszczy.”; porywczy, niekonsekwentny, nieustępliwy, skory do gniewu; według niego przyznanie się do błędu podważa autorytet; podejrzliwy wobec poddanych, nie słucha (nawet dobrych rad).
Odbiera narzeczoną synowi, co prowadzi Hajmona do samobójstwa;
HAJMON - syn Kreona; według niego głowa państwa powinna podejmować decyzje zgodne z wolą ludu, sumienia: “(...) Sam chcesz mówić, a nie słuchasz ludzi.”
Popiera rządy mocne, twarde, ale jednocześnie rozważne i przemyślane.
NAWIĄZANIA DO KONWENCJI GATUNKOWEJ TRAGEDII W LITERATURZE NOWOŻYTNEJ:
1 tragedia renesansowa (humanistyczna) - J. Kochanowski “Odprawa posłów greckich” (konflikt - interes jednostkowy a ogólny; obecność chóru)
2 tragedia klasycystyczna (XVII w. Francja) - P. Corneille “Cyd”;
3 tragedia narodowa (Polska, druga poł. XVIIIw.) - A. Feliński “Barbara Radziwłłówna”
Pytanie nr 12 .: Istota konfliktu tragicznego w “Antygonie”. Trzy aspekty konfliktu.
Istota konfliktu tragicznego w “Antygonie” polega na dramatycznych wyborach dokonywanych przez bohaterów tragedii Sofoklesa. Głównym wyborem tragicznym jest wybór jakiego dokonała tytułowa bohaterka. Antygona miała dwie możliwości, albo uszanować prawo boskie albo uszanować prawo ustanowione przez ludzi. Prawo boskie zmusza Antygonę do sprzeciwienia się rozkazowi króla Kreona i pochowania zabitego brata (Polinejkesa), który zginął w bratobójczej walce o Teby i który został uznany za zdrajcę (dla przykładu obrońca Teb, brat Antygony i Polinejkesa, zaostał pochowany godziwie, z należnymi honorami). Złamanie prawa ludzkiego, które w tym przypadku jest prawem ustanowionym przez króla Kreona, równało się z wydaniem na siebie wyroku śmierci. Bohaterka stoi przed problemem niemożliwym do rozwiązania. Jeżeli zdecyduje się na postępowanie zgodnie z religią i dokona symbolicznego pochówku brata, skaże samą siebie na zagładę. Jeżeli zaś będzie posłuszna rozkazowi króla i odstąpi od grzebania zwłok Polinejkesa, ściągnie na siebie gniew i klątwę bogów. Antygona znalazła się w sytuacji bez wyjścia , jest to tzw. konflikt tragiczny, jakiej decyzji by nie podjęła, konsekwencje tego wyboru będą opłakane.
Także sam król Teb, Kreon jest postacią tragiczną. Uważał, że jako król zawsze ma rację, że należy do niego całe państwo razem z ludźmi. Uważał , że przyznanie się do jakiegokolwiek błędu będzie utratą autorytetu i władzy, co doprowadzi do anarchii w państwie. Wydając zakaz grzebania zwłok Polinejkesa (- zdrajcy), działał zgodnie z prawem ludzkim, zgodnie z interesem państwa. Tym samym jednak, złamał prawo boskie, przez co ściągnął na siebie i swoją rodzinę klątwę i gniew bogów. Jego żona, Eurydyka oraz jego syn, narzeczony Antygony, Hajmon popełniają samobójstwo. Kreon był w sytuacji bez wyjścia, ewentualne uwolnienie Antygony mogłoby zakończyć się utratą królewskiego autorytetu, anarchią w państwie i wreszcie, zgubą Teb.
Pytanie nr 13 .: Świat wartości w “Antygonie”: wiara, rozum, prawo. Obywatele i władca, problem władzy. Portrety ludzi, obraz rodziny.
Król Teb, Kreon, był królem, który chciał mieć całkowitą władzę nad swym państwem. Uznał on, że wraz z terytorium kraju, należą do niego, są jego własnością także ludzie żyjący w Tebach. Kreon nie liczył się z opinią ludności, nie potrafił wysłuchać obywateli, nie uznawał też żadnej racji poza swoją własną. Król Teb podejrzewał swych poddanych o chciwość i interesowność, wprowadzioł terror i zastraszenie. Olbrzymim problemem władcy jak i jego podwładnych, był paniczny strach Kreona przed utratą autorytetu. Kreon nie był dobrym władcą. Nie był sprawiedliwy ani dobry. Obywatele zamiast dażyć go zaufaniem, bali się go.
W świecie “Antygony” wiara jest główną przyczyną tragicznych konfliktów, jakim musieli sprostać jej bohaterowie. Wiara nie pozwoliła Antygonie pozostawić niepogrzebanego ciała Polinejkesa, wówczas, gdyby tego nie uczyniła, ściągnęłanby na siebie i swoją siostrę Ismenę gniew i klątwę bogów. Prawo ustanowione przez Kreona zakazywało grzebać zdrajcę, co było uważane za słuszne ze strony Tebańczyków, ale doprowadziło do zagłady rodziny władcy. Prawo bowiem wymyślone przez człowieka jest niedoskonałe, tak jak i sam człowiek. Najbardziej wartościowy jest u ludzi, tak bardzo niedoceniany w świecie “Antygony”, rozum. Dopiero w ostatnich wypowiedziach jest oddany mu należyty hołd. Hołd ten składa sam Kreon, który dopiero po utraceniu bliskich zrozumiał, że rozum jest najcenniejszym dla człowieka darem. Stwierdził on także, że zawsze trzeba spełniać wolę bogów i że ten, który dopiero w podeszłym wieku nabiera rozumu, nie ujdzie ciężkiej kary za swą pychę.
Antygona nie była egoistką, wolała tragicznie zginąć, poświęcić się niż pozwolić by jej brat nie został pochowany. Była żywiołowa, odważna, kochająca.
Ismena, siostra Antygony była osobą cichą i spokojną. Los ciała brata nie był jej obojętny, ale nie miała na tyle odagi i charyzmy co siostra, by przeciwstawić się rozkazowi króla. (“Trzeba pamiętać, żeśmy kobietami | Nie naszą sprwą bój z mężczyzami toczyć…”)
Kreon był złym władcą, był zaślepiony dążeniem do absolutnego i wiecznego panowania. Nie potrafił przyznać się do błędu.
Hajmon, kochający syn Kreona to postać także tragiczna. W związku ze strasznymi wydarzeniami traci ukochaną kobietę, która w niedługim czasie miała stać się jego żoną. W szaleńczym ataku na ojca ugodził nożem sam siebie, wyniku czego zmarł.
Eurydyka , żona Kreona oraz matka Hajmona, odebrała sobie życie gdy posłaniec dostarczył jej wiadomość o samobójstwie Hajmona.
Tejrezjasz, był nieidomym wieszczkiem, który ostrzegał Kreona przed gniewem bogów, spowodowanym postępowaniem króla. Radził mu też odwołać wydane zarządzenia. Kreon jednak nie usłuchał go, a w swym zaślepieniu zarzucił mu chciwość i przekupność.
14. Antygona jako dramat o treści uniwerslanej. Współczesne realizacje dramaturgiczne tego motywu.
Uniwersalaność “Antygony” przejawia się tym, iż utwór ten zawiera treści i motywy postępowania ludzi, które przetrwały wiele stuleci i są aktualne do dziś. Prawdy te - podane zawsze w formie wyważonej, dzięki czemu nie sprawiają wrażenia napastliwego moralizatorstwa - dotyczą różnych dz``iedzin życia człowieka, jego uczuć oraz stosunków międzyludzkich.
Do dziś aktualny jest konflikt pomiędzy dobrem społecznym, a obrem jednostki, wciąż istnieje walka o władzę, zjawisko zdrady i dochodzenia swoich praw, zderzenia sfery uczuć i obowiązku.Wciąż ważne jest pojęcie sprawiedliwości i równości wobec prawa, tak samo człowiek, czy grupa posiadająca władzę musi dbać o interesy całości, a nie kierować się emocjami i wymaganiami jednostki. Poruszone jest też kwetia pieniądza, jako czynnika deprawująco wpływającego na człowieka.
Oprócz tak ważnych dla ogółu wartości, ważny jest chociażby fakt poszanowania zmarłego.
Główne problemy, które można odnieść w jakiś sposób do współczesności to: prawo boskie i jego przestrzeganie przez władze i jednostki - konflikty między prawem boskimm a prawem ludzkim ;stosunek obywatela do państwa;kwestia sprawiedliwego i dobrego władcy;
Niektóre ważniejsze myśli dotyczące:
1. Władzy:
(...) Jeśli wśród rodziny
Nie będzie ładu, jak obcych poskromić?
Bo kto w swym domu potrafi rządzić
Ten sterem państwa pokieruje dobrze.
Wybrańcom ludu posłusznym być trzeba
W dobrych i słusznych - nawet innych sprawach
Nie ma zaś większej klęski od nierządu:
On gubi miasto, on domy rozburza,
On wśród szeregów roznieca ucieczkę.
Marne to państwo co li panu służy.
2. Deprawującego wpływu pieniądza na człowieka:
Tak, śmierć go czeka! Lecz wileu do zguby
Popchnęła żąża i zysku rachuby.
Bo nie ma gorszej dla ludzi potęgi,
Jak pieniądz: on to i miasta rozburza,
On to wypiera ze zagród i domu,
On prawe dusze krzywi i popycha
Do szpetnych kroków i nieprawych czynów.
Zbrodni on wszelkiej ludzkości jest mistrzem
I drogowskazem we wszelkiej sromocie
Bo to jest pewne, że brudne dorobki
Częściej prowadzą do zguby, niż szczęścia.
3. Prawdy:
Cóż bo ukrywać, by potem na kłamcę
Wjść? Przecie prawda zawsze fałsz przemoże.
4. Mądrości:
Ojcze, najwyższym darem łaski bogów
Jest niewątpliwie u człowieka rozum.
Choćby był mądry, przystoi mężowi
Ciągle się uczyć, a niezbyt upierać.
Widzisz przy rwących strumieniach, jak drzewo,
Które się nagnie, zachowa konary,
A zbyt oporne z korzeniami runie
Rozważ to, synu; bo wszystkich jest ludzi
Błądzić udziałem i z prostej zejść drogi;
Lecz mąż, co zzbłądził nie jest pozbawiony
Czci i rozwagi, jeżeli wśród nieszczęść
Szuka lekarstwa i nie trwa w uporze.
Upór jest zawsze nierozumu znakiem.
5. Człowieka, jego uczuć, życia, przeznacznia:
Wpółkochać przyszłym, nie współniemnawidzić.
Słowami świadczyć miłość - to nie miłość;
Uniesion gniewem wypadł on, o władco,
A w młodej głowie rozpacz złym doradcą.
