Pojęcia do matury z języka polskiego

ANTYK ( do V wieku N.E.)

EPIKUREIZM, prąd filoz.-etyczny zapoczątkowany przez Epikura (306 p.n.e. — założenie szkoły w Atenach), rozwijany przez jego uczniów i zwolenników (zw. epikurejczykami) do IV w., uznający za cel życia indywidualne szczęście, a filozofię za środek służący do jego osiągnięcia; gł. przedstawiciele: Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny, Zenon z Sydonu, Filodemos z Gadary, Lukrecjusz; głosili teorię etyczną utożsamiającą życie szczęśliwe z życiem moralnym; za warunek wystarczający do osiągnięcia szczęścia uważali brak cierpień; tradycja e. wywarła wpływ na sensualizm P. Gassendiego oraz utylitaryzm J. Benthama i J.S. Milla; e. interpretowano często w duchu hedonizmu, jako postawę wyrażającą się w dążeniu do nieograniczonego korzystania z uciech życiowych; termin e. w takim rozumieniu wszedł do języka potocznego i literatury.

STOICYZM [łac. < gr.], filoz. doktryna szkoły stoików; pot. postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wewn., hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach.

Topos – powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. Wskazuje na jedność kulturową danego kontynentu, czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka.
Do najstarszych toposów należy motyw wędrówki, na którym opiera się Homerowa Odyseja. Topos budowany jest na zasadzie "obrazu" mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego statku w "Kazaniach Skargi")
Przykłady toposów
Topos cykliczności natury: ma źródła w micie o Demeter i Persefonie. Wiosna nastawała gdy Persefona wracała na Ziemię do Demeter. Gdy miała wracać do Hadesu, matka smuciła się, a ziemia stawała się nieurodzajna.
Topos Arkadyjski: Motyw szczęścia. Arkadia to górzysta kraina na Peloponezie, zamieszkiwana przez pasterzy, którzy wiedli proste i szczęśliwe życie.
Topos tułacza: ma źrodło w micie o Odyseuszu.
Topos stworzenia świata: ma źródło w micie o stworzeniu świata. Opisuje etapy stwarzania świata przez Prometeusza.
Topos tyrtejski: źródło w wierszu Tyrtajosa "Rzecz to piękna" - cechuje go walka, a nawet śmierć w obronie ojczyzny. Hańbą okrywają się osoby, które opuszczają kraj pogrążony w wojnie.
Topos nieśmiertelnj sławy poety: ma źrodło w wierszu Horacego "Exegi monumentum" (łac. wybudowałem [sobie] pomnik [trwalszy niż ze spiżu]). Horacy twierdził, że poezja, którą stworzył jest specyficznym pomnikiem, który sobie wybudował pisząc wiersze. Twierdził, że jego utwory przetrwają kolejne pokolenia. "Nie wszystek umrę", napisał w tymże wierszu. Dzięki swym dokonaniom tak jak pomnik nie zginie w pamięci ludzi.
Prometeizm - postawa człowieka , który na wzór Prometeusza poświęca się dla dobra ogółu : narodu , państwa , grupy społecznej - nawet wbrew nakazom Boga . Mitologiczny Prometeusz ukradł Bogom z Olimpu ogień i podarował go ludziom , za co został okrutnie ukarany : przykuty do skały na Kaukazie , a orzeł wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę . Prometeizm stał się postawą modną w epoce romantyzmu ; stał się cechą przypisaną bohaterowi romantycznemu , zbuntowanemu przeciwko Bogu i pragnącemu poświęcić się dla ludzkości - jak np.Konrad z III części "Dziadów" (patrz punkt


ŚREDNIOWIECZE ( V – XV wieku)

Średniowieczny uniwersalizm oparty był na dominacji religii chrześcijańskiej w całej niemal Europie. Ze względu na to, iż wszystko w życiu podporządkowane było religii, światopogląd chrześcijański rządził myśleniem, odczuciami, postępowaniem i twórczością wszystkich ludzi średniowiecza. Dlatego też wszystkie występujące znaki były czytelne dla każdego chrześcijanina. Prócz tego obowiązywały te same, narzucone przez religię, normy moralne i wzorce osobowe.