(...) Życia człowieka nie śmiałbym
Ani wysławiać, ni ganić przenigdy:
Bo los podnosi i los znów pogrąża
Bez przerwy w szczęście ludzi i w nieszczęścia,
A nikt przyszłości wywróżć nie zdolny.
Współczesne realizacje dramaturgiczne tego motywu.
Już w 1945 wystawiono “Antygonę” w przekładzie L.H. Morstina w Krakowie, następnym roku w katowicach. Ogólnie przedstawień powojennych było bardzo wiele, np.: Teatr Ziemi Krakowskiej im. Ludwika Solskiego wystawił “Antygonę” w r. 1964( w przekładzie L.H. Morstina). W tym samym roku Teatr Ludowy w Nowej Hucie wystawił ją w przekładzie M. Brożka. Na scenę włączono prozaiczny przekład Stanisława Hebanowskiego. W tym tłumaczeniu wystawiono tragedię w Tearze Współczesnym w Szczecinie w 1968, w objazdowym Teatrze Ziemi Mazowieckiej w 1969 i w Tearze Rozmaitości w Krakowie( w tym wypadku z przekładem L.H. Morstina).
W jeszcze innym przekładzie, Józefa Jasielskiego, wystawił “Antygonę” Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie. Z kolei wrocławski Teatr Polski wystawił utwór w parafrazie Helmuta Kajzara; w przekładzie St. Hebanowskiego - Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi; Teatr im. J. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, Teatr Mały w Warszawie i Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu, zaś w parafrazie H. Kajzara w Teatrze Zeimi pomorskiej w Grudziądzu.
Interesującym eksperymentem było wystawienie tryptyku tebańskiego( Ajschylosa Siedmiu przciw Tebom, Sofoklesa Król Edyp i Antygona) w Teatrze Ziemi Opolskiej na początku lat siedemdziesiątych. Prawie w tym samym czasie w Jeleniej Górze wystawiono dyptyk( Siedmiu przeciw Tebom i Antygona). W Opolu przedstawiono ‘Antygonę” w przekładzie K. Morawskiego, a w Jeleniej Górze - M. Brożka.
“Antygona” dostała się również do Teatru Telewizji, 15 września 1962 r., natomiast w r. 1966 w nowym opracowaniu.
Od roku 1957 “Antygona” rozbrzmiewała przez radio w przakładzie L.H. Morstina.
23 marca 1981 “Antygona” została wystawiona w Teatrze Telewizj w reżyserii Jerzego Gruzy, ze słowem wstępnym Stefana Treugutta; posłużył się przekładem Stanisława Hebanowskiego. Przekład prozaiczny, zrodzony w dobie, w której zanikł dramat mówiony wierszem, jest smiałą innowacją. Proza wygłaszana przez świetnych artystów staje się poezją, gdy przekład - tak jak to się dzieje z tłumaczeniem Hebanowskiego - cechuje prostota i ekonomia słów. Nowością równie śmiałą było powierzenie partii chórowych jednej artystce, nowością - zerwanie ze scenicznymi akcesoriami. Aktorzy występowali w strojach nam współczesnych, dekorację sceny stanowiły współczesne nam sprzęty domowe.
Postać Antygony występuje też w dramatach nowoczesnych, które są wystawiane na scenach polskich. Autorami ich byli wilcy twórcy należący do literatury światowej(Walter Hasenclever, Jean Cocteau, Jean Anouilh, Bertold Brecht)albo autorzy polscy,np.: Aleksander Maliszewski, Krystyna Berwińska.
Trawestacją “Antygony” jest “Cisza” Romana Brandstaettera. Opowiadanie “Brat Antygony” napisał Jerzy Zawieyski.
Maliszewski osnuł na kanwie tragedii Sofoklesa utwór dramatyczny własny pt. “Antygona” (1939). Rozszerzył fabułę zakresowo, wprowadzając osoby, których nie ma u Sofoklesa. Podzielił utwór na akty: Przed Południem; Po Południu; Wieczorem - potraktował akcję, jako rozgrywającą się jednego dnia. Mit antyczny ukazał w szacie zmodernizowaniej.
15.Biografia i twórczość Horacego - tematyka, gatunki, filozofia życiowa, gnomy, typowe motywy(np. exegi monumentum), wzory.
a)Biografia
Horacy, Quintus Horatius Flaccus (65 r. p.n.e. - 8 r. p.n.e.), jeden z największych liryków rzymskich, należący do literatury kręgu Mecenasa. Był synem wyzwoleńca, który posiadał pewien majątek i zapewnił mu wykształcenie godne syna senatora: w Rzymie i w Atenach. Żył i tworzył w złotym wieku literatury rzymskiej za panowania Augusta Oktawiana (31 r. p.n.e.-14 r. n.e.).Gdy mieszkał w Atenach formowali siły zbrojne zabójcy Juliusza Cezara. Horacy staną do walki w obronie wolności republikańskich, brał udział w bitwie pod Filippi, walcząc po stronie Brutusa przeciwko Oktawianowi. Po powrocie do kraju “zuchwała bieda”- jak powiedział - pchnęła go do pisania wierszy (stracił ojcowiznę, jak Wergiliusz, w wyniku konfiskaty gruntów). Pozyskawszy protekcję Mecenasa, Horacy żył spokojnie i szczęśliwie, zajmując się wyłącznie literaturą.
b)Twórczość i jej tematyka
Z początkowego okresu twórczości Horacego (41-30) pochodzą ,wzorowane na utworach Lucyliusza, Menipposa i stoicko-cynickiej diatrybie , 2 księgi Satyr, ośmieszających wady i słabości ludzkie, oraz księga jambów - Epod, atakujących lichwiarzy, złośliwych krytyków, lichych poetów itp. Nieśmiertelną sławę przyniosły Horacemu - wzorowane na Alkajosie, Anakreoncie, bogate w miary wierszowe - Pieśni (zwane też odami). Wśród utworów o różnorodnej treści znajdują się między innymi tzw. ody rzymskie - wyraz aprobaty dla programu politycznego cesarza Oktawiana Augusta.
W związku z uroczystościami na rozpoczęcie nowego wieku powstała w 17r. Pieśń stulecia. Twórczość Horacego z lat 23-8 zamykają 2 księgi Listów, adresowanych do różnych osób, gawęd na tematy filozoficzno - literackie. W śród nich jest list Do Pizonów, znany też jako Sztuka poetycka - wierszowany esej o poezji, głównie dotyczący dramatu. Tłumaczony na wiele języków, stał się podstawą poetyki europejskiej do początku XIX w., podobnie jak ody - wzorem dla europejskiej liryki.
c)Gatunki
Jest twórcą satyr - utworów liryczno-epickich o charakterze dydaktycznym, wyśmiewających ludzkie wady i słabości oraz ukazujących jak należy postępować, by ich uniknąć.
Pisał także ody (pieśni):
1 biesiadne
2 miłosne
3 patriotyczne
4 refleksyjne
Pisał również listy (np. do Pizonów).
d)Filozofia życiowa
Horacjanizm - jego podstawowe założenia to:
• apoteoza (uwznioślenie) i afirmacja (wychwalanie) życia, istnienia, które samo w sobie jest wielką radością
• złoty środek - zachowanie umiaru i dystansu we wszystkim co się robi, nie zabieganie o dobra materialne ,nie popadanie w euforię lub smutek
• życie chwilą - Carpe diem (chwytaj chwilę), odrzucenie trosk przeszłości i przyszłości, optymizm i nie przejmowanie się śmiercią
Horacjanizm powstał z dwóch kierunków filozoficznych :
• epikureizmu ( dążenie do szczęścia i zaspokajania swoich potrzeb poprzez rozwagę i mądrość )
• stoicyzmu ( logiczne myślenie, życie zgodnie z prawdami moralnymi )
EPIKUREIZM => HORACJANIZM <= STOICYZM
e)Gnomy*
*Gnoma - lapidarne zdanie zawierające ogólną myśl, zwykle o treści moralno - dydaktycznej, pokrewne przysłowiu; forma charakterystyczna dla liryki orientalnej i wczesnej poezji greckiej
• Carpe diem, quam minimum credula postero.
Używaj dnia, jak najmniej ufając przyszłości.
• Życie nie daje śmiertelnym niczego bez wielkiej pracy.
Pomnij zachować umysł niezachwiany pośród złych przygód.
• Śmiertelnikowi wszystko dostępne.
• Biedne ludy cierpią za swych królów błędy.
• Połowę dzieła wykonał, kto zaczął.
• Ośmiel się być mądrym.
• O naśladowcy, trzodo niewolników!
• Ten zdobył uznanie wszystkich, kto połączył przyjemne z pożytecznym.
f)Typowe motywy
Typowym motywem opisywanym przez Horacego była afirmacja roli poety oraz dorobku jego życia. W pieśni Exegi monumentum aere perennius (wzniosłem pomnik trwalszy od spiżu) stwierdza, że nawet gdy umrze jego ciało, to i tak będzie żył dzięki pozostawionej w swych dziełach cząstki siebie. Pozostanie na zawsze w pamięci ludzi.
g)Wzory
Horacy w swych utworach ukazuje i propaguje głównie wzory osobowe związane z wyznawaną przez siebie filozofią życiową. Jest to głównie stoicyzm i epikureizm. Stoik starał się zachowywać równowagę duchową nie zakłócając jej ani radością, ani smutkiem, wyzbyć się namiętności i żyć zgodnie z naturą i rozumem. Epikurejczyk rozumnie dążył do szczęścia, rozwaga i mądrość były dla niego najważniejsze.
16. Ogólne wiadomości o Biblii: geneza, czas powstania, autorzy, języki, podział rodzaje ksiąg, gatunki, przekłady greckie, łacińskie i polskie. Przekłady psalmów na język polski - autorzy, specyfika pracy tłumacza psalmów, pojęcia: werset, paralelizm.
BIBLIA
GENEZA
Nazwa “Biblia” pochodzi od greckiego słowa “biblios” - łodyga papirusa.
Stary Testament przedstawia dzieje Żydów od czasów legendarnych (XVIII w. p.n.e.) po rok 1500 p.n.e.
Nowy Testament przedstawia życie Jezusa i gmin przedchrześcijańskich.
CZAS POWSTANIA
Nim Biblia przybrała postać Świętej Księgi, istniała w tradycji ustnej.
Stary Testament (ST) tworzony był w ciągu wieków; od XIII w. p.n.e. do I w. n.e. Powstanie ksiąg Nowego Testamentu (NT) ustala się na czas od 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa.
AUTORZY
Prawie żadna księga ST nie została napisana przez jednego człowieka ani też jednym ciągiem. Pierwotny zapis rozszerzał się i był uzupełniany nowymi komentarzami. Większość autorów pozostała anonimowa.
Księgi z tekstami prawnymi przypisuje się Mojżeszowi, twórcy prawa izraelskiego, księgi tzw. mądrościowe - królowi Salomonowi, a hymny i psalmy - królowi Dawidowi.