Ponadto wszystkie niemal państwa podporządkowane były jednemu władcy, przez co stanowiły niemalże monolit religijny.

W dużym skrócie uniwersalizm średniowiecza wyraża się przez

- podporządkowanie wszystkiego Bogu,

- jedność ideałów,

- identyczne pojmowanie świata.


TEOCENTRYZM - to termin określający ówczesną myśl o świecie. "Bóg w centrum" - jako najwyższa władza, najwyższa wartość, ośrodek wszelkich działań. Wg. nauk św. Augustyna - jedynym celem życia człowieka jest dojście do Boga, byt doczesny ma jedynie przygotować do przyszłego życia. Pogląd ten był niezwykle popularny w średniowieczu - był osią, wokół której formowały się wszystkie doktryny filozoficzne.

augustynizm (dualizm) - Sredniowieczna filozofia św. Augustyna, będąca do XIII w. oficjalną filozofią Kościoła katolickiego. System ten zakłada istnienie dramatycznego rozdarcia między Bogiem i światem, a więc między bytem duchowym i cielesnym. Rozdarcie to jest szczególnie widoczne wewnątrz człowieka, którego dusza jako byt wyższy dąży ku sprawom wiecznym, a ciało jako byt niższy dąży ku
rzeczom materialnym, ku upadkowi, co jest potwierdzeniem słów z biblijnej "Księgi Koheleta":
"Marność nad marnościami - wszystko marność". Tak więc dualizm oznacza rozdwojenie,

Scholastyka
(gr. „czas wolny”, łac. „szkolny”) Akademicka i monastyczna tradycja, która się posługiwała filozofią arystotelesowską i platońską, żeby zrozumieć, systematycznie wytłumaczyć i przemyśleć prawdy wiary. Opierając się na św. Augustynie z Hippony (354-430), Boecjuszu (ok. 480 — ok. 524) i innych, scholastyka zaczęła się naprawdę ze św. Anzelmem z Canterbury (ok. 1033-1109) i jego programowym zdaniem fides quaerens intellectum (łac. „wiara szukająca zrozumienia”). Po Piotrze Abelardzie (1079-1142) i Piotrze Lombardzie (ok. 1100-1160) największymi jej przedstawicielami byli: św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), św. Bonawentura (1217-1274) oraz bł. Duns Szkot (1265-1308). Z Williamem Ockhamem (1285-1347) scholastyka przekształciła się w pusty nominalizm. Zob. arystotelizm, filozofia, filozofia wieczysta, neoscholastyka, neotomizm, nominalizm, summa, platonizm, szkoły teologiczne, tomizm.
magia i tajemniczosc


RENESANS ( XVI wiek )

humanizm, reformacja.

Humanizm - (łac. humanitas 'człowieczeństwo', 'ludzkość'), prąd umysłowy renesansu, poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, 'świtem' - jak zwykło się mówić. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus "ludzki"). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Średniowieczne 'zanurzenie' jednostki w uniwersum świata, przypisanie jej ściśle określonego miejsca w powszechnie obowiązującej hierarchii bytów i ról odbierało poczucie indywidualności, czyniło człowieka anonimowym, choć niezbędnym trybem machiny, od którego wymagano idealnej, lecz typowej dla spełnianej funkcji doskonałości. W ten sposób 'ustawiony', świadomy swej roli i przeznaczenia człowiek zyskiwał poczucie bezpieczeństwa i nie wchodził w konflikt ze światem, ani tym bardziej z samym sobą, wiedząc, kim jest i jak ma postępować. Tymczasem to, kim i jakim jest człowiek, stanowiło centrum zainteresowania humanistów. Jest zdumiewająca prawidłowość w tym, że jeden z pierwszych, Francesco Petrarca, czytał ze średniowiecznych autorów nie św. Tomasza, lecz św. Augustyna, a zwłaszcza jego porażające wyznanie: 'I ludzie chodzą podziwiać szczyty gór i wzdęte fale morza, i szerokie nurty rzek, i przestwór oceanu, i kręgi gwiezdne, a siebie zaniedbują'. Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowości poddała program zarówno studiowania siebie, swych wewnętrznych przeżyć, jak i kształcenia się na świetnych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli w antycznej filozofii, literaturze i sztuce. Reformacja - drugi z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Reformacja stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi tylko 'smród i plugastwo'. Renesansowa harmonia i równowaga zaczęły chwiać się wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek duchowych. Podobnie jak cała epoka, reformacja nie wyrosła 'z niczego', nagle, lecz przygotowywały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża. Bezpośrednią przyczynę wybuchu reformacji upatruje się w wystąpieniu Marcina Lutra (1483 - 1546), który w 1517 r. w Wittenberdze ogłosił swe słynne tezy o odpustach; choć atakowały one tylko pewne praktyki, negując możliwość uzyskania zbawienia za cenę dobrych uczynków i świadczeń, zwłaszcza pieniężnych, to jednak rozjątrzyły kurię rzymską. Powód bowiem krył się w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, z której wynikało, że Kościół na ziemi nie jest w stanie udzielić odpustu i rozgrzeszyć człowieka, a tym samym uwolnić go od przyszłych mąk czyśćcowych. Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) stała się zaczynem ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Siła wybuchu reformacji istotnie przypominała potężną detonację. Ogarniętą gorączką sporów Europą wstrząsały niepokoje, męczyły ją prawie przez cały XVI w. wojny religijne. Reakcja Kościoła katolickiego (sobór Trydencie 1545-1563), jakkolwiek później, w końcu stulecia, dość skuteczna, nie przywróciła jednak nigdy w pełni dawnego układu. Niepokoje wyznaniowe. Państwa europejskie (luterańskie Niemcy, Francja, kalwińska Szwajcaria i Niderlandy, Anglia - oderwana od papieskiej zwierzchności, z własnym narodowym Kościołem, Czechy - z silnie rozwiniętą Jednotą Bracką, tzw. braćmi czeskimi, Polska) podlegały dramatycznemu ciśnieniu reformacji przede wszystkim w tym sensie, że utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej. Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w 'Żywocie...' o różnych wyznaniach, z których każde 'inaczej' wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę: 'a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć'. Doktryna Lutra konkurowała z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti 'przeciw'; trinitas 'trójca'), atakujących dogmat Trójcy Świętej. Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza tak skażonej natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znaczące działania i dobre uczynki. Zarazem przekonanie o tym, że wszystkie prawdy wiary można samemu znaleźć w Biblii, zwłaszcza w Ewangelii ('ewangelicy'), zwalniało od autorytatywnych orzeczeń i wymagań instytucji kościelnej, dając człowiekowi samodzielność, ale i ryzyko dociekań. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, oba- rczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. Predestynacji (przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań. Reformacja a sztuka. Obyczajowa surowość reformacji i postulowana cnota pracy, szczególnie w jej kalwińskim wydaniu, zaważyły na obliczu kultury, którą chciano skutecznie pozbawić uroków śmiechu i zabawy. Dosłownie zaś przestrzeganie starotestamentowego zakazu czynienia wizerunków Boga i wszelkich istot żyjących pozbawiło sztukę reformacyjną malarstwa sakralnego (walki przeciw świętym wizerunkom znane już były dawniejszym sektom) i prowokowało liczne polemiki z katolikami 'o obraziech i bałwaniech'. Ponieważ jednak sztuka nie lubi próżni, to niedobór z jednej strony (malarstwa) równoważono czym innym, to jest muzyką, która w krajach protestanckich doszła do znakomitego rozkwitu, a jego ostatecznym ukoronowaniem stały się genialne dzieła Jana Sebastiana Bacha.