Autorzy NT (powstał w ciągu jednego stulecia) byli sobie współcześni lub należeli do sąsiadujących pokoleń. Jezus nie pozostawił po sobie spuścizny literackiej, toteż Jego czyny i słowa przekazywali w Ewangeliach uczniowie
JĘZYKI:
Biblię zapisano w języku hebrajskim i greckim. W czasach Jezusa powszechnie w Palestynie używano języka aramejskiego, zbliżonego do hebrajskiego. Starożytny hebrajski był językiem sakralnym, pisanym. Jednak chcąc zapewnić zebranym w synagodze lepsze zrozumienie czytanych tekstów, posługiwano się parafrazami, czyli omówieniami aramejskimi.
Stary Testament powstał w języku hebrajskim, z wyjątkiem niektórych ksiąg tzw. deuterokanonicznych (grec. deuteros = drugi, kanon = reguła wiary), tj. nieco później zaliczonych do Pisma św., a powstałych:
a) w jęz. hebrajskim lub aramejskim (np. księgi Barucha, Estery, Pierwsza Machabejska, tobiasza, Judyty), które później przełożono na jęz. grecki. Tu należy zaliczyć także Księgę Ezdrasza, nie należącą jednak do ksiąg deuterokanonicznych;
b) w jęz. hebrajskim czy greckim (Księga Syracydesa).
Księgi Nowego Testamentu powstały w języku greckim.
PODZIAŁ, RODZAJE KSIĄG:
Biblia nie jest księga jednolitą. Na jej treść składa się zbiór pism judaistycznych, zawartych w ST (46 ksiąg) i chrześcijańskich w NT (27 ksiąg)(słowo testament znaczy Przymierze, jakie Bóg zawarł z wybranym narodem Izraela)
Wszystkie księgi ST i NT dzielimy na trzy grupy:
• historyczne:
ST: Pięcioksiąg Mojżesza (Księga: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa),
Księgi Jozuego
Sędziów
Samuela
Królewskie
NT: Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana)
Dzieje Apostolskie
• dydaktyczne, czyli pouczające:
ST: Księgi Mądrościowe (Przysłów, Mądrości, Syracydesa)
Księga Koheleta
Hioba
Psalmów
Pieśni nad Pieśniami
NT: Listy św. Pawła (13)
Listy innych apostołów (Jana, Piotra, Judy, Jakuba)
• prorocze
ST: obejmują utwory tzw. proroków większych (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela) i proroków mniejszych; kryterium stanowi tu przede wszystkim objętość księgi
NT: Apokalipsa, czyli Księga objawienia św. Jana;
Każda księga Pisma św. dzieli się na rozdziały, a rozdziały na wersety biblijne
GATUNKI
Biblia , będąc nie pojedynczą księgą, ale zbiorem pism, jest urozmaicona pod względem gatunku. Są w niej: opowiadania historyczne, sagi rodu, epos, poemat, nowela, kronika, dialogi filozoficzne, listy, pieśni, hymny, modlitwy, kazania, aforyzmy, sentencje, treny.
Terminy, których używamy, czasem nie przystają do tekstu Pisma św., ponieważ gatunek jako pojęcie historyczne) ulega zmianom w czasie; dlatego termin gatunkowy (np. epos) w różnych epokach może znaczyć coś innego. Najczęściej dzieje się tak, że teksty biblijne określa się nazwami gatunkowymi, które powstały dla określenia gatunku w znacznie późniejszych czasach.
PRZEKŁADY
GRECKIE
Septuaginta (z gr. = 70) - nazwa pierwszego przekładu ST z hebrajskiego na grecki z lat 250-150 przed Chr., dokonanego według legendy, przez 70 tłumaczy, czy ściślej 72.
ŁACIŃSKIE
Wulgata (z łac. = pospolity, powszechny, dostępny) - łac. przekład Biblii w znacznej mierze dokonany przez św. Hieronima (347-420). Praca ta, powierzona mu przez papieża Damazego, polegała na poprawieniu tłumaczenia starołacińskiego na podstawie najlepszych kodeksów greckich. Św. Hieronim przełożył ST z hebrajskiego. Wulgata zyskała uznanie jako oficjalny tekst Biblii.
Obecnie tłumaczy się Biblię posługując się tekstami hebrajskimi i greckimi.
POLSKIE
- tłumaczenia Psałterza
- Biblia królowej Zofii, tzw. Biblia szaroszpatacka z XV w.
- Biblia Leopolity (1561 - katolicy) - biblia Jana Nicza ze Lwowa zw. Leopolitą
- Biblia niewieścia (1572) Szymona Budnego
- Marcina Czechowicza NT (1577 - arianie)
- Jakuba Wujka NT (1593, faksymilie wyd. w 1966)
- Jakuba Wujka ST i NT (1599 - katolicy)
- zbiorowy przekład tzw. Biblii gdańskiej (1632 - luteranie)
- NT ks. Eugeniusza Dąbrowskiego (1947)
- Biblia tysiąclecia, w przekładzie ok. 40 biblistów pol. (1965, 1971, 1980, 1984); ukazywała się dla uczczenia Milenium
- Biblia poznańska (1974/75)
PSALMY BIBLIJNE - tworzą jedną z ksiąg ST. Nie pochodzą od jednego autora i nie powstały w tym samym czasie. Autorstwo siedemdziesięciu trzech psalmów przypisuje się królowi Dawidowi który, według tradycji, śpiewał psalmy przy akompaniamencie harfy przed Arką Przymierza. Przyjmuje się, że psałterz hebrajski zaczął formować się w XI wieku, a obecny kształt przybrał w IV w. przed Chr.
• NT nazywa psalmami także pieśni chrześcijańskie natchnione przez Ducha Świętego.
• W literaturze pięknej psalmem nazywa się utwór, pieśń wzorowaną na psalmach ST.
PSALM - biblijny utwór poetycki, mający charakter modlitwy w judaizmie i w chrześcijaństwie, lub liryczny utwór literacki o treści błagalnej, dziękczynnej, pochwalnej, wzorowany na pieśniach biblijnych.
PSALMISTA - autor psalmów, zwłaszcza biblijnych.
PSALMODIA - zbiór utworów religijno-dydaktycznych wzorowanych na formie psalmów biblijnych (np. “Psalmodia polska” W. Kochowskiego)
PSALTERION - dawny instrument muzyczny szarpany rozpowszechniony w średniowiecznej Europie.
PSAŁTERZ - zbiór 150 psalmów wchodzących w skład Biblii
PARAFRAZA - przeróbka tekstu literackiego rozwijająca zawarte w nim treści, uzupełniająca je i interpretująca w granicach zapewniających wyraźne rozpoznanie utworu wyjściowego.
np. PARAFRAZA: “Psalm w Hebronie” C.K. Norwid - pierwszy przekład Magnificat maryjnego);
PRZEKSZTAŁCENIE: “Pieśni nad Pieśniami”, hymnu św. Pawła o miłości, Ośmiu błogosławieństw w utworze “Psalmów-psalm” Norwida
AKTUALIZACJA: Improwizacja z “Dziadów cz. III” A. Mickiewicz - Konrad czuje w sobie siłę biblijnego Samsona wstrząsającego kolumnami;
PARAFRAZOWAĆ - rozwijać, oddawać w innej formie treść utworu literackiego.
WERSET - podstawowa jednostka wiersza, fragment tekstu stanowiący samoistną całość treściową, wyodrębniony graficznie. Werset biblijny rozpada się na dwa lub trzy człony (posiada dzielącą go na owe człony średniówkę). Drugi człon uzupełnia lub przeciwstawia się myśli wyrażonej w członie pierwszym. Człon trzeci stanowi zakończenie dwóch poprzednich (Każdy werset biblijny - mimo wew. pauz - stanowi jedną rytmiczną całość.);
np. dwuczłonowy werset psalmu 33:
“Niech się cała ziemia boi Pana
i niech się go lękają wszyscy mieszkańcy ziemi.”
drugi człon powtarza treść pierwszego, formułując ją w nieco odmiennych słowach. Nazywa się to paralelizmem synonimicznym.( Myśl może być powtórzona w tym samym znaczeniu (paralelizm synonimiczny))
Cechą charakterystyczną biblijnych wersetów jest paralelizm członów.
POLSKIE PRZEKŁADY PSALMÓW:
ŚREDNIOWIECZE:
W Polsce średniowiecznej psałterz pełnił funkcję modlitewnika.
Tłumaczenia:
• Psałterz floriański z XIV w. (przekład łacińsko-niemiecko-polski)
• Psałterz puławski z 2 poł. XV w. (użycie biblijnego wersetu)
RENESANS:
• “Psałterz Dawidów, który snadź jest prawy fundament do wszystkiego życia krześcijańskiego” (1546 ?) - przekład M. Reja;
• “Psałterz Dawidów” (1579r) - J. Kochanowski.
Poeta pracował nad nim kilka lat. Używał rymowanej strofy nie wersetu. Podstawowe cechy przejął z pierwowzoru biblijnego:
- wypowiedź podmiotu mówiącego skierowana jest bezpośrednio do Boga,
- monolog ukazuje zarówno sytuację egzystencjalną człowieka i obraz Boga,
- konstrukcja “ja” lirycznego - motyw pokory, żalu z powodu oddalenia się od Boga.
Interpretacja własna Kochanowskiego:
- tendencja do łagodzenia leku, trwogi. Bóg w ujęciu Kochanowskiego jest przede wszystkim dobrotliwy, przebaczający, miłosierny,
- wizerunek Boga - poeta mówi o Nim w kategoriach niepojętności, np. “niezmierzony”, “nieskończony”,
-atmosfera uwielbienia i podziwu dla Stwórcy.
• “Rytmy” (wyd. 1601r.) - parafraza wybranych psalmów Dawidowych przez Mikołaja Sępa-Szrzyńskiego.
poeta uwypuklił sytuację człowieka, który “w grzechach srogich ponurzony” błaga Boga o pomoc i opiekę.
BAROK:
• “Psalmodia polska” (wyd. 1695r.)- zbiór utworów psalmistycznych Wespazjana Kochowskiego. Tom ten obejmuje 36 psalmów prozą.
XVIII/XIX w.:
Teksty typu psalmistycznego pojawiają się po utracie niepodległości. Zawierają one motywy narodu wybranego, poniżonego i skrzywdzonego, aluzje do losów Izraela, np.:
• hymny Jana Pawła Woronicza
• hymn Alojzego Felińskiego “Boże coś Polskę” (1816)
• “Psalm wigilii” Cypriana Norwida (1848)
• “Siedem psalmów pokutnych w duchu Dawidowym” Wincentego Pola (1849)
• “Skargi Jeremiego” Kornela Ujejskiego
Osobną grupę stanowią utwory w formie psalmów, których autorzy wykładają swoje poglądy filozoficzno-społeczne. Ogólnie znana jest polemika między poetami Zygmuntem Krasińskim i Juliuszem Słowackim zawarta w utworach:
• “Psalmy przyszłości” (Krasiński głosi tu własny program polityczny)
• “Odpowiedź na psalmy przyszłości” (Słowacki bronił idei demokratycznej)
WSPÓŁCZESNOŚĆ:
Wśród współczesnych tłumaczy psalmów znaleźli się:
Julian Tuwim,
Leopold Staff,
Roman Brandstaetter.