Reformacja w Polsce. Liczba polemiczno - wyznaniowych pism wzrastała tak szybko, że w Polsce jeszcze w 1520 r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak okazuje z dalszych u nas postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten, jakkolwiek bujnie rozkwitły w Polsce, wydał wszakże - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głownie mieszczaństwo) i kalwinów (głownie szlachciców), acz dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jednak z wykluczeniem arian. Bracia polscy (arianie, antytrynitarze). Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji, zapisali w dziejach naszego kraju chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną nie- wdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju). Bracia Polscy ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze na- ruszenie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po zmartwychstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa obowiązywało (wg. arian) do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr na rzecz biednych, do sprawieliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - 'szczyrego słowa bożego', źródła nieskażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem poddaństwa, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec kary śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Osiągnięcia arian: rozwój szkolnictwa (Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków), twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy, nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko - polski).

antropocentryzm
Nazwa pochodzi od gr. słowa "anthropos" - "człowiek". Pogląd filozoficzny, według którego
człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata. Doktryna ta zyskała dużą popularność
w renesansie w związku z wystąpieniem zjawiska humanizmu, który dowartościował człowieka,
jego pozycję w świecie i społeczeństwie. Antropocentryzm jest zaprzeczeniem średniowiecznego
teocentryzmu.

BAROK (EUROPA XVI – XVIII, POLSKA XVII WIEK)
marinizm – nurt w poezji barokowej, głownym tematem jest poezja zmyslowa, wyszukany styl jezykowy, liczne ozdobniki stylistyczne, oryginalnosc i zaskakiwanie czytelnika

Klasycyzm (łac. classicus - pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) - prąd literacki, który rozwinął się w XVII w. we Francji i występował w rożnym nasileniu i postaciach w literaturach europejskich XVIII w. W niektórych krajach zanikł dopiero w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Nawiązuje programowo do estetyki i sztuki czasów starożytnych, przedstawiciele klasycyzmu dążyli do wypracowania uniwersalnych norm twórczości literackiej i podporządkowania im praktyki pisarskiej. Za najpełniejszą wykładnię klasycystycznej teorii literatury uznaje się Sztukę poetycką Boileau (1674).
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum ponadczasowych wartości. Cel ten miał być osiągany przez naśladowanie doskonałych wzorów, głównie antycznych, oraz przez naśladowanie natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy. Tematykę i budowę dzieł określały reguły, z których najogólniejszą była zasada decorum, a także wymogi prawdopodobieństwa, harmonii, umiaru i przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. Przejawem formalnego rygoryzmu teorii klasycyzmu była m.in. zasada trzech jedności, obowiązująca w dramacie. Klasycyzm stawiał też wymogi jasności i czytelności języka, który winien być zarazem zwięzły, intelektualno-pojęciowy, odwołujący się do wzorców retorycznych. Ważnym przejawem teorii i praktyki klasycyzmu było przestrzeganie norm gatunków literackich, ich hierarchii i czystości. Najwyżej ceniono gatunki o tradycji antycznej: epos, tragedię, odę, list poetycki, bajkę, satyrę.
W Polsce klasycyzm (zwany też klasycyzmem stanisławowskim) był głównym prądem literackim oświecenia, formułującym program piśmiennictwa zaangażowanego w społeczno-polityczną reformę kraju. Wystąpił w latach pięćdziesiątych XVIII w., w środowiskach magnackich (Wacław Rzewuski), następnie znalazł wyraz w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu: Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Bohomolca oraz w traktatach i poetykach (m.in. Sztuka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, 1788). Za sprawą klasycyzmu dokonały się w Polsce recepcja literatury europejskiej XVII w. oraz nawiązanie kontaktów ze współczesną europejską myślą estetyczną i twórczością poetycką. Założenia klasycyzmu osiemnastowiecznego zostały przejęte i częściowo przekształcone przez klasycyzm warszawski (postanisławowski).
Klasycyzm postanisławowski, klasycyzm warszawski - tendencje i zjawiska występujące w literaturze polskiej pierwszego trzydziestolecia XIX w., głównie w środowisku warszawskim, związane z działalnością pisarską Ludwika Osińskiego, Kajetana Koźmiana, Alojzego Felińskiego, Franciszka Morawskiego, Franciszka Wężyka, Franciszka Salezego Dmochowskiego. Nawiązując do założeń francuskiego klasycyzmu, głosili oni w traktatach z zakresu estetyki literatury, utworach poetyckich i wypowiedziach krytycznoliterackich program literatury podporządkowanej normatywnym regułom gatunkowym oraz zasadom puryzmu językowego, odwoływali się zarazem do nowych kategorii estetycznych, takich jak smak i wzniosłość. Uprawiali twórczość o tematyce historycznej, głownie epos i tragedię, a także poemat opisowy i odę, zajmowali się pracą przekładową. W latach dwudziestych polemizowali z przedstawicielami romantyzmu, którzy atakowali epigoński charakter twórczości klasycyzmu warszawskiego oraz polityczną ugodowość jego przedstawicieli (walka klasyków z romantykami) i ukształtowali utrwaloną w historii literatury stronniczo negatywną opinię o klasycyzmie warszawskim, znajdującą wyraz m.in. w pejoratywnym określeniu "pseudoklasycyzm".
Sarmatyzm.

Polską szlachtę wieku XVII i XVIII cechowało poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji i przekonanie o pochodzeniu Polaków od starożytnych Sarmatów. Duma była nieodłączną cechą barokowej mentalności. Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego nacechowania. Oznaczało całokształt obyczajów, kultury szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją, dewocją, skłonnością do zabaw. Nurt ziemiański reprezentowali Wacław Potocki i Jan Ch. Pasek.

W utworze "Pospolite ruszenie" Potocki ukazuje obraz obozu wojskowego. Niezdyscyplinowana i gnuśna szlachta jest oburzona, że rotmistrz próbuje wyrwać ich ze snu i prowadzić do walki. W "Zbytkach polskich" potępia wystawne życie do którego dąży szlachta, nie zwracając na losy kraju. Autor dostrzega, iż Polska dąży do upadku. Epos "Transakcja wojny chocimskiej" ma charakter diariusza; zachowuje chronologię wydarzeń z bitwy z Turcją. Potocki wierzy w patriotyzm Polaków i Opatrzność. Wskazuje jednak na zaniedbanie rycerstwa i rzemiosła wojennego. Twórczość jego krytykuje również stosunki feudalne szlachcic-chłop.

J.Ch. Pasek w "Pamiętnikach" ukazuje życie w wojskowym obozie. Szlachcic jest pełen temperamentu, zawadiaka, dbały o własne wygody. Wojsko jest pozbawione karności. Urządza bójki i pijatyki obozowe. W drugiej części Pasek jawi się jako ziemianin. Przedstawia zwyczaje (konkury i przesądy) i upodobania do zabaw, uroczystych przemówień, biesiad, przepychu oraz brak zamiłowania do wiedzy

Kontrreformacja.

Zasadniczym zjawiskiem społecznym, które wpłynęło na kształtowanie się sztuki barokowej, była kontrreformacja, czyli walka prowadzona przez Kościół katolicki z postępami reformacji. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545 - 1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, a jednocześnie określono założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontrreformacji, byli, istniejący już od 1534 roku, jezuici.

Działalność Towarzystwa Jezusowego rozpatrywać należy pod względem jej skuteczności dla działań kościoła potrydenckiego. Jednocześnie dostrzegać należy zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki ich pracy. Jezuici utrwalali wiarę katolicką wśród różnych narodów, adaptując elastycznie swój program do lokalnych warunków. Procesowi temu sprzyjało rozpoczęcie działalności edukacyjnej. Do kolegiów jezuickich uczęszczali także innowiercy, traktowani dość tolerancyjnie. Metody nauczania, wykorzystywane przez jezuitów czerpały z doświadczeń renesansowych gimnazjów, opierających swój program na renesansowym modelu wykształcenia. Jezuici preferowali naukę filozofii oraz teologii, przepojonych religijnością. Bardzo ważne były także język i literatura łacińska, a także grecka, obie wspomagane wykładami z retoryki.

Ze względu na ścisłe podporządkowanie jezuitów papieżowi i nadrzędnym celom kontrreformacji działalność tego zakonu pod wieloma względami okazywała się nietolerancyjną lub nawet wrogą w stosunku do innowierców. Jezuici działali w dwojaki sposób: poprzez przymus (inkwizycja, indeksy ksiąg zakazanych) oraz poprzez przyciąganie wiernych do Kościoła katolickiego (temu drugiemu celowi służyć miało bogactwo sztuki sakralnej i kształtowanie się nowego typu religijności).