Najnowszy polski przekład psałterza z języka hebrajskiego został dokonany przez
• Czesława Miłosza i zatytułowany jest “Księga psalmów” (1981).
Poeta stosuje w swoim tłumaczeniu biblijny werset, zachowując wiernie jego rytm i kształt graficzny.
UNIWERSALNY CHARAKTER PSALMÓW:
Każdy czyta w psalmach o sobie. Rozpoznają się w nich zarówno jednostka jak i naród, wierzący i niewierzący.
“... odnajdują tutaj przede wszystkim wielką poezję, a w niej także coś z siebie samych, podobne nieraz do swoich rozterek i cierpienia, podobną samotność, a często również poczucie niezawinionej krzywdy, gniew na tych, którzy według nas źle postępują, beznadziejność i lęk wobec tajemnicy śmierci...(...) W perspektywie historii jest Księga Psalmów wielkim dokumentem modlitwy, a dla tych z nas, co sami się modlą albo chcą się modlić, jest również elementarzem.” [Anna Świerdkówna - Rozmowy o Biblii, PWN, W-wa 1994, s.291]
Dlatego w ciągu dziejów ludzkości powstały liczne przekłady i parafrazy psalmów w językach narodowych. Zauważyć można, że przekłady psalmów posiadają podwójną numerację - według Biblii hebrajskiej i według Wulgaty, przekładu łacińskiego.
17. Powtórzenie treści Biblii
A) postacie:
Abraham- patrz również punkt C-1. Protoplasta narodu izraelskiego i pierwszy wyznawca Jahwe. Przywędrował wraz ze swymi zwolennikami do Kanaanu.
Izaak- patrz również punkt C-1. Syn Abrahama i ojciec Jakuba.
Jakub- patrz również punkt C-1. Syn Izaaka. Podczas snu Bóg ofiarował mu ziemię Kanaanu.
Józef- patrz również punkt C-1. Jeden z wielu synów Jakuba. Przybywał długo na dworze faraona Egiptu.
Mojżesz- patrz punkt C-2. Wyprowadził Izraelitów z niewoli egipskiej.
Jozue- patrz również punkt C-2. Następca Mojżesza, zdobywca Kanaanu.
Samson- od dziecka był siłaczem. Nigdy nie pił, ani nie strzygł włosów. Gdy zapragnął ożenić się z piękną Filystynką, popadł w konflikt z jej współplemieńcami i poprzysiągł im zemstę. Wkrótce też jej dokonał- spalił całe miasto. W odwecie Filystyni zabili mu byłą żonę i teścia. Wkrótce Samson zakochał się w Filystynce Dalili. Jak okazało się była to pułapka. Dalila miała dowiedzieć się skąd Samson czerpie siłę. Po wielu prośbach i namowach Samson przyznał, że jego sekret jego siły znajduje się we włosach. Dalila obcięła mu włosy i wydała Filystynom, którzy wyłupili mu oczy i poprowadzili do swojej świątyni, aby ich zabawiał swoim widokiem. Samson ze spokojem znosił żarty. Nikt nie zauważył, że włosy już mu odrosły. Pomodlił się do Boga, z prośbą o przywrócenie sił i krzyknął: “Niech umrze dusza moja z Filystynami”. Samson, używając wszystkich sił, przewrócił słupy podpierające świątynię. Wszyscy uczestnicy zabawy zginęli wraz z nim.
Saul- Prorok Samuel miał widzenie, w którym Jahwe zapowiedział przybycie człowieka, który wybawi lud Izraela z niewoli filistyńskiej. Gdy zobaczył Saula poszukującego swoich osłów, zrozumiał, że to on ma być tym wybawcą. Samuel zaprosił Saula do domu i nieoczekiwanie namaścił go na króla. Nowy wódz Izraela był odważny i silny, ale skromny. Po kilku latach rozgromił Ammonitów i stał się uwielbiany przez tłumy. Wtedy oficjalnie Samuel przekazał mu władzę świecką nad Izrealem. Podczas wojny z Filystynami doszło do konfliktu pomiędzy dwoma władcami Izraela. Powodem było złożenie Bogu ofiary przez Saula, co było obowiązkiem Samuela. Wojna jednak zakończyła się pomyślnie dla króla. Po wielu latach doszło do kolejnej wojny i kolejnego starcia pomiędzy Samuelem i Saulem. Samuel zdetronizował króla i rozpoczął poszukiwania jego następcy. Zgodnie z wolą Boga był nim Dawid.
Dawid- Dawid wsławił się pokonaniem Goliata- filistyńskiego olbrzyma. Dokonał tego za pomocą zwykłej procy. Dawid stał się dowódcą wojsk, jednocześnie wzbudzając zazdrość króla Saula. Władca kilka razy próbował zabić młodego bohatera. W efekcie Dawid musiał uciekać ze dworu królewskiego. Po długich prześladowaniach ofiarował swoje usługi królowi filistyńskiemu. W czasie kolejnej wojny z filistynami zginął Saul i jego synowie. Po śmierci króla nowym władcą został Dawid. Przeniósł on arkę Przymierza do Jerozolimy. Stworzył on silne i potężne państwo Izrael. Na swojego następcę wyznaczył syna Salomona, któremu nakazał budowę świątyni dla Boga.
Salomon- Syn Dawida. Stał się słynny ze swojej mądrości i zręczności politycznej. Przeprowadził szereg reform. Siedem lat zajęła Salomonowi budowa świątyni w Jerozolimie. Król gromadził coraz większe bogactwa. Na starość jednak jego wola osłabła i dał skusić się na poparcie innych bogów. Jahwe ukarał króla powodując podział Izraela na dwie części.
Izajasz- jeden z największych proroków i pisarzy starego testamentu, zwany “księciem proroków”. Spowodował reformy religijne. Wyśmiewał obłudę bogaczy, którzy pościli i składali ofiary, a jednocześnie nękali biednych. Uczył, że obrzędy religijne nie mają wartości, jeśli nie jest się czystym i sprawiedliwym.
Daniel- Daniel znalazł się na dworze Nabuchodonozora. Był tam uczony astrologii i sztuki tłumaczenia snów. Pewnego razu wytłumaczył sen króla, któremu śnił się posąg ze złotą głową, a pozostałymi częściami z coraz gorszych materiałów. Była to wizja historii królestwa. Później miał kolejny sen, również wytłumaczony przez Daniela. Król pod jego wpływem nawrócił się. Kolejnemu władcy Daniel przepowiedział śmierć, co niebawem się sprawdziło. Gdy kolejny król skazał go na śmierć, prorok uniknął jej, dzięki łasce boskiej. Daniel miał wizje, w których widział przyjście mesjasza, który zaprowadzi ład i sprawiedliwość. Ukaże winnych i nagrodzi sprawiedliwych.
św. Piotr- patrz również punkt D. Piotr- uczeń Jezusa. Po jego śmierci, wraz ze współpracownikami, zaczyna głosić ewangelię. Dzięki niemu nawrócono się na chrześcijaństwo w Palestynie, Samarytanii, Etiopii. Nawrócił się również Paweł- urzędnik rzymski współtwórca nowej religii.
Herod- patrz również punkt D. Król żydowski zależny od Rzymu. Wsławił się rzezią niewiniątek- zamordowaniem wszystkich dzieci poniżej dwóch lat.
Judasz- patrz również punkt D. Judasz za 30 srebrników zdradził Jezusa i wskazał go żołnierzom. Później, dręczony wyrzutami sumienia, zwrócił pieniądze i powiesił się.
Piłat- patrz również punkty B i D. Namiestnik rzymski, sądzący Jezusa. Nie znalazł dowodów winy, ale skazał go na śmierć ze względu na żądania ludzi. Symbolicznym umyciem rąk pokazał, że nie czuje się winny za śmierć Jezusa.
B) motywy:
przymierze- patrz również punkt C-2. Przymierze zawarł Bóg z Izraelitami za pośrednictwem Mojżesza. Jahwe dał im prawa, przepisy liturgiczne oraz 10 przykazań- dekalog.
patriarcha- patriarchowie byli to protoplaści narodu izraelskiego np. Abraham, Izaak, Jakub
dekalog- patrz również punkt C-2. Zbiór dziesięciu przykazań, przekazanych przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj. Znajdowały się na 2 kamiennych tablicach, złożonych w arce przymierza.
Arka Przymierza- patrz również punkt C-2. Była (jest?) to skrzynia w której trzymano dziesięć przykazań. Zbudowali ją dwaj rzemieślnicy, z drzewa akacjowego, obitego złotem. Na wierzchu znajdowała się tabliczka, że zamieszkał tam Jahwe, oraz dwa cherubiny.
ziemia obiecana- motyw ten po raz pierwszy wystąpił w opowieści o Abrahamie (p. C-1), potem w dziejach Mojżesza (p. C-2). Abraham postanowił osiedlić się w Kanaanie, który był urodzajną i bogatą krainą. Jego wnuk- Jakub miał sen podczas którego Bóg ofiarował mu ziemię Kanaanu na wieczne władanie. Później do ziemi obiecanej poprowadził ludzi Mojżesz.
naród wybrany- Gdy Żydzi znaleźli się w niewoli babilońskiej rozmyślali nad przyczynami swojego losu. Doszli wtedy do wniosku, że są narodem wybranym przez Jahwe, aby przez cierpienia oczyścić się z grzechu i głosić w świecie chwałę boską. Głównym orędownikiem tych idei był prorok Ezechiel. Przewidywał on zagładę wszystkich gnębicieli narodu wybranego i jego ostateczny triumf.
prorok- prorocy pełnili ważną rolę w życiu religijnym narodu np. podczas niewoli babilońskiej podtrzymywali ducha narodowego, przypominali tożsamość “narodu wybranego”. Byli rzecznikami Prawa i Przymierza z Bogiem. Prorokowali zgubę dla wrogów Izraela oraz ocalenie dla sprawiedliwych. Swe nauki głosili ustnie. Największym prorokiem był Izajasz.
Mesjasz- Prorok Daniel w swoich wizjach zapowiedział narodowi żydowskiemu wyzwolenie z wszelkich cierpień i pojawienie się pomazańca bożego, który zgładzi grzechy i przywróci na ziemi sprawiedliwość. Mesjasz zasiądzie na tronie wśród płomieni a tysiące ludzi czekać będzie na jego rozkazy. Podobne przepowiednie znajdują się w: Księdze Izajasza,
bunt aniołów- Aniołowie pod wodzą Lucyfera zbuntowali się przeciwko władzy Boga. Zostali za to zesłani do piekieł.
grzech pierworodny- Bóg zabronił pierwszym ludziom jeść jabłek z “drzewa poznania dobra i zła”. Jednak chytry wąż namówił do tego Ewę, a ona przekonała Adama. Oboje poczuli wstyd i ukryli się między drzewami. Gdy Bóg zauważył to, przeklął węża, nakazując mu czołgać się po wsze czasy. Ewie powiedział, że rodzić będzie w bólu i pozostanie pod władzą męża. Adamowi- że w trudzie będzie zdobywał pożywienie, póki nie obróci się w proch. Bóg wygnał parę z raju i na jego straży postawił skrzydlatego cherubina.
zamordowanie Abla- Kain i Abel byli synami Adama i Ewy. Abel był pasterzem, Kain rolnikiem. Pewnego razu obaj bracia złożyli ofiary Bogu. Bóg przyjął tylko dar Abla. Jahwe wyjaśnił zagniewanemu Kainowi, że przyjęcie ofiary zależy od postępowania ofiarodawcy. Jednak Kain nie posłuchał przestrogi, wywabił Abla w pole i zabił go. Bóg, na widok zbrodni zapytał Kaina: “Gdzie jest Abel, brat twój?”. On odpowiedział: “Nie wiem. Czyż jestem stróżem brata mego?”. Wówczas Bóg przeklął Kaina czyniąc z niego tułacza po wsze czasy. Natomiast jeśli ktoś chciałby go zabić, spotka go siedmiokrotna kara. Kain osiedlił się na wschód od Edenu.
wieża Babel- Ludzie początkowo mówili jednym językiem. Żyli na urodzajnej ziemi i powodziło im się coraz lepiej. To wzbudziło w nich pychę. Postanowili zbudować wieżę sięgającą do samego nieba. Wieża wznosiła się coraz wyżej, aż zaniepokojony Jahwe postanowił ją obejrzeć. Rozgniewała go pycha ludzi i pomieszał im języki, aby nie mogli się ze sobą porozumieć. Wśród budowniczych powstał zamęt, zaniechali dalszej rozmowy i rozproszyli się po świecie.
rzeź niewiniątek- patrz również punkt D. Herod rozkazał pozabijać wszystkie nowonarodzone dzieci, w obawie przed Jezusem.
wesele w Kanie Galilejskiej- patrz również punkt D. Podczas wesela w Kanie Galilejskiej zabrakło wina. Jezus na prośbę matki zamienił wodę w wino. Był to jego pierwszy cud.
umywanie rąk- patrz również punkt D. Wszyscy mieszkańcy miasta domagali się śmierci Jezusa. Piłat, namiestnik rzymski, obmył ręce i powiedział “Nie winienem ja krwi tego sprawiedliwego”, unikając w ten sposób odpowiedzialności za śmierć Jezusa.
niewierny Tomasz- patrz również punkt D. Tomasz początkowo nie wierzył w zmartwychwstanie Jezusa. Ten pozwolił mu włożyć palec do swojej rany, by mógł się przekonać. Wtedy Tomasz rozpoznał Jezusa, który powiedział: “Uwierzyłeś dlatego żeś mię ujrzał, Tomaszu, błogosławieni, którzy nie widzieli, a uwierzyli.”
C)
1-prehistoria biblijna:
• Abram był synem Teracha. Wypasał dla swego ojca stada. Podczas pilnowania stad Abram doszedł do wniosku, że istnieje tylko jeden, wszechmocny Bóg. Zaczął głosić swoje poglądy, które nie spotkały się ze zrozumieniem wielu ludzi.
• Gdy zmarł ojciec, Abram postanowił wraz ze swoimi zwolennikami wyruszyć w podróż do urodzajnej ziemi Kanaan Wędrowcy osiedlili się w pobliżu Betel. Abram postawił tam ołtarz, na którym składał ofiary Bogu.
• Gdy zasoby naturalne tamtego rejonu wyczerpały się wędrowcy ruszyli w dalszą drogę, aż do granic Egiptu. Tam poprosił faraona o gościnę. Doszło do konfliktów z faraonem, ale władca wybaczył Abramowi, który nie niepokojony opuścił Egipt i powrócił do Kanaanu.
• Kilkanaście lat później Abramowi objawił się Bóg, zlecając mu utworzenie jednolitego narodu. Nakazał także obrzezywanie wszystkich ośmiodniowych dzieci rodzaju męskiego. Wtedy to Abram, zrywając z przeszłością, zmienił mezopotamskie imię na nowe- Abraham (ojciec mnóstwa narodów).
• Któregoś dnia z wizytą do Abrahama przyszli trzej wędrowcy, którzy zapowiedzieli, że będzie miał wreszcie długo oczekiwanego syna.
• Gdy Abraham ukończył setny rok życia, spełniła się obietnica boska- urodził mu się syn Izaak. Kiedyś Bóg chciał wystawić Abrahama na próbę i kazał mu poświęcić swego syna. Mężczyzna był wstrząśnięty, ale zgodził się wykonać polecenie. W chwili gdy uniósł sztylet nad Izaakiem, Bóg w ostatniej chwili powstrzymał egzekucję i błogosławił Abrahamowi.
• Po długotrwałych poszukiwaniach starzejący się Abraham odnalazł żonę dla Izaaka. Była to Rebeka.
• Abraham w chwili śmierci miał 175 lat.
• Izaak i Rebeka mili dwoje dzieci: Ezawa i Jakuba. Bracia wciąż kłócili się między sobą. Pewnego dnia Jakub, wykorzystując naiwność Ezawa, kupił od niego prawo pierworództwa za miskę soczewicy. Później, gdy ojciec był stary i ślepy, Jakub wykorzystując sprytny fortel spowodował, że to jego pobłogosławił jako pierworodnego.
• W obawie przed zemstą brata Jakub udał się w podróż. Pewnej nocy przyśniła mu się drabina sięgająca do nieba, po której chodzili aniołowie, a na najwyższym szczeblu oparł się Jahwe. Bóg powiedział Jakubowi, że ziemię na której leży oddaje mu we władanie jego potomstwu.
• Pokonując szereg przeciwności, Jakub stał się mężem Lei oraz jej siostry Racheli. Obie żony konkurowały ze sobą o względy Jakuba. Lea dała mu wielu potomków, natomiast Rachela była bezpłodna. Po wielu staraniach udało się jednak Racheli urodzić syna- Józefa.
• Liczne konflikty spowodowały, że Jakub opuścił dom teścia i powrócił do Kanaanu. Tam miał dziwny sen. Śniły mu się zapasy z Bogiem, który pobłogosławił go i polecił by nosił przydomek Izrael- ten który walczył z Bogiem.
• Po krwawym konflikcie z okolicznymi władcami, Jakub wyruszył do miejsca, gdzie objawił mu się Bóg i zbudował tam ołtarz. Tam ukazał mu się Bóg oddając cały kraj w jego władanie. Wkrótce odwiedził swego ojca, na krótko przed jego śmiercią.
• Ulubionym synem Jakuba był Józef, co spowodowało nienawiść innych jego synów. Bracia Józefa postanowili sprzedać go w niewolę, a ojcu powiedzieli, że jego syn nie żyje.
• Józef został sprzedany do Egiptu. Po wielu przygodach trafił do więzienia.
• Pewnej nocy faraon miał sen, którego nikt nie potrafił wyjaśnić. Śniły mu się siedem chudych krów pożerających krowy tłuste. Zdesperowany faraon usłyszał o Józefie i do niego zwrócił się o pomoc. Józef wyjaśnił, że Egipt czeka siedem tłustych, a potem siedem chudych lat. Faraon wdzięczny Józefowi mianował go namiestnikiem.
• Chude lata nadeszły również dla Kanaanu. Jakub wysłał swoich synów z prośbą do faraona. Rozmawiał z nimi Józef, którego nie poznali. Dowiedział się, że bracia żałują swojego czynu. Dał im zboże, a przy kolejnej wizycie wystawił ich na próbę. Przekonał się, że bracia bardzo kochają ojca, więc wyznał im prawdę o sobie. Zaprosił również plemię swego ojca, aby osiedliło się w Egipcie i przeczekało głód. Jakub zmarł po spotkaniu z synem.
2- historia wyjścia z Egiptu i wędrówki do Ziemi Obiecanej:
• Izraelici mieszkali w Egipcie od czasów Józefa. Nowy faraon zmuszał ich do niewolniczej pracy. Władca wydał również rozkaz zabijania wszystkich niemowląt płci męskiej.
• Pewna matka, nie chcąc by zabito jej dziecko, wypuściła je w koszu do rzeki. Dziecko znalazła córka faraona, usynowiła go i nazwała Mojżesz.
• Po wielu latach Mojżesza dręczyły wyrzuty sumienia. Czuł związek ze swoim narodem, ale nie wiedział jak mu pomóc. Pewnego razu, broniąc Izraelity, Mojżesz zabił egipskiego dozorcę i uciekł z miasta.
• Znalazł się w kraju Madianitów, gdzie osiadł i założył rodzinę. W kraju tym wysłuchał wielu opowieści o Abrahamie i Kanaanie- ziemi obiecanej.
• Pewnego dnia, pasąc owce, Mojżesz zobaczył krzew, który płonął, ale się nie spalał. Usłyszał głos Boga, wzywający go do wyzwolenia Izraelitów z niewoli. Bóg ujawnił mu swoje imię i dał moc czynienia cudów.
• W Egipcie, przy poparciu brata- Aarona, zdołał namówić Izraelitów do wyjścia z Egiptu. Faraon nie miał zamiaru wypuszczać żydów, więc Bóg zesłał więc na Egipt 9 plag. Faraon zmienił zdanie dopiero gdy Bóg zesłał śmierć na wszystkie pierworodne dzieci.
• Faraon wysłał pościg za Izraelitami. Wtedy Mojżesz użył mocy danej mu przez Boga i rozkazał falom Morza Czerwonego by się rozstąpiły. Mojżesz przeszedł bez szwanku, a wojsko faraona zginęło w odmętach.
• Wyprawa trwała. Gdy ludzie byli głodni, Bóg zesłał im stado przepiórek oraz mannę, zastępującą im chleb. Gdy wśród ludzi zabrakło wody, Mojżesz uderzył kijem w skałę i ukazało się źródło.
• Pewnego dnia na wędrowców napadło wędrowne plemię. Dzięki błogosławieństwu boskiemu, bitwę wygrali Izraelici pod wodzą Jozuego.
• Innym razem Mojżesz wspiął się na górę Synaj i rozmawiał z Bogiem, który powiedział mu, że chce zawrzeć z Izraelitami przymierze. Trzy dni później Mojżesz otrzymał od Boga szereg praw i przepisów liturgicznych. Podczas kolejnej wizyty, trwającej 40 dni, mędrzec otrzymał dwie kamienne tablice z dziesięcioma przykazaniami, opis jak zbudować Arkę Przymierza do przechowywania przykazań oraz nadał Aaronowi tytuł arcykapłana.
• Na skutek długiej nieobecności Mojżesza ludzie myśleli, że zginął. Wpadli w panikę i z całego posiadanego złota odlali złotego cielca, do którego modlili się o ocalenie. Tylko Lewici nie brali udziału w tym szaleństwie.
• Gdy Mojżesz wrócił z góry wpadł w złość i rozbił tablice z przykazaniami oraz złotego cielca. Następnie zlecił Lewitom zabicie tysięcy zdrajców.
• Wtedy Mojżesz udał się ponownie na górę i prosił o przebaczenie, które otrzymał. Wkrótce pozwolił mu również zobaczyć przez chwile oblicze Boga.
• Wędrowcy wyciosali nowe tablice i złożyli je w arce. Zrobiono również przenośną świątynię, w której trzymano arkę.
• Gdy ludzie zaczęli narzekać na trudy, wspominając dobre czasy niewoli, zesłano na nich trujące przepiórki.
• Gdy wreszcie dotarli do Kanaanu, okazało się, że jest on strzeżony przez wielkoludów. Wędrowcy wpadli w rozpacz. Mówili: “Daj Boże, byśmy poginęli i by nie wprowadził nas Pan do tej ziemi.”. Postanowili wrócić do Egiptu. Zagniewany Jahwe powiedział ukarał niewdzięcznych Izraelitów. Nikt kto przekroczył 20 lat, nie miał prawa wejść do Kanaanu- miał błąkać się po pustyni przez 40 lat i umrzeć. Natomiast młodzi, zrodzeni na pustyni, mieli ruszyć na podbój Kanaanu, pod wodzą Jozuego.
• Przez 40 lat wybuchło wiele konfliktów pomiędzy Izraelitami, ale Mojżeszowi udawało się zaprowadzić spokój. Po czterdziestu latach wędrówki po pustyni zmarł Aaron.
• Mojżesz ruszył na podbój Kanaanu. Wygrał wiele bitew i posuwał się naprzód. Podczas kolejnej rozprawy ze zdrajcami zginęło 24 tysiące grzeszników.
• Mojżesz na swojego następcę wyznaczył Jozuego. Aby zapobiec konfliktom, podzielił terytorium kraju pomiędzy poszczególne plemiona izraelskie. Tego samego dnia zmarł.
• Nowym przywódcą został Jozue. Przeprawił się przez Jordan i usłyszał głos Boga, popierający jego działania. Następnie przystąpiono do oblężenia Jerycha. Jozue zastosował nieoczekiwany sposób zdobycia miasta- trębacze izraelscy w jednym momencie zagrali na trąbach. Dźwięk ten spowodował zawalenie się murów miasta.
• Podbój Kanaanu trwał 7 lat. Zginęło 31 królów kananejskich i wielu ich poddanych. Cała kraina dostała się pod panowanie Izraela.
d) Jezus Chrystus:
Życie:
• Rodzice: Józef i Maryja. Józef dowiaduje się, że syn ich jest poczęty z Ducha Świętego.
• Zwiastowanie Maryi.
• narodziny w Betlejem
• odwiedziny mędrców ze Wschodu, którzy złożyli mu dary oraz pasterzy
• ofiarowanie Jezusa w świątyni
• Anioł Pański nakazał Józefowi ucieczkę do Egiptu. W tym samym czasie Herod, obawiając się Jezusa, rozkazał pozabijać wszystkie dzieci w wieku od 0 do 2 lat- rzeź niewiniątek.
• Po śmierci Heroda, Józef z rodziną powrócił do kraju.
• Gdy Jezus miał około 30 lat poszedł ochrzcić się do Jana Chrzciela. Jan rozpoznał w nim mesjasza.
• Jezus udał się na pustynię, aby pościć przez 40 dni. W tym czasie był kuszony przez szatana.
Działalność publiczna:
• Szymon zwany Piotrem i jego brat Andrzej (rybacy)- pierwszymi uczniami Jezusa
• pierwszy cud Jezusa- w Kanie Galilejskiej
• wędrówka po Galilei
• Kazanie na górze: błogosławieństwa Jezusa dla ludzi: ubogich, cichych, smutnych, sprawiedliwych, miłosiernych, o czystych sercach, czyniących pokój, prześladowanych- im dane będzie królestwo niebieskie. Jezus przedstawił zbiór praw i obowiązków każdego człowieka, pragnącego dostąpić łaski bożej.
• uzdrowienie trędowatego, sługi setnika, teściowej Piotra
• uciszenie burzy na morzu
• uzdrowienie opętanych z Gerazy i paralityka
• powołanie Mateusza na nowego ucznia
• kolejne dwa uzdrowienia
• wybór dwunastu apostołów: bracia Szymon (Piotr) i Andrzej, Jakub i Jan, Filip, Bartłomiej, Tomasz, Mateusz, Jakub, Tadeusz, Szymon, Judasz
• Jezus zapowiada swoje przyszłe prześladowania.
• uzdrowienie w szabat- oburzenie faryzeuszy
• śmierć Jana Chrzciciela
• Jezus rozmnaża chleb: z pięciu bochenków- 5 tysięcy.
• spacer Jezusa po wodzie- Na wezwanie Jezusa, również Piotr decyduje się na chodzenie po powierzchni morza. Jednak w chwili zwątpienia, zaczyna tonąć.
• Jezus krytykuje Faryzeuszy za ich postępowanie niezgodne z dekalogiem
• kolejne uzdrowienie i rozmnożenie chleba.
• wskrzeszenie Łazarza
• Jezus wyznaje, że dobrowolnie będzie cierpiał, zostanie zabity i 3 dnia zmartwychwstanie.
• przemienienie Jezusa w obecności 6 uczniów- rozjaśniło mu się oblicze, a szaty stały się białe jak śnieg
• uzdrowienie lunatyka
• Jezus zapowiada swoją mękę.
• uzdrowienie ślepych z Jerycha
Męczeństwo:
• triumfalny wjazd do Jeruzalem: Jezus wjechał na ośle, a ludzie rzucali mu pod nogi gałązki palmowe.
• wypędzenie przekupniów ze świątyni
• Jezus poucza faryzeuszy i zapowiada zburzenie Jerozolimy.
• Judasz zdradza Jezusa za 30 srebrników.
• ostatnia wieczerza: Jezus i dwunastu uczniów spożyli wieczerzę paschalną. Jezus powiedział, że jeden z apostołów go zdradzi. Ustanowił również najświętszy sakrament.
• Jezus zapowiada, że Piotr się go trzykrotnie wyprze.
• aresztowanie Jezusa na górze Oliwnej
• Jezus przed trybunałem żydowskim- skazanie go na śmierć
• Piotr po trzykroć zapiera się Jezusa.
• wyrzuty sumienia i samobójstwo Judasza
• Sąd Jezusa przed trybunałem rzymskim-Piłat zatwierdza wyrok na wyraźne żądania ludzi.
• Piłat pyta ludzi kogo ma zwolnić: Jezusa czy Barabasza. Ludzie wybierają Barabasza.
• Namiestnik umywa ręce, mówiąc: “Nie winienem ja krwi tego sprawiedliwego”.
• ukrzyżowanie:
1 krzyż niesie Szymon z Cyreny
2 przybycie na Golgotę
3 podanie napoju: wino + żółć
4 ukrzyżowanie
5 umieszczenie nad głową napisu: “Jezus Chrystus- król żydowski”
6 Żołnierze losują, kto ma dostać szaty Jezusa.
7 Jezus pyta: “Boże mój, czemuś mię opuścił?”
8 śmierć
9 Józef z Arymatrei grzebie Jezusa w grobowcu wykutym w skale.
• wystawienie straży przy grobie
• zmartwychwstanie- ukazanie się uczniom: zwrócił się do nich, aby ruszyli w świat i głosili ewangelię. Tomasz nie uwierzył w zmartwychwstanie. Jezus dał mu włożyć palec w swoją ranę. Niewierny Tomasz słysząc taką deklarację uwierzył.
e) związki frazeologiczne:
hiobowa wieść- smutna, tragiczna wiadomość
kainowa zbrodnia- bratobójstwo
zakazany owoc- zakazana przyjemność
samarytańska przysługa- bezinteresowna pomoc
syn marnotrawny- człowiek nawrócony
apokalipsa- zagłada
sodoma i gomora- chaos, nieporządek
18.Obraz stworzenia świata w Biblii i w mitologii greckiej. Prawdy wynikające z opisu biblijnego. Nawiązania literackie do motywu genezis. Obraz potopu w Biblii i sumeryjskim eposie Gilgamesz.
a)Stworzenie świata w Biblii i w mitologii greckiej
Mitologia Biblia
1 świat powstał z bezkształtnego chaosu świat powstał z pustki, bezładu
1 z chaosu wyłonili się bogowie(Uranos i Gaja) - dali oni początek wielu pokoleniom bogów istniejący od zawsze Bóg stworzył niebo i ziemię, a następnie światłość, którą przedzielił od ciemności (dzień i noc)
1 tytani, cyklopi i sturęcy zostali strąceni przez ojca(Uranosa) w czeluście Tartaru stworzył niebo, przegrodę pomiędzy wodą na ziemi i wodą na niebie
1 tytan Kronos rani ojca i przejmuje rządy nad światem stworzył morza i lądy stały, oraz rośliny
1 Dzeus odbiera rządy ojcu stworzył słońce i księżyc
1 razem z bogami zrodził się świat stworzył zwierzęta wodne i ptaki
1 Prometeusz stwarza człowieka stworzył zwierzęta lądowe i człowieka
1 odpoczynek Boga
Różnice pomiędzy powstaniem świata(kosmogonią) mitologicznym i biblijnym:
1 w Biblii świat stworzony przez jednego Boga, a w mitologii przez wielu bogów
2 w mitologii bogowie wyłonili się z chaosu, natomiast biblijny Bóg istniał zawsze
3 w przeciwieństwie do Biblii, mitologiczni bogowie nie są wszechmogący
4 pierwszy człowiek stworzony przez Prometeusza jest słaby, mniej doskonały od biblijnego Adama
5 kosmogonia biblijna ukazuje kolejne czynności przy tworzeniu świata, natomiast mitologiczna jest jakby drzewem genealogicznym bogów
Podobieństwa między powstawaniem świata mitologicznym i biblijnym:
1 w obu kosmologiach świat stworzył bóg
2 ziemia jest prezentowana w podobny sposób(ziemia płaska, a nad nią niebo)
3 taki sam punkt wyjścia przy tworzeniu - w mitologii chaos, w Biblii pustka, próżnia
4 człowiek został stworzony na końcu
b)Prawdy wynikające z biblijnego opisu stworzenia świata
Stworzenia świata jest w Biblii opisane bardzo dokładnie i można z niego wywnioskować bardzo wiele prawd o naszym świecie:
1 na początku była pustka i bezład
2 wszechmogący Bóg istnieje od zawsze i to On stworzył świat w siedem dni
3 człowiek został stworzony na końcu, ale jest najważniejszy - podporządkowana mu zostaje ziemia, rośliny i zwierzęta
4 człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga
c)Nawiązania literackie do motywu genezis
Nawiązania do Biblii są w literaturze dosyć częste (zwłaszcza w literaturze staropolskiej). Istnieją różne sposoby odniesień do niej. Nawiązania jawne i bezpośrednie lub ukryte i pośrednie. Przykładem pierwszych są tytuły manifestujące związki z Biblią, albo też łatwo czytelne aluzje lub symbole:
1 Mark Twain Pamiętniki Adama i Ewy (autor próbuje opisać świat oczami pierwszych ludzi)
1. Jan Twardowski Nie Wiedzieli (autor zadaje pytania dotyczące miłości pomiędzy Adamem i Ewą)
2. Wacław Oszajca O stworzeniu człowieka
3. Rudnicki Ofiara Izaaka
4. K.Iłłakiewiczówna Kain i Abel
5. Słonimski oraz Henryk Sienkiewicz Potop
6. Wisława Szymborska Wieża Babel
7. Kamieńska Drugie szczęście Hioba
Wiele utworów bezpośrednio nie ujawnia powiązań z Biblią, a obecność motywów biblijnych jest ukryta “pod powierzchnią” utworu.
d)Obraz potopu w Biblii i w sumeryjskim eposie Gilgamesz*
*Gilgamesz - półlegendarny władca sumeryjski miasta Uruk, tytułowy bohater wielkiego eposu babilońsko - asyryjskiego z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e.. Epos opiewa przygody Gilgamesza i jego przyjaciela Enkidu, składa się z 12 tablic. Odnaleziony został w 1853 r. w gruzach biblioteki króla Asurbanipala w Niniwie.
Niemal wszystkie narody znają klęskę powodzi i bardzo się jej lękają. Doświadczenie to dawało się szczególnie w Babilonii, gdzie rzeki Tygrys i Eufrat okazały się gwałtowne, pełne niespodzianek. Mieszkańcy tych terenów mieli własny mit o potopie. Opisany jest on w eposie Gilgamesz. Bogowie zamierzają zatopić wszystkich ludzi. Jednakże bóg Ma znalazł człowieka dość inteligentnego, który pozwolił się pouczyć i w ten sposób się uratował. Ów pobożny Utnapisztim (lub w innych źródłach Ziusudra) przeczekał czas potopu wraz ze swą rodziną na pokładzie dużego statku. Woda utrzymywała się długo ale Utnapisztim spędził tam siedem dni, a nie czterdzieści jak w Biblii. Podobnie jak Noe wypuszczał ptaki, by się dowiedzieć, czy wody opadły.
Potop w Biblii ma nieco inny sens. Jedyny Bóg jest zarazem sprawiedliwy i miłosierny. Nie pozostaje obojętny na zło popełniane przez ludzi, toteż zło karze. Ale Bóg nie pozwala się zwyciężyć i trwa w swej woli zbawienia. Wielu ludzi doznało tragicznej śmierci, jednak pozostał pewien człowiek sprawiedliwy i dobry, Noe, który słucha nauki, posłuszny jest Bogu i ratuje ludzkość. Zbudował Noe arkę, do której wprowadził swoją rodzinę oraz wszystkie gatunki zwierząt i przeczekał w niej czterdziestodniowy potop. Przeczekał na niej powódź i unikną śmierci.
19. Refleksja na temat ludzkiego życia w Księdze Hioba i Księdze Koheleta, nawiązania literackie.
Obie księgi powstały dość późno w stosunku do pozostałych pism Starego Testamentu. Poruszają one tematy związane z problemem niezawinionego cierpienia, ludzkiego szczęścia, doktryną odpłaty ( dobrzy nagradzani w doczesnym życiu a źli karani).
Problem Hioba polega na tym iż jest on pewien swojej niewiności, ale nie wie czemu go spotykają tak liczne cierpienia. Jego trzej przyjaciele pocieszją go wskazując mu że musi być grzesznikiem i to wielkim. Jednak Hiob nie traci wiary i ufności pokładanej w Bogu. Kiedy w końcu Hiobowi ukazuje się Bóg, Hiob wyzaje
“Dotąd cię znałem ze słyszenia,
obecnie ujrzałem cię wzrokiem,
stąd odwołuję co powiedziałem,
kajam się w prochu i popiele.”
Hiob uznaje suwerenność Boga, choć Boże drogi są wciąż dla niego niezbadane.
Bóg nie jest księgowym, który wydziela szczęście i nieszczęście stosownie do winy człowieka.
KOHELET (KAZNODZIEJA)
Dramat człowieka, który stwierdza, że bogactwo, mądrość, rozkosz nie dają szczęścia.
Życie przemija, to co człowiek zdobył staje się włąsnością innego po jego śmierci.
Nie neguje jednak radości życia bo “Również to jest darem Bożym że człowiek może jeść i pić i dogadzać sobie przy całym swym trudzie”
Jak Hiob stwierdza, że “ człowiek nie może dojść do sedna spraw pod słońcem”
20. Typowa treści proroctwa biblijnego na podstawie Księgi Izajasza. Nawiązania do treści i formy proroctwa w literaturze polskiej.
prorok = człowiek , który mówi w imieniu Jahwe, przepowiada przyszłość, mówi ludziom o grzechu,
treść :
• zapowiada przyjście Mesjasza, przypomina o moralnych zobowiązaniach Izraela zawartych w Przymierzu, przypomina o karze za grzech, oraz o Bożym sądzie:
“ Co mi po mnóstwie waszych krwawych ofiar - Jestem syty całopaleń baranów i tłuszczu waszych cieląt, a krwi byków i jagniąt, i kozłów nie pragnę ... Obmyjcie się, oczyście się, usunńcie wasze złe uczynki sptrzed moich oczu , przestańcie źle czynić ! Uczcie się dobrze czynić, przestrzegajcie prawa, brońcie pokrzywdzonego, wymierzajcie sprawiedliwość sieroci, wstawiajcie się za wdową ! Chodźcie więc, a będziemy się prawować - mówi Pan ! Choć wasze grzechy będą czerwone jak szkarłąt jak śnieg zbieleją ; choć będą czerwone jak purpura, staną się białe jak wełna.”
• przypomina że jest tylko jeden, święty Bóg i niema innych obok Niego. I to właśnie Bóg ocali naród z niewoli, krzyczy w Bożym imieniu aby naród zmienił swe postępowanie
• nawiązania : Piotr Skarga
21. Przypowieść (parabola)
powieść alegoryczna, przekazująca pewną naukę religijną, moralną lub ogólną. Nie istotni są w niej bohaterowie i warstwa fabularna, najważniejsza jest istota przesłania. Parabola składa się z dwóch płaszczyzn: jednoznacznego wydarzenia prawdopodobnego i przesłania wyłaniającego się zza wydarzenia. Jest to sfera interpretacyjna.
Wybrane przypowieści:
Przypowieść o siewcy. Ziarna rozsiewane przez siewcę padły na różne grunty. Pierwsze z nich upadło na droge, gdzie rozdziobały je ptaki. Drugie padło na skały, gdzie nie było wiele ziemi. Wzeszło, lecz nie mając korzenia, zostało wypalone przez słońce. Trzecie ziarno upadło między chwasty i tam wzeszło. Jednak chwasty wyrosły bujnie i zadusiły je. Ostatnie z ziaren upadło na żyzną glebę i wydało obfity plon(10-cio krotny i 100-u krotny).
Przypowiść ta ma dwojakie przesłanie: 1) potoczne - jeśli ktoś oczekuje efektów swojej pracy, powinien wykonywać ją z dokładnością i rozsądkiem; 2) biblijne - ukazuje wielorakie podłoża, jakimi są serca ludzkie i jak przyjmują głoszone do nich Słowo Boże.
Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie. Pewien człowiek, który szedł z Jerozolimy do Jerycha, został napadnięty, obrabowany i poraniony, pozostawiony na drodze. Obojętnie minęli go, przechodzący tamtędy kapłan, a potem Lewita. Dopiero pewien Samarytanim ulitował się nad nim. Opatrzył rany i zawiózł go do gospody, a tam zostawił pod opieką gospodarza do czasu, kiedy nie wróci. Za wszystko z góry zapłacił.
Przypowieść ta mówi o tym, że należy pomagać innym i nie patrzeć na cierpienie obojętnie. Nie wolno wyciągać wniosków o społeczności, kierując się przykładem postępowania jednej osoby.
22. Treść, charakterystyczne motywy, przesłanie Księgi objawienia Św. Jana . Nawiązania do Apokalipsy w literaturze nowożytnej. Funkcjonowanie tego motywu w kulturze.
treść : objawienie ( apokalipsis) dane przez Boga Janowi na wyspie Patmos.
• Wizja Syna Człowieczego 1, 9-20;
• Listy do 7 Kościołów w Małej Azji; 2-3
• Wizja tronu Boga; 4-5
• Otwarcie 7 pieczęci; 6,1 - 8,1
Proroctwa dotyczące Izraela
• 7 trąb (3x biada); 8,2 - 11,19
• Niewiasta i smok.
• Dwie bestie
Proroctwa dotyczące reszty świata
• Godzina Sądu 7x plagi i ostania 7 czasz 14,6 - 16,21
• Kara na Babilon ( Rzym)
• Koniec (zwycięstwo nad bestiami i szczęśliwość męczenników , 1000 letnie królestwo )
• Nowe Jeruzalem 21,1 - 22,5
Motywy : Baranek, zapieczętowany zwój, czterech jeźdźców, bestia, smok, tysiącletnie królestwo, nowa ziemia i nowe niebo, Pierwszy i Ostatni, Alfa i Omega,
Nawiązania :
• Nie-boska komedia - Z.Krasiński
24. PRZYKŁADY RÓŻNORODNYCH ODNIESIEŃ DO BIBLII W LITERATURZE NOWOŻYTNEJ
Sposoby odniesień do Biblii:
•myśl moralno-religijna i filozoficzna - kontynuowana, rozwijana lub podejmowana w •ujęciu polemicznym
•wzory osobowe
•wątki i motywy fabularne
•symbolika, metaforyka, frazeologia i rytmika
•stylizacja gatunkowa
Nawiązania do Biblii mogą być jawne i bezpośrednie lub ukryte i pośrednie.
ŚREDNIOWIECZE
Życie Chrystusa i Maryi to główne motywy twórczości literackiej XIV-XV w .- kazań, misteriów, pieśni. Autorzy średniowieczni sięgali do apokryfów, aby uzupełnić biblijne przekazy. Wiele utworów powstało z inspiracji biblijnej.
Żywoty świętych
moralitety
Kazania świętokrzyskie - początek XIII, XIV w.
Kazania gnieźnieńskie - początek XV w.
Rozmyślania przemyskie (apokryf)
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (ok.1580) Mikołaja z Wilkowiecka (misterium)
Bogurodzica - najstarsza polska pieśń religijna z pierwszej połowy XIII w., napisana w formie hymnu (podmiot liryczny zwraca się z prośbą o błogosławieństwo, łaskę Boga, dobrobyt, a po śmierci życie w raju, za pośrednictwem Jana Chrzciciela)
Posłuchajcie bracia miła... = Lament świętokrzyski = Żale Matki Bożej pod krzyżem (lament) - Maryja opłakuje śmierć syna. Swoim żalem i cierpieniem pragnie się podzielić ze wszystkimi, którzy jej słuchają. Przestrzega inne matki, przed tym, co może i je dosięgnąć.
Legenda o świętym Aleksym (hagiografia) - (V-VI w. w Syrii) Historia życia św. Aleksego, który wyrzekł się książęcego tytułu, żony i majątku, by poświęcić się Bogu, oddając mu cześć i pracując na żywot w raju poprzez ascezę.
Pieśń o Rolandzie (chanson de geste) - (XII-XIV w.) Hrabia Roland przezwyciężył słabość ciała po to, aby świadomie i ceremonialnie, po chrześcijańsku, przeżyć ostatni akt. W chwili śmierci zjawili się aniołowie, by zabrać bohatera - obrońcę wiary- do raju.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (wiersz) - (XV w.) Rozważania na temat śmierci, grzeszników, nieba i piekła. Śmierć przedstawiona jako narzędzie boskie wydaje wyroki na ludzi nie żyjących zgodnie z dekalogiem.
Boska Komedia (pisana od 1307) - Wergiliusz oprowadza Dantego po piekle i czyśćcu, a Beatrycze po niebie. Jest to historia człowieka, który wznosi się po szczeblach poznania aż do najwyższego pojęcia dobra i wolności.
RENESANS
Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem ... - W utworze pojawił się Marchołt, postać związana ze Starym Testamentem, dyskutant króla Salomona.
Psałterz Dawidów - Jan Kochanowski sparafrazował 150 psalmów.
Kazania sejmowe - Piotr Skarga opisywał “choroby” Rzeczypospolitej, odwołując się m.in. do Biblii (stary Testament - proroctwa, porównanie do grzesznej Jerozolimy, cytaty)
O wojnie naszej... (sonet IV) - Mikołaj Sęp Szarzyński śledzi relacje: Bóg - człowiek, trwanie, wieczność; motyw pośmiertnego ukojenia w raju; odniesienie do Księgi Hioba.
Psalm CXXX (parafraza)- Mikołaj Sęp Szarzyński
BAROK
Psalmodia polska - Wespazjan Kochowski
Marność, Krótkość Żywota, Cnota grunt wszystkiemu - Daniel Naborowski nawiązał do motywu przemijana i kruchości życia na ziemskim padole obecnego w Starym Testamencie
Jerozolima wyzwolona - Torquato Tasso; obecność archanioła Gabriela, Pluton utożsamiony z Lucyferem
OŚWIECENIE
Pieśń o narodzeniu Pańskim - Franciszek Karpiński zaczerpnął temat dla utworu z Biblii. Głównym wątkiem są narodziny Boga jako człowieka.
Boże coś Polskę... (hymn) - Alojzy Feliński
Katechizm o tajemnicach rządu polskiego - Franciszek Salezy Jezierski
ROMANTYZM
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego - Adam Mickiewicz
Faust - Johann Wolfgang Goethe; postać Boga, diabła
Dziady - Adam Mickiewicz
część II - grzechy, za które trzeba ponieść karę, by dostąpić łaski Boga; motyw czyśćca, piekła i nieba; refleksje moralne
część IV - nauka moralna “Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu.”
część III
Bajka Goreckiego - motyw biblijny, forma przypowieści biblijnej
wywóz dzieci na Sybir w kibitkach - nawiązanie do rzezi niewiniątek dokonanej przez Heroda
porównanie ciała skatowanego więźnia - Wasilewskiego do ciała Chrystusa
Wielka Improwizacja - Konrad porównuje się do stwórcy; krytykuje
Boga
Widzenie księdza Piotra - diabły = kusiciele, pokora
symbolika:
liczb 40 i 4 = wskrzesiciel narodu (symbolika biblijna)
Piłat - Francuz = Napoleon
mesjanizm = Polska Chrystusem narodów
Prolog - scena, e której występują anioły oraz dobre i złe duchy
Do matki Polki - Adam Mickiewicz; porównanie matki do Maryi
Skład zasad - Adam Mickiewicz
Hymn - Juliusz Słowacki; zwrot do Matki Bożej
Hymn [Smutno mi, Boże!...] - Juliusz Słowacki
Kordian - Juliusz Słowacki
Mefistofeles - diabeł = zło (nieznany śpiewak, doktor, postać w sypialni cara)
Astarot - diabeł
Nie -boska komedia - Zygmunt Krasiński; Eden = raj, obraz biblijnej Apokalipsy, scena śmierci Pankracego, który widzi jasność
POZYTYWIZM
Rota - Maria Konopnicka
Historyczna nowa szkoła - Adam Asnyk; motyw Heroda, który wydał rozkaz zamordowania niemowląt
MŁODA POLSKA
Lord Jim - Joseph Conrad
biel - symbol niewinności
“Jeden z nas” - nawiązanie do słów wypowiedzianych do Adama przez Boga
O miłości wroga - Jan Kasprowicz; cierpienie = droga do uduchowienia i sposób doskonalenia
Dies irae - Jan Kasprowicz; tytuł jest nawiązaniem do Apokalipsy, wizja końca świata; Adam i Ewa wygnani z raju; wizje monumentalnego Jezusa;
Chłopi - Władysław Reymont; motyw ziarna = śmierć staje się życiem; nawiązanie do biblijnej grzesznicy - Magdaleny
DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
Proces - Franz Kafka; Opowiastka o odźwiernym o charakterze parabolicznym
25. Funkcjonowanie Biblii w kulturze europejskiej. Problem Biblii jako autorytetu naukowego.
Biblia jest fundamentem nowożytnej kultury europejskiej. Obecność tradycji biblijnej to jeden ze znaków wspólnoty naszego świata. Wszystkie narody, które znalazły się w polu oddziaływania chrześcijaństwa, musiały ustosunkować się do treści zawartych w Starym i Nowym Testamencie. Proces i polemika z tradycją biblijną określają w dużym stopniu dzieje kultur i literatur poszczególnych narodów.
Nie wszyscy pamiętają jednak o religijnym charakterze Biblii i o jej ludzkich uwarunkowaniach, tzn. o powstawaniu ksiąg biblijnych w odmiennych warunkach życia i nauki. Stąd rodziły się - i nadal rodzą - liczne nieporozumienia i trudności.
Nie ma i nie może być sprzeczności między światopoglądem chrześcijańskim a rezultatami nauk przyrodniczych. Heliocentryzm, teoria ewolucji czy współczesne osiągnięcia w dziedzinie badania kosmosu nie sprzeciwiają się Biblii ani żadnej prawdzie wiary. Bywają one tylko niezgodne z pierwotną wizją świata, jaką mieli ludzie starożytnego Wschodu, kiedy powstawały księgi Starego Testamentu.
Pozorne konflikty między nauką a religią są uwarunkowane psychologicznymi przesłankami: albo teologowie uważają coś za prawdę wiary, co nią nie jest (np. geocentryzm), albo ludzie nauki odczytują Biblię dosłownie, jako tekst naukowo-historyczny, nie licząc się z tym, że jest ona księgą religijną, w której trzeba uwzględnić różne rodzaje literackie.
26. Kultura europejska jako kultura śródziemnomorska (wpływy antyku i Biblii). Wpływy antyku w różnych dziedzinach życia.
Z dwóch starożytnych źródeł wypływa kultura europejska: z kultury judeochrześcijańskiej i grecko-rzymskiej.
Europejską wspólnotę kulturową tworzy przede wszystkim chrześcijaństwo, którego korzenie tkwią głęboko w Biblii, w kulturze judejskiej (żydowskiej).
Biblia stanowi źródło kultury europejskiej na wielu płaszczyznach. Najpierw w sferze religijno-moralnej: przykazania dekalogu stanowią podstawę stosunków międzyludzkich niezależnie od wyznania i światopoglądu; potem w sferze kulturowej: Biblia jest natchnieniem myślicieli, artystów i pisarzy; inspiracją dla literatury, rzeźby, malarstwa, muzyki. Jest niewyczerpanym skarbcem wzorów osobowych i postaw, fabuł i anegdot, wątków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i stylistyki. Utrwalona w powszechnej świadomości pamięć obrazów i wersetów biblijnych powoduje, że stanowią one wspólny repertuar środków wyrazu, które poprzez literaturę wchodzą do języka potocznego.
Wielki wpływ wywarła na naszą kulturę także kultura starożytnych Greków i Rzymian - szczególnie w zakresie filozofii, myśli politycznej, prawa, sztuki, literatury i kanonów piękna. Nasz język nie mógłby się obyć bez terminologii greckiej i łacińskiej, a prawo ciągle jeszcze terminuje u prawa rzymskiego, które stworzyło kategorie żywe do dzisiaj.
Nie ma chyba dziedziny wiedzy, która by się mogła obyć bez tego, co w owym czasie pomyślano i zaproponowano. Do dziś sięgamy do Herodota i Tukidydesa, ojców historii, aksjomaty matematyczne zawarte w “Elementach” Euklidesa są tym dla matematyki, czym głoski dla języka, ponieważ żadna inna książka w dziejach świata nie wywarła takiego wpływu na myślenie naukowe. W tym czasie powstaje atomizm Demokryta i podstawy materializmu. Czymże mogłaby być filozofia, etyka, logika, jaki sens i kształt miałoby chrześcijaństwo bez Sokratesa, Platona, Arystotelesa? Czy można pomyśleć o teatrze dramacie, w ogóle o literaturze bez Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, Arystofanesa? Wtedy żyje największy lekarz starożytności Hipokrates, którego przysięgę powtarzają do dziś wszyscy lekarze świata. Wówczas Eudoksos oblicza kulistość Ziemi, jej obwód, odległość od Słońca, Archytas tworzy podstawy mechaniki, Heraklejdes stwierdza, że Merkury i Wenus krążą wokół Słońca. To właśnie wtedy działają sofiści, Antystenes tworzy cynizm, Arystyp hedonizm, a Pyrron sceptycyzm.
Literatura powtarza w nieskończoność wątki klasyczne, coraz to inaczej je interpretując i przekształcając. Klasyczna sztuka grecka stworzyła normę architektoniczną dla kultury europejskiej wszystkich czasów po dzień dzisiejszy.
Przeczytaj podobne teksty
Opracowania powiązane z tekstem
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.