Szczególnie ważny, ze względu na wpływ na rozwój kultury, był tzw. indeks ksiąg zakazanych. Cenzurowanie ksiąg było potężną bronią. Na indeksie szybko znalazły się różnorakie dzieła, a wśród nich np. "O obrotach..." Kopernika. Czujność Kościoła wyrażała się również w rewidowaniu księgarń i drukarni, w niszczeniu zakazanych pism, zwłaszcza heretyckich i antykościelnych.

W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza. Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich wydawnictw oraz procesy o bluźnierstwo. W roku 1658 sejm podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na przejście na katolicyzm. Po upływie tego okresu zmuszono arian do opuszczenia Rzeczypospolitej, konfiskowano ich dobytek, przejęto również ich zbiory.

W roku 1717 zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom odprawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów. Ich drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa, nic więc dziwnego, że wszelkie dzieła uznane za nieodpowiednie były niszczone lub też przez wiele lat czekały na wydrukowanie. Rolę ksiąg świeckich przejęły przeróżne kalendarze, zawierające m.in. porady lekarskie, przepowiednie astrologiczne czy miernej jakości próby literackie. Na początku XVII wieku został ogłoszony przez władze kościelne indeks ksiąg zakazanych. Szkolnictwo znalazło się w rękach jezuitów, którzy wnieśli sporo dobrego (bezpłatne szkolnictwo), lecz jednocześnie stworzyli system, który bardzo szybko skostniał i stał się anachroniczny. Nauczano łaciny, religii, retoryki, odrzucano zaś wszystko co niechrześcijańskie. Jezuici bardzo szybko uznani zostali za ludzi nietolerancyjnych i ingerujących we wszelkie przejawy życia, zarówno religijnego, jak i prywatnego. Jeśli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, to barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu średniowiecza.

Kontrreformacja wpłynęła na odejście od renesansowego modelu wiary, co znalazło wyraz w sztuce. Człowiek jawił się jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, skierowana ku Bogu i nieskończoności. O harmonii człowieka, Boga i natury, która pozwalała cieszyć się życiem, nie było już mowy. Sztuka sakralna stała się w rękach jezuitów narzędziem ideologicznym: jej wielkość miała człowiekowi przypominać o własnej małości, przestrzegać przed grzechem i wiecznym potępieniem.

Barok zerwał z właściwą renesansowi przejrzystością i funkcjonalnością form, położył nacisk na przepych, ornamentykę i różnorodność. Mnożące się budowle sakralne w typie tzw. baroku jezuickiego dążyły do syntezy różnych sztuk: architektury, malarstwa, rzeźby, a zewnętrzny przepych wszelkich obrzędów i liturgii zbliżonej prawie do form teatralnych jawnie demonstrował potęgę i wielkość misterium wiary. Renesansowa statyczna kompozycja zastąpiona została dynamiczną, wyrażającą gwałtowny ruch oraz spotęgowaną działaniem kontrastów, tworzących nastrój niepokojącej tajemniczości. W sztuce wyrażającej dotychczas radość i poczucie spokoju wynikające z harmonii i ładu, pojawił się niepokój i dramat.

OŚWIECENIE ( XVIII WIEK)
Racjonalizm to filozofia zakładająca wyższość poznania umysłowego nad poznaniem zmysłowym.
Racjonalizm w sensie metody naukowej to ogólne podejście do zdobywania wiedzy polegające na porządkowaniu zasobów wiadomości w.g. z góry ustalonego porządku.
Racjonalizm w potocznym znaczeniu to postawa polegająca na porządkowaniu i poddawaniu logicznej krytyce docierających do nas wiadomości i odrzucanie tych, które nie pasują do wcześniej przyjętych ogólnych założeń.

Racjonalizm
Filozofowie racjonaliści od czasów Kartezjusza starali się znaleźć zbiór podstawowych aksjomatów, którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.
Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel.
Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.
Elementy racjonalizmu są jednak obecne w myśleniu ludzkim do dzisiaj. Przykłady takiego myślenia to np: próba stworzenia "teorii wszystkiego" przez współczesnych fizyków.

empiryzm:
(od greckiego słowa empẽiria – doświadczenie) to kierunek filozoficzny, według którego jedynym lub głównym źródłem, bądź środkiem poznania jest doświadczanie rzeczywistości za pomocą zmysłów.
humanitaryzm społ. postawa charakteryzująca się uznaniem za najwyższe wartości godność, wolność i równość wszystkich ludzi, poszanowaniem człowieka i chęcią oszczędzenia mu cierpień;humanitarny

Deizm
(z łac. „Bóg”) Pojemny wyraz stosowany na określenie poglądów wielu angielskich, europejskich i amerykańskich pisarzy XVII oraz XVIII wieku, którzy w różny sposób kładli nacisk na rolę rozumu w religii i odrzucali objawienie, cuda i jakikolwiek wpływ Opatrzności na naturę i na dzieje ludzkie. Niektórzy współcześni teolodzy w Europie i Ameryce Północnej negując jakiekolwiek szczególne działanie Boże w świecie stają się deistami naszych czasów. Zob. cud, opatrzność, Oświecenie.

Ateizm (z greckiego "a-" prefiks przeczący, "theos" - Bóg), doktryna albo życiowa postawa wyrażająca negację istnienia Boga (lub bóstw), niewiara.

Klasycyzm – to kierunek programowy nawiązujący do antycznej teorii poezji. W drugiej połowie XVII wieku we Francji ukształtowała się konwencja literacka klasycyzmu oparta na założeniach filozoficznych racjonalizmu. Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości (tak jak Arystoteles) w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, uniwersalnych wartości. Wyobraźni i uczuciom klasycyści przeciwstawiali rozum, przypisywali mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki.

wolterianizm - ogół tendencji filozoficznych i politycznych, głoszonych przez Woltera, a propagowanych przez jego zwolenników. Istotą tej koncepcji jest wolnomyślicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi. Wolterianizm to także styl charakterystyczny dla Woltera - błyskotliwy, elegancki, dowcipny.

sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata

libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości.
tabula rasa [tabula rasa] (łc.’czysta karta’) umysł dziecka nie tknięty jeszcze przez wpływy zewnętrzne wg J. Locke’a.


ROMANTYZM (1818 – 1863 – I połowa XIX wieku)
Irracjonalizm to ogólna nazwa poglądów w metafizyce kwestionujących racjonalność samej rzeczywistości i traktujących jej sferę znaczeń jako nonsens, sferę wartości jako absurd, a sferę bytu jako chaos.

PROFETYZM [gr.], głoszenie proroctw przez ludzi powołujących się na natchnienie od Boga; mowy proroków, ujmowane zwykle w formę przemowy samego Boga, zawierały ocenę sytuacji danej społeczności i postępowania jej członków, wizje przyszłych dziejów wspólnoty rel. lub całej ludzkości, a także przestrogi, napomnienia i wezwania do powrotu do autentycznej religijności; profetyzm znany był w staroż. Mezopotamii, gdzie wiązał się z kultem świątynnym; szczególne znaczenie miał u Izraelitów (prorocy Starego Testamentu), gdzie odegrał doniosłą rolę w kształtowaniu się monoteistycznego judaizmu w VIII–IV w. p.n.e.; w Ewangeliach typowym prorokiem jest Jan Chrzciciel, cechy proroka ma też Jezus; w chrześcijaństwie profetyzm łączony jest z działaniem Ducha Świętego (charyzmaty); przejawiał się w ruchach chiliastycznych (milenaryzm), a współcześnie w Kościołach zielonoświątkowych i w katol. ruchu odnowy w Duchu Świętym; w islamie wyraził się szczególnie w nauce Mahometa; b. żywotny w religiach afrochrześcijańskich.


mesjanizmu - pogląd religijno-społeczny, występujący u narodów, które utraciły niepodległość


mistycyzm stanowisko relig.-filoz., uznające możliwości bezpośredniego kontaktu wierzącego z Bogiem, duszy ludzkiej z absolutem i dążące do mistycznego, tajemnego, zjednoczenia z bóstwem.

Historyzm - nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej polegający na naśladownictwie minionych stylów. Opierał się na przeciwstawieniu klasycyzmowi i zainteresowaniu przeszłością badaną w sposób naukowy. Zbiegł się z romantyzmem w sztuce i literaturze. Powstał z romantycznej tęsknoty za tym co dalekie, za historią i nieskrępowaną naturą. Człowiek nastrojony romantycznie uciekał od zbiorowości, szukał samotności, tego co osobiste, rodzime i ludowe, szukał bezkształtności i dowolności - jako przeciwieństwa przymusu zawodowego i społecznego, prostoty graniczącej z prymitywizmem. Był przeciwny racjonalizmowi, chłodzie, wyniosłości charakterystycznej klasycyzmowi.
Winkelriedyzm, termin pochodzi od nazwiska Arnolda Winkelrieda ze Stans, szwajcarskiego bohatera walki o niepodległość (w bitwie pod Sempach, 1386), który z okrzykiem “Droga dla Wolności!” skierował w swoją pierś nieprzyjacielskie kopie, tworząc w ten sposób wyłom w szeregach wroga, co dało zwycięstwo Szwajcarom; bohaterski czyn Winkelrieda przekazywany w tradycji ustnej, w podaniach, legendach, pieśniach ludowych, opisany w Kronice zuryskiej (1425), inspirował pisarzy szwajcarskich i europejskich różnych epok, m.in. J. Słowackiego w Kordianie (1828): idea Polski – Winkelrieda narodów w wygłoszonym na szczycie Mont Blanc monologu przez tytułowego bohatera dramatu.

POZYTYWIZM (1850 – 1880 – II połowa XIX wieku)
Monizm (gr. mónos jedyny) - filozoficzny pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (idealizm, monizm idealistyczny) lub materialno-duchową (panteizm); także doktryna filozoficzna, która jest oparta na jednej zasadzie lub kryterium.
Scjentyzm, pogląd filozoficzny rozwinięty w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu, wg którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarcza tylko nauka, przy trzeźwym i wąskim jej rozumieniu.
Agnostycyzm to pogląd, według którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia Boga, ale nie ma też możliwości dowiedzenia, że Boga nie ma. Agnostycyzm przybiera różne formy.
Relatywizm to pogląd filozoficzny wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu w którym są one wypowiadane. Tym samym stwierdza relatywizm że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.

MŁODA POLSKA (przełom XIX i XX wieku)
modernizm, dekadentyzm, neoromantyzm, symbolizm, secesja, impresjonizm, ekspresjonizm, naturalizm, chłopomania – opracowane

XX LECIE MIĘDZYWOJENNE (1918 – 1939)

Futuryzm (łac. futurus) "przyszły " - prąd w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na poczatku XX w. Założeniem futuryzmu było "patrzenie w przyszłość", odrzucanie przeszłości i tradycji

Awangarda – ruch artystyczny, cechuje go opozycja wobec istniejących systemów, oraz zrywanie ze starymi i tworzenie nowych form wyrazu, zrywajacych ze starym porzadkiem rzeczy

Dadaizm – ruch w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były anarchistyczna dowolność wyrazu, zerwanie z wszelką tradycją i odrzucająca jakiekolwiek kanony swoboda twórczości. Według przekazów, nazwa ruchu wzięła się od słowa "dada", wybranego przez Hugo Balla na chybił trafił ze słownika Larousse'a i oznaczającego w języku francuskim drewnianą zabawkę, konika.

Neoklasycyzm - zespół dwudziestowiecznych, różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze i architekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego lub baroku.

Panteizm - światopogląd religijny utożsamiający boga (bóstwo) ze światem przyrody. Panteista powiedziałby, że bóg jest ze światem w pełni tożsamy, nie jest jego stworzycielem, lecz nim samym (Inaczej: bóg jest światem - świat jest bogiem).
==============================================
pojęcia nie związane z epokami:

pamflet utwór (wiersz, artykuł itp.) złośliwie satyryczny, ostry, szyderczy, demaskujący osobę a. zjawisko życia społ. czy polit.

panegiryk utwór pochwalny, (przesadnie, pochlebczo) wysławiający osoby a. wydarzenia.

Poemat heroikomiczny, parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI–XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeis), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki).