Historia wykłady- I rok politologii

I. WIELKOPOLAN WIEK DWUDZIESTY

1914 – rozpoczęcie XX wieku (data przyjęta)
1989 – zakończenie wieku (Polska i Niemcy przyjmują zburzenie muru berlińskiego) – kwestia otwarta
2001 - USA - wybuchy w nowojorskim World Center Corporation
(w zależności od ważnych wydarzeń w danym kraju)
Wiek XX to koniec „europocentryzmu”, utrata statusu centrum życia kulturalnego i społecznego.
Nie udało się w tym wieku rozwiązać narastających od poprzedniego wieku takich problemów jak: głodu, ubóstwa, podziału majątkowego.
Dla Polaków i Wielkopolan wiek XX był wiekiem klęsk, upadków i narodzenia w różnym kształcie tak terytorialnym jak i innych systemach ustrojowych.
Co otwiera XX wiek (budowla, wydarzenie, człowiek)?
1910 - zamek cesarski wybudowany dla cesarza niemieckiego (budowla)
1901 - strajk dzieci wrzesińskich - My z Tobą, Boże, rozmawiać chcemy, lecz „Vater unser” nie rozumiemy. I nikt nie zmusi nas Ciebie tak zwać boś Ty nie „Vater”, lecz Ojciec nasz. (wydarzenie)
Piotr Wawrzyniak- ks. organicznik (zorganizował cały system finansowy, pomoc-ks. Szamarzewski)

Piotr Wawrzyniak (1849-1910) – ksiądz, wielkopolski działacz społeczny, oświatowy i gospodarczy, patron Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Urodził się 30 stycznia 1849 w Wyrzece koło Śremu, w rodzinie chłopa Franciszka i Cecylii z domu Łopińskiej. Ukończył gimnazjum w Śremie, gdzie należał do Marianów – tajnej organizacji filomackiej (został jej prezesem). Jej zadaniem było samokształcenie w zakresie historii, literatury i języka polskiego, a także oddziaływanie na młodszych kolegów oraz organizowanie obchodów rocznic narodowych. W 1867 zdał maturę i wstąpił do seminarium w Gnieźnie. Podczas nauki wyróżnił się na tyle, że otrzymał stypendium na studia teologiczne. W 1871 pojechał do Mnster, gdzie poza nauką teologii interesował się naukami przyrodniczymi. W rok później wrócił do kraju nie uzyskując prawdopodobnie licencjatu z teologii. Latem 1872 przyjął święcenia kapłańskie i został wikarym w parafii w Śremie. Na nowym stanowisku szybko stał się organizatorem lokalnych instytucji społecznikowskich. Już w 1873 stanął na czele Towarzystwa Przemysłowego (przewodniczył mu przez 25 lat), a w 1877 założył bibliotekę, która była oddziałem powstałego rok wcześniej Towarzystwa Oświaty Ludowej. Aktywnie brał też udział w różnych akcjach mających na celu szerzenie oświaty i kultury, a także upiększanie Śremu. Korzystając z pomocy ks. Augustyna Szamarzewskiego zreorganizował lokalną kasę oszczędnościową w Bank Ludowy oparty na nowoczesnych zasadach spółdzielczości. W 1878 tenże Bank wszedł w skład zarządzanego przez Szamarzewskiego Związku Spółek Zarobkowych. W 1887 Wawrzyniak stał się wicepatronem, a po śmierci Szamarzewskiego w 1891 patronem Związku. To wydarzenie sprawiło, że stał się działaczem na skalę całego zaboru pruskiego. Za jego kadencji uporządkowano system finansowy Związku, zaczęto wydawać czasopismo „Poradnik dla Spółek” (od 1893). Popierał też spółki parcelacyjne dążące do utrzymania ziemi w polskim posiadaniu oraz tzw. Rolniki, czyli spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu rolniczego. Za jego kadencji Związek rozszerzył działalność na Pomorze, Warmię, Mazury i Górny Śląsk. W latach 1894–1896 był posłem na sejm pruski. Podczas tego okresu założył w Berlinie polskojęzyczny "Dziennik Berliński". W 1896 wybrał się do USA aby nawiązać współpracę między Polonią a prowadzonym przez niego Związkiem. W tym samym roku został szambelanem papieskim, a w rok później prałatem. W 1898 został proboszczem w Mogilnie, co nie przeszkodziło mu w kontynuowaniu pracy społecznej. Do innych jego przedsięwzięć należało kierowanie Drukarnią i Księgarnią św. Wojciecha w Poznaniu, a także oparty na zasadach spółdzielczości dom wypoczynkowy dla księży w Zakopanem "Księżówka". Zmarł nagle na atak serca 9 listopada 1910 w Poznaniu, a został pochowany w Mogilnie. Jego uroczystości pogrzebowe były wielką manifestacją narodową.
Poznań wpisuje się w historię Polski – wojny, powstanie, epopeja wyzwoleńcza. Wielkopolska jest mało romantyczna.
Wł.Jaworski z Uniwersytetu Warszawskiego - tak określił Wielkopolan: ludzie są tutaj inni, chłodni, rzeczowi……
W.Witos – inaczej nas widział – rodakom z Wielkopolski gorzej niż w Galicji….. Niemcy to potęga i basta…….
K.Marcinkowski – wielki społecznik, patron Akademii Medycznej
Hipolit Cegielski –
A.Cieszkowski – filozof, patron AR
Karol Libelt –
M.Jackowski (film) – przeprowadził wieś z feudalizmu do nowoczesności

Wielkim rzecznikiem pracy organicznej i przywódcą mieszczaństwa poznańskiego był doktor Karol Marcinkowski (1800-1846), był synem prostego szynkarza. Brał udział w powstaniu listopadowym, po jego upadku stał się rzecznikiem zbliżenia ziemiaństwa i burżuazji polskiej. W imię programu pracy organicznej, bronił spraw narodowych środkami legalnymi, odrzucał metody powstańcze i rewolucyjne.

W latach trzydziestych, czerpiąc natchnienie z wolnomularstwa, rzucił hasło pracy organicznej, które stało się wkrótce obiegowe w zaborze pruskim. Oznaczało ono, że czyn narodowy ma się spełnić nie w walce, lecz e pracy dla podniesienia handlu, rzemiosła i przemysłu. "Rzucić granity pod tęczę" nabrało charakteru motta patronującego wszelkim poczynaniom poznańskich romantyków, codziennej pracy. Marcinkowski założył dwie instytucje, które miały działać przez wiele lat. Pierwszą z nich było Towarzystwo Pomocy Naukowej, założone w 1841 roku, częściowo z własnych funduszy, mające na celu wspieranie kształcenia ubogiej młodzieży. Już w pierwszych pięciu latach swego trwania dało ono wsparcie ponad siedmiuset młodzieńcom. Towarzystwo miało swoją siedzibę w Poznaniu, a wspierały ją komitety z całego kraju.
Drugą instytucją, powstałą z inicjatywy Marcinkowskiego, był sławny Polski Bazar. Budowla, a której mieścił się hotel i sklepy polskie, powstała na miejscu zbiorowiska przypadkowych kramów, do których ograniczał się handel w mieście. Wkrótce nabrała charakteru symbolu odrodzenia mieszczaństwa. Bazar dał początek niezwykle ożywionej działalności ekonomicznej, która doprowadziła nie tylko do nagłego uaktywnienia i wzrostu miast Poznańskiego, lecz również i wyniesienia rolnictwa na europejski poziom. Oprócz działalności społecznej Karol Marcinkowski zajmował się również praktyką lekarską w Poznaniu, gdzie zdobył sobie uznanie jako doskonały chirurg i położnik. Uczestnik powstania listopadowego 1830-1831.
CEGIELSKI HIPOLIT
Urodził się 6 stycznia 1813 roku we wsi Ławki koło Gniezna, jako drugie z kolei dziecko Michała i Józefiny z Palkowskich. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. W 1827 r. Hipolit rozpoczął naukę w tzw. szkole chórowej w Trzemieszynie. Trzy lata później zaczął uczęszczać do Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, gdzie został przyjęty do klasy trzeciej. Pozbawiony pomocy ojca musiał sam dbać o swoje utrzymanie w gimnazjum. Na czesne zarabiał m.in. korepetycjami z matematyki.
We wrześniu 1835 r. zdał egzaminy abiturienckie. Miesiąc później – po złożeniu wniosku o przyznanie rządowego stypendium – zapisał się na wydział filozoficzny Uniwersytetu Berlińskiego. Studiował filozofię, gdyż po ukończeniu nauki zamierzał zatrudnić się w jednym z wielkopolskich gimnazjów.
Obok zwykłych obowiązków studenckich Hipolit Cegielski musiał przygotowywać roczne prace pisemne dla naczelnego prezesa W. Ks. Poznańskiego Edwarda Flottwella, od czego uzależnione było przyznanie rządowego stypendium. Ponadto udzielał korepetycji m.in. z języka i literatury polskiej.
Jesienią 1837 roku poważnie zachorował na febrę gastryczną. Istniała obawa o jego życie. Zmuszony był przerwać studia i rozpocząć leczenie w domu Sucherzowskich w Tarnowie. Do Berlina powraca w kwietniu 1838r. Pod koniec 1839r. kończy swoją rozprawę doktorską, a 23 grudnia tegoż roku odbył się jego egzamin doktorski. W marcu 1840r. zdaje egzamin nauczycielski.
W 1840 roku Hipolit Cegielski zostaje zatrudniony jako nauczyciel w Gimnazjum św. Marii Magdaleny. W latach 1842-1843 opracował podręcznik gramatyki greckiej. Obok pracy nauczycielskiej Cegielski poświęcał się także publicystyce.
W 1846roku rozstał się z zawodem nauczyciela. Bezpośrednią przyczyną był konflikt z pruskimi władzami szkolnymi. Na luty 1846 r. środowiska emigracyjne przygotowały wybuch trójzaborowego powstania. Policja pruska wpadła na trop spisku. Rozpoczęły się aresztowania, także wśród uczniów gimnazjum św. Marii Magdaleny. Naczelny prezes W. Ks. Poznańskiego Bauermann wydał nakaz przeprowadzenia przez wychowawców klas kontroli stancji. Hipolit Cegielski odmówił wykonania tego polecenia. Z tego powodu wszczęto przeciwko niemu postępowanie dyscyplinarne. Wprawdzie w styczniu 1847 r. kancelaria królewska stwierdziła, iż profesor dopuścił się niesubordynacji, a jego powrót do służby będzie możliwy po podpisaniu świadectwa lojalności. Ten jednak do zawodu powracać nie zamierzał.
Latem 1846 r. wyjechał do Berlina. Po powrocie do Poznania na przełomie września i października 1846 r. wynajął na Bazarze lokal, w którym uruchomił sprzedaż maszyn rolniczych i innych narzędzi niezbędnych w gospodarstwie. Początkowo interes szedł słabo, ale po kilkunastu miesiącach Cegielski rozszerzył swój asortyment. Na przełomie 1849 i 1850 roku uruchomił warsztaty naprawcze, w których z czasem rozpoczął produkcję prostych narzędzi rolniczych. Widząc zapotrzebowanie na wyroby żelazne wykupił warsztat mechaniczny i 1 lutego 1855 r. założył fabrykę. Pod koniec lat pięćdziesiątych zatrudniał ok. 70 pracowników. Produkcja była skierowana głownie na rynek wiejski. Wyroby fabryki odznaczały się dobrą jakością i mogły swobodnie konkurować z narzędziami niemieckimi. Nie bez znaczenia był fakt, iż Cegielski produkował głównie na rynek polski.
Maszyny rolnicze Cegielskiego zdobyły wiele prestiżowych nagród, m.in. dyplom honorowy w Londynie (1862), srebrny medal w Hamburgu, trzy srebrne i pięć brązowych medali w Królewcu. W 1859 roku Cegielski przenosi swoją fabrykę w okolice Bramy Dębińskiej, gdzie w tym samym roku zostaje otwarta odlewnia żelaza.
Próbuje swoich sił w polityce. W lutym 1849 roku zostaje wybrany do sejmu pruskiego. Jednakże już 21 marca tegoż roku składa mandat, protestując w ten sposób przeciw przyjęciu przez Koło Polskie zasady ograniczonego współdziałania z politykami niemieckimi. Sam opowiadał się za niemieszaniem się Polaków w sprawy wewnątrzniemieckie i ograniczeniem działalności parlamentarnej do obrony praw narodowych.
Zdecydowanie większe sukcesy przyniosła mu działalność na polu tworzenia polskiej prasy codziennej w zaborze pruskim. Pierwszym pismem redagowanym przez Hipolita Cegielskiego była „Gazeta Polska”. Jej pierwszy numer ukazał się 22 marca 1848 r. Pismo powstało niemal natychmiast po zniesieniu cenzury i koncesji na wydawanie gazet. Gazeta cieszyła się dużą popularnością wśród Wielkopolan. Drukowana była w nakładzie 1500 egzemplarzy. Niestety jej żywot przerwały władze pruskie, likwidując w czerwcu 1850 r. prasę polską.
Hipolit Cegielski zaangażował się w połowie lat czterdziestych w pracę na rzecz Towarzystwa Naukowej Pomocy, które miało na celu wspieranie kształcenia młodzieży z niższych warstw społecznych. Od 1855 r. na jego barkach spoczęło faktyczne kierowanie Towarzystwem, ponieważ jego prezes rzadko uczestniczył w jego posiedzeniach.
Jego wysiłek w uzdrawianiu finansów TNP przyniósł na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wymierny efekt. Towarzystwo przeżywało okres rozkwitu, wzrósł kapitał, zwiększyła się liczba stypendystów. Jego działalność w TNP przyczyniła się do wzrostu jego autorytetu i popularności w społeczeństwie.
Korzystając z uchylenia ustawy z 1850 r. likwidującej prasę polską w Poznańskim, pod koniec grudnia 1858 r. założył nowe pismo polityczne – „Dziennik Poznański”. Jego celem była obrona bytu narodowego legalnymi środkami, działanie na rzecz rozwoju społecznego i kulturalnego W. Ks. Poznańskiego i propagowanie solidaryzmu społecznego. Jednak w 1863 roku sprzedaje swoją gazetę, zniechęcony licznymi zmianami redaktorów naczelnych pisma.
Ukoronowaniem wieloletniej publicznej działalności Hipolita Cegielskiego było objęcie stanowiska prezesa Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w grudniu 1865r. Najwytrwalej zabiegał o utworzenie szkoły średniej, która miała zapewnić możliwość zdobycia fachowej wiedzy rolniczej. Ostatecznie taką szkołę otwarto już po jego śmierci, w 1870 r. w Żabikowie koło Poznania.
Lata wytężonej pracy w Centralnym Towarzystwie Gospodarczym zbiegły się z kłopotami zdrowotnymi. Zmarł 30 listopada 1868 r.

Karol Fryderyk Libelt (ur. 8 kwietnia 1807 r. w Poznaniu, zm. 9 czerwca 1875 r. w Brdowie) - polski filozof, działacz polityczny i społeczny, prezes Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Był synem szewca. Ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, w latach 1826-1830 studiował w Berlinie filologię klasyczną, filozofię i nauki matematyczno-przyrodnicze. W 1830 obronił doktorat i odbył krótką podróż poznawczą po Europie. Po powrocie do Polski wziął udział w powstaniu listopadowym, co zamknęło mu na kilka lat drogę do pracy nauczyciela. Postawa w kilku powstańczych bitwach przyniosła mu awans na podporucznika i krzyż Orderu Virtuti Militari.
Ostatecznie w 1840 mógł otworzyć w Poznaniu pensjonat dla uczniów, podjął także pracę nauczyciela w gimnazjum. Zaangażował się w działalność publicystyczną, publikował na łamach pism poznańskich ("Tygodnik Literacki") i warszawskich, zainicjował wydawanie "Dziennika Domowego" i "Roku ... pod względem oświaty, przemysłu i wypadków czasowych" (1843-1846). Działał w kilku organizacjach, m.in. Towarzystwie Pomocy Naukowej (od 1841). Od 1838 należał do komitetu współpracującego z Towarzystwem Demokratycznym Polskim (tzw. Komitet Libelta), zajmującego się przygotowaniami powstania w Wielkopolsce. Był wyznaczony na reprezentanta Poznańskiego w przyszłym Rządzie Narodowym i opracował w związku z tym powstańczą proklamację, będącą później podstawą manifestu krakowskiego. Aresztowany przez władze pruskie i postawiony przed sądem, został w procesie berlińskim skazany na 20 lat twierdzy (1847).
Uwolniony przez wydarzenia rewolucji 1848, powrócił do Poznania i został członkiem Komitetu Narodowego. Początkowo był zwolennikiem porozumienia z Prusami i wojny z Rosją, ale widząc fiasko tej opcji poparł tzw. wojnę ludową. Po niepowodzeniu walki zbrojnej zaangażował się w działalność Ligi Polskiej (1848-1850) oraz reprezentował Poznańskie w parlamencie we Frankfurcie. Brał także udział w zjeździe polskim we Wrocławiu i Kongresie Słowiańskim w Pradze (1848), gdzie wystąpił z koncepcją niepodległej Polski jako państwa federacyjnego oraz był jednym z autorów "Manifestu zboru słowiańskiego do ludów Europy". W 1849 został wybrany do parlamentu pruskiego i kierował Kołem Polskim, ale wkrótce złożył mandat i skoncentrował się na pracy wydawniczej i publicystycznej w "Dzienniku Polskim".
Po 1850 ograniczył działalność, chociaż ponownie pełnił mandat poselski i kierował Kołem Polskim, wielokrotnie występując w sprawach polskich. Aktywność polityczną zastąpił pracą organiczną, był w gronie założycieli Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i od 1868 pełnił funkcję jego prezesa. Działał także w innych organizacjach. Zmarł w czerwcu 1875 i został pochowany w Czeszewie. Był dwukrotnie żonaty; pierwsza żona Elżbieta z Jaworskich zmarła krótko po ślubie, z drugą, Marią z Szumanów, miał sześcioro dzieci - cztery córki i dwóch synów. Syn Karol zginął w powstaniu styczniowym w 1863.
Jako filozof Libelt dążył do stworzenia systemu "filozofii narodowej". Miała ona stanowić kompilację różnych współczesnych mu kierunków umysłowych, z polskim romantyzmem włącznie. Zajmował się także teorią estetyki. Niektóre prace
· O odwadze cywilnej
· O miłości ojczyzny
· Kwestia żywotna filozofii
· System umnictwa czyli filozofii umysłowej
· Estetyka czyli umnictwo piękne
·
August Cieszkowski (ur. 12 września 1814 w Suchej koło Warszawy, zm. 12 marca 1894 w Wierzenicy koło Poznania), filozof, działacz społeczny i polityczny, jeden z założycieli Ligi Narodowej Polskiej, współtwórca i prezes Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.Był synem ziemianina. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Berlinie; w 1838 obronił doktorat z filozofii w Heidelbergu. Po studiach odbył kilkuletnią podróż po Europie (Francja, Anglia, Włochy). W 1840 powrócił do kraju i gospodarował w Surchowie (powiat Krasnystaw), w 1843 przeniósł się na stałe do Wierzenicy koło Poznania.
W 1848 opublikował odezwę do parlamentów świata, w której nawoływał do powszechnego porozumienia. Współtworzył Ligę Narodową Polską (1848), był posłem do pruskiego zgromadzenia narodowego (1848-1855), działaczem (1860-1866 przewodniczącym) Koła Polskiego przy sejmie pruskim. Aktywnie działał na rzecz powołania uniwersytetu w Poznaniu. Jako jeden z współtwórców Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk trzykrotnie był wybierany na prezesa (1857-1858, 1861-1868, od 1885). W 1870 założył Wyższą Szkołę Rolniczą w Żabikowie, której nadał imię zmarłej w 1861 żony Haliny. W 1873 został wpisany w poczet członków krakowskiej Akademii Umiejętności.
Jako filozof krytykował idealizm dialektyczny Hegla, natomiast zasadą bytu i historii uczynił ideę czynu. Według koncepcji Cieszkowskiego naród polski został powołany do przebudowy społeczno-moralnej rzeczywistości współczesnej (tzw. filozofia narodowa). Zgromadził bogaty księgozbiór (kilka tysięcy tomów), obejmujący prace z filozofii, nauk społecznych i przyrodniczych, matematyki, ekonomii rolnictwa i techniki. Zbiory te uległy rozproszeniu w czasie wojen światowych.
W 1914r. podczas wybuchu i wojny światowej Wielkopolska znalazła się pomiędzy zaborami, pomiędzy różnymi mentalnościami. Nie było orientacji proniemieckiej. Nie było powodów do entuzjazmu, przecież do Niemcy wygrywali wojny. Królestwo utworzyli Niemcy, a Wielkopolska była jego prowincją.
W najlepszym razie będzie to trializm państw Habsburgów, Węgier i Austrii (Ententa – porozumienie trzech państw).

Thomas Woodrow Wilson - prezydent USA (jego 14 punktów stały się podstawą traktatu wersalskiego) nie mówił, że Wielkopolska wejdzie w skład Polski (większość sądziła, że pozostanie w Niemczech).

Rewolucja bolszewicka w Wielkopolsce
- tworzenie Polskich Rad Ludowych, formacji zbrojnych (demokraci, księża)
- utworzono Rady Ludowe i organ polityczny dla Polaków – Naczelną Radę Ludową Zaboru Pruskiego: Wojciech Korfanty, ks. Stanisław Adamski, Adam Poszwiński.
W Wielkopolsce było 80 tys. żołnierzy niemieckich i inne zabory dziwiły się dlaczego Wielkopolska czeka, na co czeka? A oni czekali na błękitną armię Hallera zablokowaną przez Brytyjczyków.
Powstanie wielkopolskie miało inny przebieg niż powstania w innych dzielnicach – nie było poetów, artystów, nie powstały legendy i mity (Roman Wilkanowicz). Armia składała się z chłopów, robotników i mieszczaństwa. Trwały tajne przygotowania: harcerstwo, Sokół, polskie organizacje zaboru pruskiego.

Różnice między zaborem pruskim a rosyjskim
- Naczelna Rada
Poznaniacy robili na wojnie interesy (żywność, produkcja).
Wielkopolska + Pomorze + Śląsk = Prusy
Społeczność bardzo jednolita, dominowała klasa średnia, nie było różnic klasowych.
- stopniowe scalanie dzielnic, żeby nie było zbyt wielu wstrząsów.
W Poznaniu mówiono – my odbudowujemy, a w Warszawie – o wskrzeszaniu państwa polskiego.
W 1912 r. utworzenie uniwersytetu.
- poznaniacy kształcili się w niemieckich uczelniach.
Michał Bobrzyński
opinie: z nikim o polityce nie mogę mówić poważnie. Wielkopolska nie ma ambicji żeby wpłynąć na Polskę. Czuć tu Bismarcka.

Powstanie w Wielkopolsce wybuchło 27 grudnia 1918 roku, w reakcji na demonstracje Niemców sprzeciwiających się wizycie w Poznaniu Ignacego J. Paderewskiego. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą Wielkopolskę z wyjątkiem północnych i południowo wschodnich jej obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 roku rozejmem w Trewirze, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu kończącego I wojnę światową z 11 listopada 1918. Było to jedyno z dwóch, obok powstania wielkopolskiego 1806 roku, zwycięskich powstań w dziejach Polski.





Kalendarium powstania
Wydarzenia poprzedzające wybuch powstania
· styczeń 1916 – powstaje Tajny Międzypartyjny Komitet Obywatelski skupiający polskich posłów do Reichstagu
· lipiec 1918 – na terenie zaboru pruskiego powstaje sieć lokalnych Komitetów Obywatelskich
· 11 października 1918 – polskie organizacje działające w Rzeszy wydają wspólny komunikat opowiadający się jawnie za niepodległością
· 9 listopada 1918 – wybuch rewolucji w Rzeszy, również w Wielkopolsce. Organizowanie tajnych struktur wojskowych. W garnizonie poznańskim (na cytadeli), Jarocinie i Inowrocławiu. Trwa akcja gromadzenia broni i amunicji wykradanej z wojskowych magazynów
· 10 listopada 1918 - wydarzenia związane z tzw. Republiką Ostrowską
· 11 listopada 1918
o kapitulacja Niemiec, koniec I wojny światowej
o ujawnienie się Straży Obywatelskiej (przemianowanej kilkanaście dni później na Straż Ludową), nadburmistrz Poznania Ernst Wilms zostaje usunięty ze stanowiska. Wojskowe władze niemieckie pozwalają na jej funkcjonowanie w celu utrzymania pokoju w Prowincji Poznańskiej
· 12 listopada 1918
o Centralny Komitet Obywatelski wyłania tymczasowy Komisariat w skład którego weszli: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwiński.
o Jarogniew Drwęski zostaje prezydentem Poznania
· 13 listopada 1918
o Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wzywa mieszkańców zaboru pruskiego do spokoju pomimo rewolucji w Niemczech
o dochodzi do „zamachu na ratusz”, gdzie obradował zdominowany przez Niemców Wydział Wykonawczy Rady Robotników i Żołnierzy. Przestraszeni groźbą użycia siły delegaci usuwają z rady 4 niemieckich przedstawicieli powołując w ich miejsce Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Śniegockiego i Zygmunta Wizę. Dzięki temu Polacy zyskują kontrolę nad Komendą Miasta Poznania i dowództwem V Korpusu
· 17 listopada 1918 Komisariat NRL wzywa do ofiarowania pieniędzy w ramach jednorazowego „podatku narodowego”
· 18 listopada – wybory do powiatowych Rad Ludowych i posłów na Sejm Dzielnicowy (1399 delegatów)
· 20 listopada - podczas expose rządu w Warszawie padają słowa przyłączenie Wielkopolski będzie jednym z pierwszych naszych zadań.
· grudzień 1918 – nasilenie działań dążących do stworzenia tajnej armii
·
· 3 grudnia 1918 – rozpoczęcie obrad Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w budynku kina "Apollo". Uczestniczą w nich przedstawiciele ze wszystkich ziem Zaboru Pruskiego, oraz przedstawiciele polskiej emigracji zarobkowej, głównie z Westfalii.
· 5 grudnia 1918 – zakończenie obrad Sejmu Dzielnicowego, na których podjęte uchwały między innymi wyraziły wolę połączenia tych ziem z pozostałymi zaborami w zjednoczonej Polsce, a także zalegalizowano NRL, przeprowadzając oficjalnie wybór jej członków.
· 6 grudnia 1918 – pierwsze posiedzenie wybranej przez sejm NRL. Przewodniczącym prezydium zostaje Bolesław Krysiewicz. Wybrano również organ wykonawczy – Komisariat Naczelnej Rady Ludowej którzy tworzyli: reprezentanci Wielkopolski – ks. Stanisław Adamski i Władysław Seyda, reprezentujący Śląsk – Wojciech Korfanty i Józef Rymer, reprezentujący Pomorze Gdańskie – Stefan Łaszewski i reprezentujący Kujawy – Adam Poszwiński. W celu usprawnienia działań powołano podkomisariaty w Bytomiu i Gdańsku.
· 11 grudnia 1918 – przywrócenie w poznańskich szkołach nauki języka polskiego i religii w tymże języku.
· 15 grudnia 1918 - rząd w Warszawie zrywa stosunki dyplomatyczne z Niemcami.
· 26 grudnia 1918 - przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania pomimo sprzeciwu władz niemieckich (wręczenie nakazu opuszczenia miasta uniemożliwił niemieckim oficerom kordon Straży Ludowej).
Przebieg powstania
· 27 grudnia 1918 – po południu dochodzi w Poznaniu do strzelaniny koło Prezydium Policji, mieszczącego się naprzeciw budynku Teatru Miejskiego oraz w okolicach Hotelu Bazar. W walkach o Prezydium Policji poległ Franciszek Ratajczak. Powstanie wybucha również poza Poznaniem. W walkach pod Boczkowem ginie Jan Mertka (obaj polegli wymienienie w komunikacie NRL), wyzwolono Szamotuły, Środę Wielkopolską, Pniewy, Opalenicę, Buk, Trzemeszno, Wrześnię i Gniezno. Polacy opanowują Dworzec Główny w Poznaniu, Pocztę Główną i część fortyfikacji miejskich.
· 28 grudnia 1918
o W Poznaniu Polacy zdobywają cytadelę, fort Grolmann i arsenał przy ul. Wielkie Garbary (obecnie Garbary)
o Komisariat NRL mianuje tymczasowym dowódcą powstania kpt. Stanisława Taczaka (równocześnie otrzymał on promocję na stopień majora)
· 29 grudnia 1918 – zdobycie między innymi Grodziska Wielkopolskiego, Kłecka, Kórnika, Wielichowa, Gostynia i Witkowa
· 30 grudnia 1918
o Nieudana próba rozmów pokojowych z Niemcami, którzy odmawiają wzięcia odpowiedzialności za wywołanie starć 27 grudnia
o W Poznaniu powstańcy wypierają z koszar 6 pułk grenadierów, który po rozmowach opuszcza z bronią miasto
o Wyzwolenie Wronek, Wągrowca, Gołańczy, zatrzymanie niemieckiego natarcia na Gniezno pod Zdziechową.
· 31 grudnia 1918
o wyzwolenie Kościana, Obornik Wielkopolskich, Ostrowa Wielkopolskiego.
o początek ofensywy powstańców w kierunku Kujaw pod dowództwem Pawła Cymsa.
· 1 stycznia 1919
o Paderewski opuszcza Poznań
o powstańcy wyzwalają Jarocin, Krotoszyn, Mogilno
· 3 stycznia 1919 – w obawie o powstanie anarchii w Wielkopolsce Komisariat NRL podejmuje decyzję o przejęciu władzy, jednak ta decyzja pozostaje tajna
· 4 stycznia 1919 – Komisariat NRL wydaje dekret o powołaniu Wojciecha Trampczyńskiego na urząd Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej i Prezesa Rejencji w Poznaniu. Władze niemieckie wzywają do bojkotu nowomianowanego urzędnika.
· 5 stycznia 1919 – do tego momentu powstańcy zajmują między innymi: Czarnków, Jutrosin, Kruszwica, Nakło, Nowy Tomyśl, Miejska Górka, Rawicz, Strzelno i Wolsztyn
· 6 stycznia 1919
o Zdobycie lotniska Ławica w Poznaniu wraz ze stacjonującymi tam samolotami.
o Walki pod Czerskiem i Kościerzyną na Pomorzu
· 7 stycznia 1919
o Podział opanowanych ziem na siedem Okręgów Wojskowych
o Niemcy zajmują wcześniej opanowane przez Polaków Chodzież i Czarnków
· 8 stycznia 1919
o Komisariat NRL przejmuje władzę cywilną i wojskową nie określając jednak zasięgu terytorialnego. Mianuje jednocześnie na głównodowodzącego powstaniem gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego
o Polacy odbijają Chodzież (bitwa pod Chodzieżą) i Czarnków, odnoszą zwycięstwo w bitwie pod Ślesinem oraz zajmują Sieraków.
· 9 stycznia 1919
o NRL oficjalnie ogłasza przejęcie władzy. Rozpoczyna się stopniowe spolszczenie administracji. Ze stanowisk zostają najbardziej antypolscy urzędnicy. W powiatach niemieckie landraty podporządkowano polskim starostom, którzy po pewnym czasie przejęli wszystkie ich uprawnienia.
o Polacy zostają wyparci z Nakła
· 10 stycznia 1919 – walki na froncie południowym w okolicy Kąkolewa, Leszna i Rydzyny. Powstańcy zdobywają Sarnowę
· 11 stycznia 1919 – utrata Sarnowy, przegrana bitwa pod Zbąszyniem, zwycięstwo bitwy pod Szubinem, zajęcie Łabiszyna, Złotnik i Żnina
· 12 stycznia 1919 – walki pod Lesznem i Lipnem
· 13 stycznia 1919 – Niemcy zdobywają Szamocin
· 14 stycznia 1919 – Komisariat NRL apeluje do Romana Dmowskiego o pomoc w zawarciu rozejmu
· 15 stycznia 1919 – nieudana próba odbicia Szamocina
· 16 stycznia 1919
o Zostaje wydany pierwszy numer „Tygodnika Urzędowego Naczelnej Rady Ludowej”
o W rządzie Ignacego Paderewskiego zasiada dwóch Wielkopolan: Józef Englich jako minister skarbu oraz Kazimierz Hącia jako minister przemysłu i handlu
· 17 stycznia 1919 – ogłoszenie poboru do Armii Wielkopolskiej – powołanie roczników: 1897, 1898 i 1899.
· 20 stycznia 1919 – zakaz przekazywania pieniędzy do banków w Rzeszy leżących poza linią frontu
· 21 stycznia 1919
o NRL ustala rotę przysięgi Armii Wielkopolskiej
o Do Paryża zostaje przesłane sprostowanie fałszywych informacji rozpowszechnianych przez władze w Berlinie na temat stosowania przez powstańców terroru wobec ludności cywilnej z dowodami na takie zachowanie strony niemieckiej. Jednocześnie żądano przysłania misji alianckiej, wskazując na możliwość udziału Armii Wielkopolskiej w walkach z bolszewizmem. W prasie zagranicznej ukazują się liczne artykuły o sytuacji w Wielkopolsce.
· 22 stycznia 1919
o Na froncie północnym powstańcy tracą Potulice
o na froncie południowym – zwycięska bitwa pod Robaczyskiem
o Joseph Noules zostaje wyznaczony przez Radę Najwyższą Państw Koalicyjnych na szefa mającej przybyć do Polski misji.
· 23 stycznia 1919 – powstańcy skutecznie bronią się w Miejskiej Górce
· 25 stycznia 1919
o zdobycie Babimostu i Kargowej
o Wstrzymanie wszystkich połączeń pomiędzy Wielkopolską i Rzeszą
o Ostateczne zniesienie wszelkich pruskich ograniczeń dotyczących języka polskiego w szkolnictwie
· 26 stycznia 1919 – żołnierze Armii Wielkopolskiej wraz z gen. Dowborem-Muśnickim składają uroczystą przysięgę na Placu Wilhelmowskim, przemianowanym wówczas na Plac Wolności w Poznaniu.
· 28 stycznia 1919 – niemiecka ofensywa w rejonie Bydgoszczy i Nakła. Bitwa pod Rynarzewem, Niemcy zajmują Szubin.
· 29 stycznia 1919 – Roman Dmowski wygłasza na posiedzeniu Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych przemówienie w którym uzasadnia prawa Polski do ziem Zaboru Pruskiego, oskarżając jednocześnie Niemców o dwulicowość
· 2 lutego 1919 – początek rozmów polsko – niemieckich w Berlinie.
· 3 lutego 1919 – załamanie się niemieckiej ofensywy na froncie północnym. Polacy kontratakiem odrzucają wroga za Noteć. Odbicie Rynarzewa i zwycięska bitwa pod Kcynią
· 4 lutego 1919
o Odbicie Szubina, walki na froncie południowym w okolicach Rawicza
o Początek rozmów przedstawicieli rządu warszawskiego z Komisariatem NRL w sprawie reprezentacji Zaboru Pruskiego w Sejmie Ustawodawczym
· 5 lutego 1919 – rozmowy w Berlinie kończą się fiaskiem. Strona polska odrzuca niemieckie warunki, nakazujące rozwiązanie Armii Wielkopolskiej, uznania suwerennych praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenia przez stronę polską za szkody powstałe podczas walk. Pomimo zerwania rozmów Ententa zaznacza, że obie strony gotowe są do pertraktacji pokojowych.
· 6 lutego 1919 – koniec rozmów w sprawie reprezentacji Zaboru Pruskiego w Sejmie Ustawodawczym. Biorąc pod uwagę, że Wielkopolska, Kujawy oraz Śląsk i Pomorze są nadal formalnie częścią Rzeszy aby uniknąć reperkusji międzynarodowych zrezygnowano z przeprowadzenia planowanych wyborów, które miały wyłonić 126 posłów, dając prawo udziału w obradach 16 polskim reprezentantom z Reichstagu
· 7 lutego 1919
o Ciężkie walki o Kolno, które wielokrotnie jest tracone i odbijane
o Komisariat NRL mianuje 122 byłych podoficerów cesarskiej armii niemieckiej na stopień podporucznika.
o Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydaje dekret oficjalnie dopuszczając 16 przedstawicieli Zaboru Pruskiego do obrad w Sejmie Ustawodawczym
· 9 lutego 1919 – zatrzymanie niemieckiej ofensywy na zachód od Trzciela
· 10 lutego 1919 – zatrzymanie ataku wroga pod Rawiczem
· 11 lutego 1919 – Komisariat NRL rozwiązuje wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów do nowych samorządów na 25 marca
· 12 lutego 1919 – Niemcy wsparci przez pociągi pancerne zdobywają Kargowę i Babimost. Ich natarcie zostaje zatrzymane pod Kopanicą
· 14 lutego 1919
o Początek rozmów o przedłużeniu rozejmu kończącego I wojną światową z 11 listopada 1918. Niemcy sprzeciwiają się objęciem nim również frontu wielkopolskiego, jednak pod naciskiem Francji wyrażają ostatecznie zgodę.
o Niemieckie Naczelne Dowództwo zostaje przeniesione do Kołobrzegu w ramach przygotowań do skierowania wszystkich dostępnych sił przeciw Wielkopolsce
· 16 lutego 1919 w Trewirze zostaje przedłużony rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który objął również front wielkopolski. Jednocześnie Armia Wielkopolska została uznana za wojsko sprzymierzone.
Między rozejmem a zjednoczeniem
· 18 lutego 1919 – pomimo rozejmu dochodzi do potyczki pod Rynarzewem, Polacy zdobywają pociąg pancerny
· 9 marca 1919 – Ochotnicza kompania powstańców rusza do Małopolski aby wziąć udział w walkach przeciw Ukraińcom okrążającym Lwów
· 20 marca 1919 – zniesienie stmarkenzulage – dodatku do pensji urzędników niemieckich pracujących na wschodzie, co miało zachęcić Niemców do osiedlania się w Zaborze Pruskim
· 23 marca 1919 – Polacy odnoszą druzgoczące zwycięstwo w Wyborach do Rady Miejskiej Poznania
· 24 marca 1919 – Komisariat NRL kieruje do Rady Ministrów RP w Warszawie wniosek o utworzeniu odrębnej administracji dla Byłego Zaboru Pruskiego. Wojciech Korfanty nazwał ewentualne przystosowanie tych struktur do istniejących na pozostałych terenach kraju, do czego dążył rząd, "krokiem wstecz". Ostatecznie pod naciskiem Ignacego Paderewskiego podjęto decyzję o zachowaniu przez Komisariat NRL pełni władzy na terenie byłego zaboru aż do ustalenia granicy zachodniej i przyszłej autonomii tych ziem (ostatecznie otrzymał ją jedynie Górny Śląsk). Komisariat NRL rozbudowuje również Armię Wielkopolską powołując roczniki 1891, 1892, 1893, 1894 i 1901.
· 5 kwietnia 1919 – Sejm Ustawodawczy uchwala wybory uzupełniające w byłej Prowincji Poznańskiej w której ma być wyłonionych dalszych 42 posłów.
· 9 kwietnia 1919 – Komisariat NRL zarządza ośmiogodzinny dzień pracy w przemyśle i handlu
· 10 kwietnia 1919 – rozporządzenie Komisariatu NRL o usunięciu niemieckojęzycznych napisów na urzędach, dworcach kolejowych i zmianie nazw ulic na polskie. Karą za złamanie przepisu były dwa lata więzienia i 10 000 marek polskich
· 16 kwietnia 1919 – NRL postanawia, że 3 maja będzie obchodzone jako święto państwowe
· 7 maja 1919 – rozpoczęcie działalności przez Wszechnicę Piastowską
· 15 maja 1919 – język polski staje się jedynym językiem urzędowym, podczas gdy język niemiecki pozostaje językiem pomocniczym. Jednocześnie braki w kadrze urzędniczej sprawiają, że utrzymano język niemiecki w sądownictwie do 1920
· 25 maja 1919 – Armia Wielkopolska zostaje podporządkowana Naczelnemu Dowództwu WP, przy zachowaniu jej odrębnej organizacji.
· 30 maja 1919 – przekształcenie Straży Ludowej w Obronę Krajową
· 1 czerwca 1919 – zostają przeprowadzone wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego
· 6 czerwca 1919
o Starcia koło Bydgoszczy
o Narastające zagrożenie niemiecką kontrofensywą sprawia, że Komisariat NRL wprowadza na terenia wszystkich podległych mu ziem stan wyjątkowy. W pasie 20km od linii frontu władze cywilne zostają podporządkowane wojskowym, a kilka dni później wprowadzono karę śmierci za działanie na szkodę Armii Wielkopolskiej, lub na korzyść armii niemieckiej.
· 18 czerwca 1919 – potyczki pod Rynarzewem
· 28 czerwca 1919 – traktat wersalski przyznaje Wielkopolskę (poza kilkoma skrawkami) Polsce
· 1 lipca 1919
o Komisariat NRL znosi granicę celną z byłym Królestwem Polskim
o wymiana ognia artyleryjskiego na froncie wielkopolskim
· 9 lipca 1919 – poza strefą przyfrontową zniesienie stanu wyjątkowego
· 10 lipca 1919 – obrady rządu RP z udziałem całego Komisariatu NRL na których dyskutowano ustrój Byłego Zaboru Pruskiego. Podjęto decyzję o utworzeniu Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej
· 1 sierpnia 1919 – Sejm Ustawodawczy przegłosowuje ustawę "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej" tworzącej Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej i określającej proces stopniowej unifikacji Wielkopolski z resztą kraju.
· 12 sierpnia 1919 – wchodzi w życie ustawa Sejmu Ustawodawczego "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej". Ministrem Byłej Dzielnicy Pruskiej zostaje Władysław Seyda
· 19 sierpnia 1919 – rozwiązanie NRL
· 28 sierpnia 1919 – Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydaje rozkaz dzienny nr 216 włączający Armię Wielkopolską w struktury WP i tworzący w Poznaniu Dowództwo Okręgu Korpusu VII
· 6 listopada 1919 – rozwiązanie Komisariatu NRL
· 10 stycznia 1920 – wejście w życie postanowień traktatu wersalskiego, na mocy którego oddziały z Wielkopolski miała przejąć pozostające w rękach niemieckich przyznane Polsce fragmenty Wielkopolski i Pomorze.
· 13 stycznia 1920 – Dowództwo frontu wielkopolskiego wydaje rozkaz o rozpoczęciu przejmowania przyznanych ziem
· 17 stycznia 1920 – początek akcji przejmowania ziem przyznanych Polsce
· 8 marca 1920 – likwidacja frontu wielkopolskiego

V/1926 r. – zamach na Piłsudskiego (przewrót majowy)
Poznaniacy opowiedzieli się po stronie sprawiedliwych rządów (premier – Wojciechowski)
Kostrzewski
Oddziały poznańskie VII Korpusu: Kazimierz Sosnowski, Edmund Hauzer,
powstanie garnizonu poznańskiego (Plac Sapierzyński – teraz – Wielkopolski, Wzgórze św. Wojciecha – kościół garnizonowy).
Marian Ronejko wspomina:
- potępienie Piłsudskiego
- NDC Endecja – Narodowi Demokraci – Dmowski.
Przez cały okres zaborów Poznań był twierdzą. Na wzgórzu Winiary powstała twierdza – Cytadela. Poznań ogrodzono wałami fortyfikacyjnymi (budynek folwarku – hotel i browar).
W końcu XIX w. zbudowano zewnętrzny pas umocnień – 18 fortów.
- walki o wał pomorski. Sieć komunikacyjna zbudowana przez Prusaków.
Odsunięcie Wielkopolan od urzędów centralnych
- osiedlenia Polaków.

Lata 30-ste – wzrasta poparcie dla Piłsudskiego, , młodzież endecka zbliża się do legionowej, niepodległościowej.
1926 – 1939 - Wielkopolska zmienia się:
Wielkopolska a reszta kraju – różnice – produkty
30 q/ha 10-12 q/ha (pszenica)
12% chałup miało elektryczność, w Niemczech – 1/3, Galicja – 2%
domy murowane, strzechy nieznane, kursy, wystawy – wzór życia gospodarczego i kulturalnego, wyższy poziom życia Wielkopolski

1928 – X-lecie odbudowy państwa
PWK – Powszechna Wystawa Krajowa – osiągnięcia Polski pokazano światu
Cyryl Ratajski, Leon Szczurkiewicz
MTP – Międzynarodowe Targi Poznańskie
Od 1923 organizowane są banki poznańskie (twórca – Wawrzyniak).
Wielkopolska tak trzydziestych była jeszcze endecka. Napływ literatów, kwitło życie literackie, kabarety. Kilka lat trwało polonizowanie nazw, inna mentalność poznaniaków.
„Kolejka powiatowa” – boczne koleje wąskotorowe
W 1926 roku potępiono Poznań.
Decyduje stan średni (mieszczaństwo).
„Etos Wielkopolan” – cechy poznaniaków:
- pracowitość
- zmysł praktyczny
- punktualność
- pragmatyzm
- poszanowanie prawa
- wykształcenie
- uprzejmość

W Wielkopolsce trudno było o romantyzm (wysiedlenia, obozy, zagłada inteligencji)
1939 0 1941 – istniało 50 organizacji
I delegat do rządu londyńskiego – Cyryl Ratajski (zastąpiony przez Sikorskiego, a Starzyński – prezydent W-wy był bardziej znany od C. Ratajskiego).

Okres PRL
Najtrudniejszy okres w Wielkopolsce i najtrudniej go przedstawić.
1945 – niepodległość
2 rządy: w Londynie i w Lublinie (lubelski)
1946 – referendum dla nowego rządu
reforma (chłopska) rolna – parcelacje
1949-1956 – okres stalinizmu – starano się przenieść wzorce radzieckie. Polityka i kultura były przesiąknięte ideologią Stalina i Lenina
Zduńska Wola – większość budżetu przeznaczano na zbrojenia (1947 – 140 tys. na wojsko, w 1953 – 450 tys. na wojsko).
Tymczasem ludziom żyło się coraz gorzej.
1948-1956 – trudny okres dla Wielkopolski, ucieczka w etos organiczności
- dystans dla dyktatury ciemniaków = I kulturkampf – wiek XIX
II kulturkampf – 1963 – ważny rok dla Wielkopolski – wygrał kościół
- czerwiec 1956 r. (pomnik poznańskiego Czerwca 1956 r. – Trzy Krzyże, powstania 1980 – okres solidarności)
Plan sześcioletni – kartki, niższe zarobki
- okres Targów Poznańskich
Powstanie Poznańskie – Czerwiec 1956
- ZNTK, Cegielski, wyjście robotników na ulice – 100 tys. osób, a Poznań liczył wtedy 380 tys.
- organizacja strajku – porządna, po poznańsku
- wypuszczenie 400 więźniów z Młyńskiej; ul. Kochanowskiego – Policja Polityczna
- wieczorem wkroczyły oddziały wojskowe, miasto zostało spacyfikowane, wprowadzono godzinę policyjną, a Cyrankiewicz wypowiedział zdanie, którego poznaniacy mu nie zapomną – „kto podniesie rękę na władzę ludową, temu zostanie ręka odrąbana” (hasła antyradzieckie, antypeerelowskie.
- Dla ówczesnych władz powstanie poznańskie było imperialistycznym spiskiem.

Jesień 1956 – odchodzi ekipa partyjna, przychodzi W.Gomułka. Tragedia poznańska zamknęła trudny okres.
Proces erozji etosu. Kasprzak, Dzierżyński

Grudzień 1970 – wydarzenia na Wybrzeżu. Lata 70-te to okres Gierkowski. Zbudowano wiele nowych zakładów, była praca i jeden wymóg – należeć do partii, a jak nie, to się nie angażować w żadną inną działalność.

KOR – Komitet Ochrony Robotników – Barańczak, Balcerzak, Trojanowiczowa.

Sierpień/1980r. – wybór papieża Polaka
13.12.1981r. – początek stanu wojennego
22.07.1983r. – koniec stanu wojennego

1944r. – Manifest PKWN

III Rzeczpospolita – co zostało z etosu Wielkopolski ?
- organizacje (do 1960) – towarzystwa, chóry
- wspólnota – wspólne dobro
1990r. – eksponowanie jednostki ludzkiej
(Łybacka, Suchocka, Ziółkowska)

II. NARODZINY WIEKU 1890-1914
1. Cezury czasowe
2. Niespełnione obawy końca XIX wieku
Koniec XIX to szereg obaw. Nastąpił gwałtowny rozwój ekonomiczny i kulturalny Europy. Zaobserwowano wzrost produkcji i wielu nowych wyrobów przemysłowych, rozwinięto środki łączności i komunikacji, podniosła się stopa życiowa mieszkańców. Państwa europejskie podbiły inne kontynenty. Europa odegrała wybitną rolę nie tylko w rewolucji naukowo-technicznej, ale także w tworzeniu nowych idei politycznych, moralnych i filozoficznych.
Obawiano się, że nastąpił szczyt rozwoju, że będzie to koniec współczesnej cywilizacji. Tendencje te znalazły odzwierciedlenie w literaturze i sztuce w nurcie dekadentyzmu. Nawiązywano do filozofii Arthura Schopenhauera (1788-1860), który dowodził, że świat jest irracjonalny, że dominuje w nim zło, że jedynym sposobem uniknięcia zła i zachowania pogody ducha jest rezygnacja z aktywnego działania i wyobcowanie się. Natomiast uczeń Schopenhauera Friedrich Nietzsche (1844-1900) dzielił społeczeństwo na panów i niewolników oraz uznawał moralność panów i niewolników. Uważał, że typowym narodem niewolniczym są Żydzi, którzy stworzyli moralność jedno-chrześcijańską, to jest system wartości wynikający z nauki o grzechu i równości społecznej. Ideę równości uważał za sprzeczną z naturą.
Coraz modniejsze stawały się nastroje pesymizmu, niechęci do świata. Narastały dążenia nihilistyczne, które można znaleźć w twórczości literackiej Fiodora Dostojewskiego, Maurice’a Maeterlincka, Stanisława Przybyszewskiego i innych pisarzy. Ludzie chętnie odwoływali się do koncepcji irracjonalnych, wierzyli we wróżby, przepowiednie, które zapowiadały koniec cywilizacji.
Różni kaznodzieje i prorocy wzywali do wyrzeczeń i przygotowania się do Sadu Ostatecznego, inni do wykorzystania czasu, jaki im pozostał. Tańczono i śpiewano nie licząc się z czasem i pieniędzmi. Niepokoje ogarniały przede wszystkim wielkie aglomeracje miejskie ówczesnej Europy; Paryż, Londyn, Berlin, Wiedeń.
Przełom XIX i XX wieku nie przyniósł żadnej wyraźnej zmiany przynajmniej do 1914r. Istotne zmiany przyniosły dopiero lata 1914-1918. Wojna, która wybuchła w tym czasie w Europie przekształciła się w Wojnę Światową. Zapracował na nią cały wiek XIX, który liczono od kongresu wiedeńskiego zamykającego wojny napoleońskie w 1815 roku. Według oceny wielu historyków wiek XX rozpoczął się dopiero w 1914r.
3. Stosunki demograficzne i społeczne
Ograniczenie umieralności i wzrost dobrobytu spowodował szybki wzrost liczby ludności zarówno w Europie, jak i w całym świecie. Liczba ludności świata wzrosła z 906 mln w 1800 r. Do 1171 mln w 1850r. i 1608 mln w 1900r.

Liczba ludności w głównych krajach przemysłowych świata w latach 1891-1911 (w mln )
Lata Wielka Brytaniai Irlandia Francja Niemcy Rosja Stany Zjednoczone
1891 37,7 38,1 49,4 126,4 62,9
1901 41,5 38,5 56,4 ________ 76,0
1911 44,9 39,2 64,9 163,5 91,0
Na skutek industrializacji spadł odsetek osób zatrudnionych i utrzymujących się z pracy w rolnictwie. Coraz więcej ludzi pracowało natomiast w górnictwie, przemyśle, handlu i usługach. Rosła liczba urzędników i inteligencji jako samodzielnej grupy społecznej.
W Niemczech w 1907 roku pracownicy umysłowi i inteligencja stanowili już 13,2% ogółu zatrudnionych. W 1910 roku w Wielkiej Brytanii 75% ludności mieszkało w miastach, w Belgii 68%, w Niemczech 47%, w Szwecji 24% a w Rosji 20 %. Ludność wiejska w 1910 roku w Wielkiej Brytanii stanowiła 12% ogółu mieszkańców, w Niemczech 38%, we Francji 56% a w Europie Środkowej, w Rosji i na Bałkanach 75%.
Burżuazja domagała się powszechnego prawa głosu i przyznania władzy ustawodawczej parlamentom wybieranym przez ogół ludności. Robotnicy żądali skrócenia czasu pracy, podniesienia zarobków i dopuszczenia do udziału w życiu politycznym państwa. O prawo głosu walczyły też kobiety. Rozwijał się ruch feministyczny zwany ruchem sufrażystek.
Na początku XX wieku pracownicy najemni stanowili we Francji 68,2% ogółu zawodowo czynnych, w Anglii 64,8%, w Niemczech 61,1%. W 1907 roku pozycja kobiet w Niemczech stopniowo się zmieniała, stawały się bardziej niezależne i samodzielne.
W końcu XIX wieku w głównych państwach europejskich przeprowadzono reformy systemu oświatowego uzależniając go od Kościoła i kleru.
W radykalny sposób uczyniły to Niemcy w czasie tzw. KULTURKAMPFU (1872-1874). System oświatowy zreformowała też Francja oraz państwa skandynawskie. Nie uczyniła tego carska Rosja, zachowując prymitywne nauczanie przy szkółkach parafialnych. W początku XX wieku odsetek analfabetów w Anglii, Niemczech i Holandii spadł do 0,02% czy 0,08%. Natomiast w Rosji wynosił on nadal 40%.
Kobiety tworzyły własne organizacje polityczne, robotnicy organizacje zawodowe i oświatowe, burżuazja – organizacje przemysłowe i samorządowe.
4. Rewolucja naukowo - techniczna
Wiek XIX był wiekiem węgla i pary: o rozwoju gospodarczym Europy decydowały maszyna parowa i wydobycie węgla. W latach 1820-1913 wydobycie węgla w świecie wzrosło z 15 do 1140 mln ton. Dokonano wielu wynalazków w zakresie fizyki i chemii udostępniając nieznane dotąd metody, technologie i produkty. Nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu maszynowego, kolejnictwa, transportu. Na przełomie XIX i XX wieku coraz większe znaczenie miały: ropa naftowa, energia elektryczna i przemysł chemiczny.
W 1860 roku Francuz Etienne Lenoir skonstruował silnik spalinowy napędzany gazem świetlnym. W 1892 roku Rudolf Diesel opatentował wysokoprężny silnik spalinowy osiągający moc 15 KM. Równocześnie od 1853r. rozwijano prace nad destylacją ropy naftowej. Uzyskano z niej asfalt, benzynę, naftę, oleje, smary. Gwałtownie rosło wydobycie ropy naftowej, krajem przodującym były Stany Zjednoczone.
W latach 1885-1890 skonstruowano pierwszy motocykl (Daimler) i samochód na trzech kołach (Benz), w latach następnych powstał już samochód na czterech kołach (Daimler-Benz). Początkowo budowano je systemem chałupniczym, ale Henry Ford w USA w 1892r. stworzył pierwszy warsztat podejmujący produkcję seryjną.
W połowie XIX wieku zaczęto wytwarzać energię elektryczną, a następnie wynaleziono sposób jej przesyłania na odległość. Pierwszą elektrownię dużej mocy zbudowano w latach 1896-1898 w USA, przy wodospadzie Niagara.
Alexander Bell w 1876r. skonstruował pierwszy telefon, a Thomas Edison wynalazł mikrofon, udoskonalił on też telegraf i skonstruował fonograf, megafon, kinematograf i inne. W 1896r. Guglielmo Marconi skonstruował telegraf bez drutu. W 1908r. uruchomiono łączność radiową pomiędzy Europą i Stanami Zjednoczonymi a rok później przeprowadzono pierwszą transmisję radiową.
Werner Siemens w 1879r. skonstruował tramwaj o napędzie elektrycznym. Pierwsza elektryczna linia kolejowa uruchomiona została w Stanach Zjednoczonych w 1895r., a w 1890r. w Londynie zbudowano pierwsze metro.
Szybko rozwijał się transport kolejowy i morski. Statki parowe wypierały żaglowce. W początku XX wieku pojawiły się pierwsze okręty o napędzie mechanicznym, stosując wysokoprężne silniki spalinowe. Budowano koleje, drogi, mosty, tunele, kanały.
W 1912r. Anglicy zwodowali wielki statek pasażerski „ TITANIC” o wyporności 46,3 tys. BRT. W dziewiczym rejsie natknął się on na górę lodową i 14 kwietnia 1912r. zatonął z 1503 osobami na pokładzie.
W 1903r. bracia Orville i Wilbur Wrightowie w USA skonstruowali samolot, który pokonał odległość 53 km, a w 1908r. już 120 km.
Rozwój wynalazków i stosowanie nowej techniki znakomicie przyspieszyły procesy produkcyjne. Była także niekorzystna strona tych procesów: prowadziło to do wzrostu bezrobocia, maszyny wytwarzały dużo szybciej i więcej niż ludzie.
Szybki rozwój przemysłu spowodował przesunięcie ludności ze wsi do miast, proces urbanizacji objął przede wszystkim Europę Zachodnią. Ówczesną Europę dzielono na tzw. Europę konia żywego i Europę konia mechanicznego, linię dzielącą stanowiła rzeka Łaba.
Szybko pomyślano o wykorzystaniu techniki w celach wojennych. W Anglii w 1912r. utworzono Królewskie Siły Powietrzne. W 1883r. Hiram Maxim skonstruował karabin maszynowy. Szwedzki chemik i przemysłowiec Alfred Bernhard Nobel w 1866r. opracował metodę produkcji dynamitu. W 1900r. utworzono fundację szwedzko-norweską, która co roku przyznaje Nagrodę Nobla za wybitne osiągnięcia w dziedzinie biologii, chemii, fizjologii, fizyki i literatury. Od 1969r. Fundacja Nobla przyznaje tez nagrody w dziedzinie nauk ekonomicznych.
5. Ruchy społeczne i polityczne
Rosnąca w siłę burżuazja tworzyła własną ideologię liberalizmu gospodarczego i politycznego. W nawiązaniu do haseł rewolucji angielskiej i francuskiej z 1789r. głoszono, że władza pochodzi od ludzi, że można ją reformować i kontrolować. Na pierwszy plan wysuwano żądanie wolności gospodarczej, prawa do bogacenia się. Bardziej radykalni wzywali do powszechnego prawa wyborczego. Demokratyzacja stosunków prowadziła do zwiększenia roli burżuazji w państwie, gwarantowała jej wpływ na rząd i władzę.
Prądy te zrodziły się na Zachodzie. System demokratyczno - parlamentarny największe tradycje miał w Wielkiej Brytanii, a następnie we Francji i Szwajcarii. W Niemczech w skali całego państwa od 1871r. obowiązywało powszechne prawo wyborcze przy wyborach do parlamentu, ale parlament miał tylko prawo doradcze.
Od połowy wieku XIX w społeczeństwach europejskich narastały dążenia nacjonalistyczne. Nacjonalizm godził w monarchie i systemy dynastyczne eksponując prawa narodowościowe. Był to ruch rosnącej w siłę burżuazji, była to wielka siła polityczna rozsadzająca dotychczasowe struktury państwowe.
Inną rozwijającą się tendencją był imperializm, polegający na ekspansji na zewnątrz. Poszczególne państwa rosnąc w siłę ekonomiczną zmierzały do podboju i powiększenia swego obszaru lub do uzależnienia innych obszarów. Dążenia imperialistyczne zrodziły się w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku i odegrały wielką rolę w Europie wieku XX.
Kapitalizm zrodził nie tylko burżuazją, ale również klasę robotniczą. Wyzysk mas robotniczych powodował, że próbowały się one solidaryzować i buntować przeciw wyzyskującym. Powstawały kierunki ideologiczne i polityczne, które wyrażały dążenia mas robotniczych. Jednym z nich był anarchizm. Do czołowych ideologów anarchizmu zaliczano Rosjan: Michaiła Bakunina i Piotra Kropotkina. Największe wpływy kierunek ten uzyskał jednak w Hiszpanii, Francji, Szwajcarii. Anarchiści występowali przeciwko wszelkiej władzy. We Francji powstał tzw. anarchosyndykalizm. Do jego głównych teoretyków zaliczano Pierre’a Proudhona i Georges’a Sorela. Wzywali oni do oparcia stosunków społecznych i politycznych na związkach zawodowych (syndykaty).
Szczególną rolę odgrywał jednak socjalizm. Powstał on w pierwszej połowie XIX wieku (socjalizm utopijny), ale szersze uzasadnienie uzyskał w pracach Karola Marksa (1818-1883) i Fryderyka Engelsa (1820-1895). W latach siedemdziesiątych XIX w. powstały partie socjalistyczne, a w 1889r. Międzynarodówka Socjalistyczna, zwana II Międzynarodówką. Socjaliści organizowali robotników do walki o poprawienie warunków pracy i życia oraz obalenie kapitalizmu i utworzenie społeczeństwa socjalistycznego. Socjaliści wzywali robotników poszczególnych narodowości do współpracy międzynarodowej pod hasłem „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”. W programie minimum żądano ośmiogodzinnego dnia pracy, prawa do strajku, podwyższenia płac, poprawienia warunków pracy. Program maksimum wzywał do walki o obalenie kapitalizmu i o utworzenie państwa socjalistycznego.
Silne partie socjalistyczne działały we Francji, w Niemczech, w Wielkiej Brytanii i w państwach skandynawskich. W Rosji partia socjaldemokratyczna w 1903r. podzieliła się na dwa konkurujące ze sobą nurty: reformistyczny, zwany mienszewizmem, i rewolucyjny, zwany bolszewizmem.
Socjalistów piętnowano jako burzycieli porządku społecznego, anarchistów i bezbożników. Szczególne zadanie spełnił papież Leon XIII ogłaszając w 1891r. encyklikę Rerum Novarum poświęconą kwestii społecznej, że należy pogodzić się, że należy pogodzić się ze swoją kondycją ludzką, że usunięcie ze świata nierówności społecznych jest rzeczą niemożliwą.
Kościół występował na rzecz obrony istniejących różnic społecznych uznając je za rzecz naturalną, daną od Boga. Na nauce społecznej Kościoła oparł swe założenia ruch chrześcijańsko-społeczny, który z czasem doprowadził do powstania Chrześcijańskiej Demokracji. Był to ruch reprezentujący ludzi pracy stojących na gruncie chrześcijańskiej doktryny ograniczonego postępu.
Ruch socjalistyczny w niektórych państwach rozwijał się legalnie, w innych konspiracyjnie. W Niemczech, Francji i Włoszech dominował ruch reformistyczny. Za głównego teoretyka uznawano Karla Kautskiego (1854-1938). W Niemczech czołowymi przywódcami socjaldemokratów byli August Bebel (1840-1913), a po jego śmierci Friedrich Ebert (1871-1925). Z ostrą krytyką marksizmu wystąpił Eduard Bernstein (1855-1932), który stał się teoretykiem rewizjonizmu w ruchu robotniczym. W Rosji głównym teoretykiem i przywódcą socjalizmu był Władimir Iljicz Lenin (1870-1924), twórca nurtu skrajnie rewolucyjnego – bolszewizmu.
6. Układ sił politycznych
Kongres wiedeński w 1815r. stworzył układ sił gwarantującą względną równowagę polityczną w Europie. W 1871r. układ ten został zburzony na skutek zjednoczenia państw niemieckich i powstania Rzeszy Niemieckiej. Było to państwo duże i silne. Twórca tego państwa Otto von Bismarck rozumiał to i obawiał się, by przeciw Niemcom nie powstała koalicja zagrożonych przez nie państw. Bismarck prowadził politykę bardzo ostrożną. Natomiast jego następcy podjęli awanturniczą politykę, która konsekwentnie prowadziła do pogłębienia konfliktu Niemiec z innymi mocarstwami.
Około 1890r. zrodził się w Niemczech ruch wszechniemiecki, który wysunął wielki program ekspansji. Przystąpiono do zbrojeń morskich i lądowych. Niemcy żądali nowego podziału kolonii. W Europie ich ekspansja szła w kierunku Półwyspu Bałkańskiego i ziem polskich opanowanych przez Rosję. Na zachodzie narastał spór z Francją o Alzację i Lotaryngię. Francuzi dążyli do odebrania tych prowincji, a Niemcy do zintegrowania ich z Rzeszą. Wysuwano nowe żądania wobec Belgii.
Szukając wyjścia z sytuacji Niemcy doprowadziły do zawarcia układów sojuszniczych z Austro - Węgrami i Włochami tworząc tzw. Centralny blok państw. Niemcy miały szeroki program ekspansji w Europie i krajach zamorskich. Austro – Węgry dążyły głównie do ekspansji na Bałkanach, ich interesy kolidowały z dążeniami Niemiec. Włochy natomiast zmierzały do odbudowy stanu posiadania z czasów imperium rzymskiego. Dążenia te stały w kolizji z polityką Austro – Węgier, które kontrolowały część obszarów ciążących do Włoch, głównie pobrzeża Morza Adriatyckiego. Sojusz tych państw wydawał się czymś mało realnym.
Zagrożenie niemieckie spowodowało wyścig zbrojeń i zaostrzenie stosunków w Europie. Już w 1891r. doszło do zbliżenia francusko – rosyjskiego, a następnie do podpisania układu sojuszniczego. Problemy sporne z Francją uregulowano na drodze pokojowej i w 1904r. zawarto układ o tzw. Serdecznym porozumieniu (entente cordiale). W 1907r. Anglicy zawarli porozumienie z Rosją. Powstał blok ENTENTY.
Szczególną rolę w wydarzeniach politycznych przełomu wieków odegrała Rosja. Był to kraj bardzo duży, ale niejednolity. Reformy podjęte przez cara Aleksandra II, na skutek zamordowania ich promotora, zostały wstrzymane. W Rosji panował system absolutny. Było to też państwo wielonarodowościowe, w którym Rosjanie stanowili niespełna połowę mieszkańców imperium. Rosja rozwijała swa ekspansję na Bałkanach i w Azji podbijając rozległe obszary aż do Oceanu Spokojnego, napotykając wielki opór Wielkiej Brytanii i Austrii. Jej sojusz z Francją powstał na tle wspólnego zagrożenia ze strony Niemiec. Tymczasem na przełomie wieków pojawił się nowy przeciwnik – była nim stosunkowo niewielka, i wydawało się słaba – Japonia. W końcu XIX w. Japonia przeprowadziła reformy i rozpoczęła szeroko zakrojoną ekspansję. W 1894r. pokonała Chiny i podjęła próbę zagarnięcia Mandżurii. W tej sytuacji, w 1904r. doszło do wojny z Rosją. W błyskawicznym tempie rozprawiła się z armią lądową i flotą morką Rosji i doprowadziła do załamania wewnętrznego imperium. W styczniu 1905r. w Rosji wybuchła rewolucja. Car musiał pójść na ustępstwa: zalegalizowano niektóre partie polityczne, a bolszewicy rozwinęli wielki program przekształcenia rewolucji demokratycznej w socjalistyczną. Car skorzystał z pośrednictwa Stanów Zjednoczonych, w sierpniu zawarł pokój z Japonią i przystąpił do zwalczania rewolucji. Zapowiedziano reformy społeczne i powołano do życia Dumę Państwową – pełniła ona tylko funkcję doradczą. Wprowadzono wysoki cenzus majątkowy. Rzecznikiem reformy był Piotr A. Stołypin (1862-1911), który w 1906r. podjął plan wielkiej reformy agrarnej. Został jednak zamordowany (1911) przez przedstawiciela partii socjalrewolucjonistów, Bogrowa.
Klęska Rosji w wojnie z Japonią miała daleko idące skutki. Zaczęto ją lekceważyć. Natomiast Japonia wyrosła nagle na wielkie mocarstwo zagrażające państwom europejskim w podbojach kolonialnych w Azji.
Państwa centralne (Austro – Węgry i Niemcy) podjęli szereg akcji ekspansywnych. Do konfliktu doszło na tle walki o wpływy w Maroku. Był to rejon powiązany z Francją i Hiszpanią. Tymczasem koncerny niemieckie w końcu XIX w. zaczęły penetrować Maroko ze względu na bogactwa surowcowe. W 1905r. doszło do ostrego sporu pomiędzy Francją i Rzeszą. Wielka Brytania udzieliła Francji wsparcia, w 1906r. zwołano specjalna konferencją w Algeciras, która podjęła decyzje wspierające Francją. Niemcy jednak nie rezygnowały. Do ponownego zaostrzenia konfliktu doszło latem 1911r., kiedy cesarz Rzeszy udzielił przemysłowcom oficjalnego poparcia, a do portu w Agadirze skierowano, kanonierke „Panterę”. W lipcu 1911r. wydawało się, że wojna jest nieunikniona. Ostatecznie do wojny nie doszło.
Dążenia imperialistyczne przejawiały tez Włochy, chodziło o ziemie w rejonie Morza Adriatyckiego i w Afryce. W 1911r. Włochy podjęły wojnę z Turcją o Trypolitanię i Cyrenajkę.
Do ostrego konfliktu doszło też na Półwyspie Bałkańskim. W 1899r. z inicjatywy cara Rosji Mikołaja II przeprowadzono w Hadze konferencję rozbrojeniową, w której wzięło udział 26 państw. Uchwalono konwencję o pokojowym regulowaniu sporów i powołano do życia Stały Trybunał Rozjemczy. Przyjęto konwencję o prawach i zwyczajach wojny lądowej i zastosowaniu zasad konwencji genewskiej z 1864r. do wojny morskiej.
W 1907r. z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Theodore’a Roosvellta i cara Mikołaja II zwołano drugą konferencję w Hadze, w której wzięły udział 44 państwa. Uchwalono 13 konwencji dotyczących pokojowego regulowania sporów międzynarodowych oraz zasad prowadzenia działań wojennych na lądzie i na morzu.
7. Problem bałkański na początku XX wieku
W XIX w. rozpoczął się proces wypierania Turcji z Półwyspu Bałkańskiego. Niepodległa Grecja kontynuowała walkę o wyzwolenie terenów okupowanych nadal przez Turcję. W 1877r. wybuchła wojna między Turcją i Rosją, dążącą do uzyskania przepływu przez cieśniny Bosfor i Dardanele. Klęska Turcji doprowadziła do utworzenia nowych niepodległych państw: Bułgarii, Serbii i Rumunii. W marcu 1878r. podpisano traktat pokojowy w San Stefano, został on jednak oprotestowany przez państwa zachodnie, które uznały, że daje on Rosji zbyt duże wpływy na Bałkanach. W czerwcu 1878r. w Berlinie zwołano kongres międzynarodowy, który dokonał poważnej korektury postanowień traktatu pokojowego: granice Bułgarii okrojono, a wpływy Rosji ograniczono, Turcja zachowała znaczny obszar w europie (Albania, Epir, Macedonia, Tesalia, Tracja i Rumelia Wschodnia). W 1908r. wybuchła w Turcji rewolucja tzw. młodoturków, rząd Austro – Węgier zażądał rewizji postanowień kongresu berlińskiego dotyczących Bośni i Hercegowiny. Pozostając formalnie w ramach Turcji, prowincje te zostały pzrekazane pod okupację Austro – Węgier. W 1908r. rząd Austro – Węgier wymusił na Turcji zgodę na pełne wcielenie tych terenów do Austro – Węgier. Rosja zaprotestowała, ale Austro – Węgry uzyskały pełne poparcie Rzeszy Niemieckiej. Rosja wycofała się.
Niemcy podjęli ekspansję w kierunku Azji Mniejszej przystępując do budowy linii kolejowej Berlin – Bagdad. Grupa oficerów niemieckich z generałem: Limanem Sandersem na czele reformowała armię turecką wspomagając ruch odrodzenia Turcji. Polityka ta spowodowała wyłamanie się Włoch z sojuszu z państwami centralnymi. Na mocy układu w Lozannie z 18 października 1912r. pokonana Turcja odstąpiła Włochom Trypolis i Cyrenajkę, zajęły one wyspy Dodekanezu i Rodos.
Państwa bałkańskie utworzyły w 1912r. Związek Bałkański, obejmujący: Bułgarię, Czarnogórę, Grecję i Serbię. Związek podjął wojnę z Turcją o Rumelię Wschodnią, Macedonię i Albanię. Grecy 11 listopada 1912r. opanowali Saloniki, a następnie Janinę; Serbowie 18 listopada 1912r. zajęli Skoplie, potem Monastyr i Albanię; Bułgarzy parli ku Morzu Egejskiemu i 26 marca 1913r. opanowali Adrianopol. Latem 1913r. podjęto rokowania pokojowe w Londynie. Układ pokojowy, który podpisano 30 maja 1913r. został zakwestionowany. Bułgaria podjęła wojnę z Grecją i Serbią, w czerwcu 1913r. do wojny przystąpiła Rumunia. Turcja wsparta przez Niemcy, również wznowiła działalność wojenną. Nowy, bardziej korzystny dla Turcji pokój podpisano 10 sierpnia 1913r. w Bukareszcie.
W obu wojnach bałkańskich Grecja i Serbia podwoiły swój dotychczasowy obszar: Serbia z 48 do 88 tys. km2, a Grecja z 64 do 120 km2. Bułgaria utraciła zdobycze z pierwszej wojny bałkańskiej i przygotowywała się do odebrania Rumunii południowej Dobrudży, a Serbii Macedonii. W toku tych zmagań Albańczycy postanowili utworzyć własne państwo. Zwołali Kongres Narodowy (28 XII 1912), który proklamował, że Albania jest państwem niepodległym. Austria i Włochy uznały niepodległość Albanii. Albania jednak nadal była okupowana przez wojska serbskie i greckie.
Wojny bałkańskie odegrały wielką rolę w dojrzewaniu konfliktu na większą skalę. Stanowiły preludium do wielkiej wojny.

III. WIELKA WOJNA (1914-1918)
1. Przyczyny i charakter konfliktu
Na przełomie XIX i XX w. W Europie istniało wiele problemów i sytuacji konfliktowych:
1. Francja dążyła do rewanżu z Niemcami za klęskę w 1870/71r., kiedy utraciła Alzację i Lotaryngię. Miała też spory z państwami centralnymi na Bałkanach i w koloniach;
2. Rosja – przepływ przez cieśniny Bosfor i Dardanele, walczyła też o wpływy na Bałkanach i w rejonie Bałtyku;
3. Wielka Brytania – czuła się zagrożona na morzach i w koloniach.
Kraje ekspansywne:
1. Niemcy – czuły się ścieśnione i szukały dla siebie miejsca tak w Europie Wschodniej, na Bałkanach jak i w koloniach, zagrażali wszystkim. Prowadzili politykę dynamiczną, nie licząc się z innymi państwami. Były jednolite narodowo, silne. Tworzyły blok z Austro-Węgrami i Włochami, które na początku XX w. zaczęły się dystansować, zbliżać natomiast zaczęły się Bułgaria i Turcja.
2. Pozycję obronną zajęły : Francja, Rosja i Wielka Brytania.
Niemcy obawiały się wojny na dwa fronty – z Francją i z Rosją.
Marszałek Alfred hr. Schlieffen opracował plan wojenny. Plan zakładał, że Rosja będzie długo przygotowywała się do ofensywy, a armia niemiecka w tym czasie powinna błyskawicznie rozprawić się z Francją, a potem skupić się na Rosji.
Miała nastąpić koncentracja wojsk niemieckich nad granicą z Belgią, Holandią i Luksemburgiem, przejście przez te kraje i atak Francji od strony północnej, gdzie granica Francji z Belgią nie była umocniona. Wojna miała zostać rozstrzygnięta w ciągu 42 dni. Szybkie rozbicie Francji miało też zneutralizować Anglię.
Potem wojska niemieckie miały zostać szybko przerzucone na front wschodni żeby rozprawić się z Rosją – dlatego rozbudowano sieć kolejową Niemiec.
Plan redagowano do 1905r.
Helmuth von Moltke (następca Schlieffena) plan ten zmodyfikował, osłabiając siłę uderzeniową od północy. Bał się, by Francuzi nie uderzyli na Niemcy od strony Alp i przesunął dwie armie na południowy odcinek frontu.
W 1914r. koła wojskowe Niemiec wraz z marszałkiem Moltke parły do wojny mając poparcie wielu z kanclerzem Theobaldem Hollwegiem na czele.
Liczono też na dywersję polską przygotowywaną przez polskich polityków.
W Galicji wspierano ruch paramilitarny z Józefem Piłsudskim na czele.
Piłsudski nie chciał dopuścić do mobilizacji ludności polskiej w Królestwie przez Rosję, przygotowywał też nowe powstanie polskie. To mogło opóźnić działania Rosji, a nawet spowodować jej odpadnięcie z grona sojuszników Francji i Anglii. Przeciwni byli jednak temu Polacy związani z narodową demokracją i Romanem Dmowskim. Stawiali oni na państwa Ententy i zwalczali koncepcje nowego powstania zbrojnego.
Pretekst do wybuchu wojny dały Bałkany.
Koła nacjonalistyczne Serbii chciały oderwania od Austro-Węgier Bośni i połączenia jej z Serbią. Powstały więc organizacje terrorystyczne działające przeciw Austrii. Student Gavrilo Pricip – jeden z członków takiej organizacji – 28.06.1914r. dokonał zamachu na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda.
Pod naciskiem kół niemieckich rząd Austro-Węgier 23.07.1914r. wystosował do Serbii ultimatum tak sformułowane, aby Serbia nie mogła go przyjąć (dano czas – 48 godzin).
Serbia czując poparcie Rosji żądania odrzuciła, tym samym 28.07.1914r. Austro-Węgry wypowiedziały jej wojnę.
Rosja odpowiedziała mobilizacją wojsk, co Niemcy uznali za pretekst do wystąpienia przeciw Rosji.
01.08.1914r. wojna niemiecko-rosyjska stała się faktem.
Stan wojny z Rosją miał znaczenie psychologiczne i nawet socjaldemokraci stali na stanowisku, że udzielą swego poparcia.
Kiedy już oswojono się z faktem wojny, rząd niemiecki doprowadził do wojny z Francją – 3.08.1914r.
Wojnie udzielono poparcia, rząd uchwalił specjalne kredyty wojenne, a za wnioskiem popierającym politykę wojenną głosowali też socjaldemokraci, dotąd zwalczający zbrojenia i wojnę.
Niemcy liczyli na neutralność Anglii, jednak Wielka Brytania, po uderzeniu na neutralną Belgię, wystosowała ultimatum żądając wycofania się wojsk niemieckich z Belgii. Niemcy tego nie zrobili i 04.08.1914r. Wielka Brytania znalazła się w stanie wojny z Niemcami. Wraz z metropolią wojnę Niemcom wypowiedziały dominia brytyjskie.
Austro-Węgry przystąpiły do wojny z Rosją 06.08.1914r, a z Francją – 12.08.1914r.
23.08.1914r. przystąpiła do wojny Japonia atakując posiadłości niemieckie w Chinach, 24.08.1914r. zerwała stosunki dyplomatyczne z Austro-Węgrami, 08.10.1914r. z Bułgarią i 12.11.1914r. z Turcją. Wojna toczyła się też w koloniach niemieckich w Afryce.
Wojnę nazwano wielką wolną i miała ona charakter globalny.
Jedynie Belgia i Serbia prowadziły wojnę obronną, reszta państw walczyła o konkretne cele, realizowały program ekspansji lub prowadziły wojnę prewencyjną.
Socjaliści udzielili poparcie wojnie, w niektórych państwach wstąpili do rządów. W Niemczech socjaldemokratów nie dopuszczano do udziału w rządzie, ale wzywali oni do zaniechania strajków i walki klasowej (tzw. Pokój klasowy), by nie utrudniać rządowi prowadzenia wojny.
W Rosji socjaldemokraci z Leninem na czele mieli odmienne stanowisko. Wezwali do zwalczania własnych rządów i przeprowadzenia rewolucji, wysuwając hasło – Wojna wojnie.
W ocenie historyków odpowiedzialność za doprowadzenie do wojny ponosiły wszystkie konkurujące mocarstwa, szczególnie jednak państwa centralne.
2. Fiasko niemieckiego planu błyskawicznego pokonania Francji
Niemcy zmobilizowały ok. 3,8 mln ludzi dobrze uzbrojonych i przeszkolonych w 9 armiach, z czego 7 skoncentrowano na granicy z Francją: 5 naprzeciw Belgii i Luksemburga, 2 nad południowym odcinkiem granicy z Francją i na wschodzie 2 licząc, że od strony Rosji nic im nie grozi. Planowano działanie błyskawiczne, Francję miano zdobyć w przeciągu kilku tygodni.
Plan Schlieffena zrealizowano, ale dowódcy niezbyt ściśle go przestrzegali.
Francuzi znali niemiecki plan obejścia frontu francuskiego od północy i zachodu, ale nie wyciągnęli z tego wniosków. Społeczeństwo nie wierzyło w skuteczność francuskiej obrony. Tymczasem do Francji przybył brytyjski korpus ekspedycyjny z gen. Johnem Frenchem, spływały też pokonane jednostki armii belgijskiej (Belgia zaskoczona atakiem broniła się dzielnie przez 10 dni, co na wstępie już opóźniło marsz niemiecki).
Niemcy wkroczyli do Francji 10.08.1914r.
W tym czasie planowana na wschodzie (Polska) akcja piłsudczyków nie doszła do skutku, oddziały strzeleckie przekształcono w legiony działające u boku Austro-Węgier.
Rosja szybko przeprowadziła mobilizację poborowych polskich w Królestwie i już 17 sierpnia rozpoczęła ofensywę w Prusach Wschodnich pod dowództwem gen. J. Żylińskiego.
Front północny składał się z 2 armii: nad Niemnem była 1 armia gen. Paula Rennenkampfa, która uderzyła na Kętrzyn, a 2 armia gen. Aleksandra Samsonowa, skoncentrowana nad Narwią, uderzyła na Olsztyn. W obu armiach walczyli też Polacy.
Niemcy wpadli w panikę i obawiali się skutków psychologicznych tych akcji..
W Wielkopolsce ożyły przygotowania powstańcze. Niemcy zabrali część swych sił (2 korpusy piechoty i 1 dywizję konną) i wysłali do Prus. Dowódcą 8 armii (po odwołaniu Pritwitza) został poznaniak z urodzenia gen. Paul von Hindenburg, a szefem sztabu również poznaniak gen. Erich Ludendorff.
Armie rosyjskie nie współdziałały ze sobą i Samsonowa rozbito podczas walk nad jeziorami mazurskimi, tysiące ludzi utonęło w bagnach, wiele tysięcy dostało się do niewoli, dowódca armii popełnił samobójstwo.
Armia Rennenkampfa zdołała się wycofać i nie udzieliła pomocy Samsonowowi. Dowódca frontu gen. Żyliński nie wykonał zadania jako koordynator działań obu armii.
Tymczasem we Francji ofensywa załamała się. Wojska francuskie przegrupowały się i utworzono linię obronną przed Paryżem nad rzeką Marną (koncepcja gen. Josepha Joffre i gen.Josepha Gallieni). Zarekwirowano samochody prywatne, taksówki i przewożono nimi żołnierzy na front. Do współdziałania nakłoniono korpus brytyjski. W efekcie wojska niemieckie zmuszono do wycofania się, a bitwę pod Marną (6-9.09.1914r.) nazwano „cudem nad Marną”.
Wojna została przegrana, a marszałka Moltke cesarz odwołał.
Ta przegrana na Zachodzie podniosła rangę zwycięstwa w Prusach Wschodnich. Bitwę nad jeziorami mazurskimi Niemcy nazwali bitwą pod Tannenbergiem (wieś obok Grunwaldu) i uznali za rewanż za klęskę pod Grunwaldem w 1410r.
3. Wojna z Rosją i na Bałkanach
W tym czasie Austro-Węgry walczyły przeciw Serbii i Rosji w Galicji i na Bukowinie.
W październiku 1914r. Rosjanie przeszli do kontrofensywy, zajęli Lwów i podeszli aż pod Kraków. Dużą rolę odegrała broniąca się przez kilka miesięcy twierdza przemyska. Ofensywę rosyjską powstrzymano w połowie grudnia w bitwie pod Limanową.
Następnie po powołaniu Hindenburga i Ludendorffa Niemcy znów podjęli ofensywę i 6.12.1914r. zajęli Łódź. W połowie grudnia zostali powstrzymani nad rzeką Bzurą i Rawką.
W końcu grudnia powstał front wschodni od Zalewu Kurońskiego do Karpat (1200 km).
W tym czasie armia Austro-Węgier składała się z żołnierzy wielu narodowości, niezdyscyplinowanych, wielu Czechów oddawało się do niewoli rosyjskiej. Zostało to świetnie pokazane w filmie pt. „Przygody dzielnego wojaka Szwejka, ale mimo to w pierwszym okresie odnoszono zwycięstwa.
Kiedy w październiku 1914r. do wojny przystąpiła Turcja zamykając przejście przez Bosfor i Dardanele, Rosja została odcięta od państw zachodnich. Turcy podjęłi też ofensywę na Kaukazie (wymordowano wtedy 1,5 mln ludności ormiańskiej).
W kwietniu 1915r. do wojny przystąpiły Włochy, ale po stronie Ententy. Zgłaszały roszczenia terytorialne wobec Aurstro-Węgier i Turcji.
Na podstawie układu londyńskiego z kwietnia 1915r. Wielka Brytania, Francja i Rosja obiecały im znaczne terytoria kosztem państw centralnych. Otwarto nowy front włosko-austriacki. Niestety Włosi byli słabym sojusznikiem i nie potrafili przełamać Austriaków pod Isonzo.
W maju 1915r. Austriacy i Niemcy podjęli ofensywę pod Gorlicami. Przełamali front rosyjski i opanowali Galicję Wschodnią. Wojska niemieckie wyparły w Królestwie Rosjan z Polski. 5 sierpnia zajęły Warszawę, Modlin i Brześć. Ziemie polskie w całości znalazły się pod kontrolą państw centralnych, które zorganizowały system okupacyjny.
Austriacy planowali połączenie Królestwa z Galicją i włączenie całości do Austro-Węgier. Niemcy nie dopuścili do tego i podzielili zajęte ziemie na dwie okupacje: austro-węgierską ze stolicą w Lublinie i niemiecką ze stolicą w Warszawie.
W kwietniu 1915r. alianci (presja Winstona Churchilla) wysadzili desant nad cieśniną Dardanelską, chcąc odzyskać łączność z Rosją. Zajęli półwysep Gallipoli.
Turcy uzyskali wsparcie Niemiec i skutecznie się bronili uzyskawszy dwa krążowniki niemieckie Breslau i Gobec, które później pod ich banderą walczyły z flotą rosyjską na Morzu Czarnym.
Natomiast Brytyjczycy podburzyli plemiona arabskie przeciw Turkom. Szejk arabski (Mekki Hussein) doprowadził do powstania arabskiego i Turcy musieli otworzyć front na Półwyspie Arabskim.
W 1915r. jesienią do wojny przystępuje Bułgaria (po stronie państw centralnych), będąca w konflikcie z jedną i drugą stroną, ale dotąd zajmująca pozycję wyczekującą. Bułgarzy zajmowali pozycję prorosyjską, traktując Rosjan jako wyzwolicieli z niewoli tureckiej, jednak później weszli w konflikt z sojusznikami Rosji – Serbią i Rumunią. Bułgarzy liczyli, że państwa centralne pomogą im odzyskać Dobrudżę i Macedonię. Turcja poszła im na rękę i odstąpiła mały skrawek pozwalający na połączenie z portem Dedeagacz.
We wrześniu 1915r. Bułgaria podpisała układ sojuszniczy z Austro-Węgrami i Niemcami oraz porozumienie z Turcją, po czym w październiku 1915r. przystąpiła do wojny.
Tymczasem Anglicy ponieśli porażkę na Bałkanach i nie udało się odblokować cieśnin Bosfor i Dardanele. Wojska brytyjskie wycofano z półwyspu Gallipoli, Churchilla poddano ostrej krytyce i usunięto z rządu. Zdesperowany Churchill udał się na front do Flandrii (tu nie pozwolono mu się wykazać). Do rządu powrócił dopiero jesienią 1917r.
Wojna wciąż się rozprzestrzeniała i obejmowała wiele państw.
We Francji miała charakter pozycyjny (obrona stałej linii frontu), co opisał Remarque w „Na Zachodzie bez zmian”.
Na Wschodzie wojna miała charakter ruchomy, poszczególne miejscowości przechodziły z rąk do rąk, powodując znaczne straty w ludności i zniszczenia materialne. W latach 1914-1915 takie działania toczyły się na ziemiach polskich (zabory rosyjskie i austriackie), co opisała Maria Dąbrowska w „Nocach i dniach”.
W 1915r. jesienią armie: Bułgarii, Austro-Węgier i Niemiec podjęły ofensywę przeciw Serbom i zajęły Belgrad. Rząd serbski uciekł na wyspę Korfu, a państwa centralne uzyskały połączenia kolejowe z Bułgarią i Turcją; wznowiono kursowanie ekspresu Berlin – Stambuł.
Zagrożony front ratowali Anglicy i Francuzi, którzy w październiku 1915r. wysłali do Salonik korpus ekspedycyjny. Rząd Grecji zawarł poufne porozumienie – Grecja nie przystąpiła do wojny, protestowała przeciw naruszeniu neutralności, po cichu jednak wspierała Ententę.
Alianci utworzyli front na Bałkanach, nie potrafili jednak przełamać oporu państw centralnych i od jesieni 1915r. Niemcy i Austro-Węgry panowali nad Półwyspem Bałkańskim.
Rumunia nie popierała tej akcji, ale nie podejmowała żadnych kroków; dostarczała żywności i jednym i drugim.
4. Nieudane próby przełamania frontu we Francji w 1916r.
W lutym 1916r. Niemcy postanowili podjąć na nowo ofensywę we Francji (gen. Falkenhayn przekonał cesarza do przerzucenia sił z frontu wschodniego do Francji) i przeprowadzono uderzenie na twierdzę Verdun nad Mozą w Lotaryngii. Akcją dowodził następca tronu książę Fryderyk Wilhelm. Skoncentrowano 6 korpusów i 3 tysiące dział.
Obronę francuską organizował gen. Philippe Petain. Ważne zadanie spełniała artyleria i karabiny maszynowe.
Niemcy opanowali forty Douaumont i Vaux, a Francuzi przygotowywali też własną ofensywę.
Armie alianckie rozbudowywały się. Anglicy zwerbowali 5 mln ludzi z Europy i dominiów, a na czele korpusu ekspedycyjnego stanął gen. Douglas Haig.
W czerwcu 1916r. ruszyła ofensywa aliancka nad rzeką Sommą. Po raz pierwszy brały w walce udział czołgi. Całością dowodził gen. Joffre. Walki były ciężkie i krwawe nie zdołano jednak przełamać frontu, tylko odepchnięto go na kilkanaście kilometrów. Niemcy stracili ok. 400 tys. ludzi, tyle samo Anglicy i Francuzi – ogółem prawie 1 mln zabitych i rannych.
Niemcy wstrzymali atak na Verdun, a Francuzi odzyskali utrace forty Douaumont i Vaux. Straty szacowano po równi, na ogółem ok. 700 tys. ludzi.
Walki wykazały, że żadna ze stron nie jest w stanie pokonać drugiej.
Sytuacja Niemiec pogorszyła się też na wschodzie. W czerwcu Rosjanie podjęli ofensywę na Wołyniu i front austriacki został przerwany. Rosjanie zajęli część wschodniej Galicji i Bukowinę. Walczyli tu Polacy skupieni w Legionach po stronie państw centralnych. Niemcy musieli wzmocnić sojusznika.
Niemcy podejmowali również akcje dywersyjne: poparli antybrytyjskie powstanie w Irlandii i wspierali agitację rewolucyjną w Rosji.
5. Sytuacja w państwach walczących w 1916r.
Wojna była wyczerpująca i obie strony miały trudności.
Państwa Ententy mogły jednak czerpać rezerwy z kolonii, skąd ściągano nie tylko surowce, ale i ludzi. W armii znaleźli się kolorowi żołnierze, co miało znaczenie społeczne i psychologiczne. Na froncie ginęli i biali i kolorowi, bogaci i biedni – następował proces demokratyzacji.
W Wielkiej Brytanii i Francji powstały rządy szerokiej koalicji mające poparcie społeczeństwa. W Anglii na czele rządu stanął liberał David Lloyd Goerge.
Państwa zachodnie zaciągały pożyczki w Stanach Zjednoczonych, które z dłużnika przemieniły się w wierzyciela.
Największe trudności przeżywała Rosja. Zmobilizowano 15 mln ludzi, ale nie starczyło dla nich broni i mundurów, rząd nie był w stanie uruchomić rezerw. Narastało zniechęcenie do cara, rządu i haseł patriotyczno-narodowych. Narody nierosyjskie buntowały się przeciw uciskowi narodowemu (opisał ten stan Boris Pasternak w „Doktorze Żiwago).
Austro-Węgry – podobne zmęczenie; narody słowiańskie sprecyzowały programy uniezależnienia się od Niemiec i Węgrów i utworzenia własnych państw. Aktywizowali się Czesi, Polacy, Słowacy i narody Słowian południowych, które chciały zjednoczenia z Serbią i utworzenia Jugosławii.
Niemcy – nie było widać końca wojny, a brakowało żywności, broni, amunicji, wprowadzono reglamentację żywności, co osłabiło autorytet naczelnego dowództwa. Cesarz (latem 1916r.) odwołał gen. Falkenhayna i powołał gen. Hindenburga, który zabrał ze sobą Ludendorffa. Obaj uzyskali daleko idące pełnomocnictwa. W Niemczech wprowadzono dyktaturę wojskową.
Ludendorff był zwolennikiem wojny totalnej.
Wprowadzono obowiązek powszechnej pracy dla frontu, werbowano ludzi do pracy przymusowej, zmuszano też do niej jeńców wojennych, a przemysł musiał produkować imitacje prawdziwych towarów (erzatze).
Zabiegano też o poszerzenie koalicji o Rumunię.
Tymczasem Rumunia lawirując dotychczas między obiema stronami, latem 1916r. opowiedziała się po stronie Ententy, bo uwierzyła, że Rosjanie uzyskali na Bałkanach trwałą przewagę. W sierpniu 1916r. podpisano w Bukareszcie układ polityczny i wojskowy z państwami Ententy. Rumunia planowała wojnę z Austro-Węgrami o Siedmiogród.
Oburzeni Niemcy spowodowali przystąpienie do wojny z Rumunią Bułgarii i Turcji. Wojska rumuńskie walczyły słabo na dwóch frontach: z południa atakowali Bułgarzy i Niemcy, a z zachodu Austro-Węgry. W listopadzie i grudniu poniosły szereg klęsk i 06.12.1916r. oddały Bukareszt. Bronili się jeszcze, ale 10 grudnia 1917r. podpisali układ o zawieszeniu broni.
W Niemczech nazwano tę wojnę „wyprawą po żywność”.
Nowe dowództwo niemieckie chciało osłabić Rosję i w tym celu Rzesza udzieliła dużych subwencji organizacjom odśrodkowym i pacyfistycznym. Poparto ruchy nacjonalistyczne białoruskie, litewskie i ukraińskie, zgodzono się na wydawanie pism w językach narodowych (po uprzedniej cenzurze sztabu niemieckiego), poparto tworzenie lokalnych komitetów narodowych dążących do oderwania się od Rosji. Była to realizacja tworzenia Mitteleuropy, czyli państw powiązanych z Rzeszą w jednolity blok polityczno-gospodarczy.
05.11.1916r. ogłoszono również deklarację cesarzy Niemiec i Austro-Węgier w kwestii polskiej i zapowiedziano utworzenie samodzielnego Królestwa Polskiego, które miało objąć część ziem oderwanych od Rosji. Nie dopuszczono do połączenia Królestwa z ziemiami zaboru pruskiego czy austriackiego. Chciano oderwać Łódzki Okręg Przemysłowy i zachęcić w ten sposób Polaków do utworzenia polskich sił zbrojnych pod komendą niemiecką do walki z Rosją.
Niektórzy polscy politycy (nazywani aktywistami) zgodzili się na to i utworzyli namiastkę władz polskich w postaci Tymczasowej Rady Stanu.
Politycy odrzucający ten pomysł (tzw. pasywiści) nastawiali się na współpracę z Ententą (Francją).
W swej polityce Niemcy odnieśli sukcesy na Litwie i Ukrainie, a na Białorusi – nie. Te plany godziły nie tylko w Ententę, ale i sojuszników niemieckich.
Turcja i Austro-Węgry uległy osłabieniu. Na terenie Austro-Węgier do głosu dochodziły narody nieniemieckie przystępując do tworzenia własnych programów państwowych.
W listopadzie 1916r. zmarł rządzący i bardzo popularny cesarz Franciszek Józef I, a na tron wstąpił arcyksiążę Karol I, który nie miał przywódczej charyzmy i nie cieszył się taką popularnością. To spowodowało zaostrzenie dążeń do oderwania się od Niemców narodów słowiańskich i Węgier.
Z kolei na aliantach wywarła duże wrażenie śmierć lorda Horatia Kitchenera, który odegrał dużą rolę w organizowaniu brytyjskich sił zbrojnych (okręt Hampshire, na którym płynął zatonął – trafił na minę – w pobliżu Orkadów).
Rządy państw centralnych 16.12.1916r. wysunęły propozycję wobec Ententy podjęcia rokowań przerywających działania wojenne i zawieszenia broni.
Uznając propozycję za nieszczerą państwa Ententy jej nie przyjęły.
W tej sytuacji Niemcy przystąpiły do wojny na morzach przy użyciu łodzi podwodnych, ponieważ flota niemiecka była zbyt słaba w porównaniu z połączonymi flotami Anglii i Francji (już w 1915r. łodzie podwodne zatopiły parowiec pasażerski Luizytania, co spotkało się z ostrą krytyką, więc akcję przerwano).
W maju 1916r. doszło do bitwy morskiej z flotą brytyjską koło Półwyspu Jutlandzkiego. Przewagę mieli Brytyjczycy, Niemcy wycofali się tracąc 11 okrętów i choć straty brytyjskie (14 okrętów) były większe, to Niemcy się wycofali. Od tego momentu do jesieni 1918r. Niemcy nie podejmowali bitwy morskiej, lecz powrócili do łodzi podwodnych licząc na to, że ich akcja zahamuje dostawy żywności i ludzi do Wysp Brytyjskich. Łodzie wznowiły akcję w lutym 1917r. zatapiając wiele statków wojennych i cywilnych, co zaostrzyło krytykę Niemiec na forum międzynarodowym.
6. Upadek caratu i odpadnięcie Rosji z obozu państw walczących
W Rosji od 1894rr. rządził car Mikołaj II Romanow – bez uzdolnień, szerszych horyzontów, wpływowy, ulegał żonie księżniczce niemieckiej z Hesji, zapatrzonej w Rasputina.
W 1905r. po rewolucji zalegalizowano związki zawodowe i partie polityczne, powołano Dumę Państwową (organ doradczy).
Najważniejsze partie to: partia konstytucyjnych demokratów (kadeci), partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy, program przejęcia ziemi przez chłopów, na czele stał Wiktor Czernow)) na wsi, a w miastach Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, która podzieliła się na 2 odłamy: mieńszewików (zwalczali system, ale nie popierali rewolucji, wybierali ewolucję; przewodził im Lew Martow) i bolszewików (większościowcy, rewolucyjne obalenie caratu i kapitalizmu; przewodził Lenin).
Ponadto Rosja przeżywała kryzys gospodarczy, polityczny, na dostawach bogacili się spekulanci, a w armii brakowało broni, amunicji, żywności, spadało morale, Rosjanie ponosili klęski.
W takim stanie państwa, kiedy car wyjechał do Kwatery Głównej w Mohylewie (1916r.) rządy objęła caryca, która popadła w histerię. W listopadzie 1916 r. zamordowano Rasputina licząc, że to pozwoli opanować kryzys, ale nadzieje się nie spełniły.
Na przełomie 1916r. i 1917r. doszło do masowych strajków w miastach w europejskiej części Rosji, buntowali się członkowie Dumy, ale car ich nie słuchał tylko żony i w marcu 1917r. zamknął Dumę. Posłowie nie posłuchali i powołali Tymczasowy Komitet Wykonawczy Dumy, wyłonił się nowy Rząd Tymczasowy, który zażądał, aby car ustąpił z tronu.
Car najpierw postanowił abdykować na rzecz nieletniego syna Aleksego, potem na rzecz brata, ale ten nie przyjął korony, więc abdykował nie pozostawiając następcy i zaaprobował decyzję Dumy o powołaniu Tymczasowego Rządu na czele z księciem Giergijem Lwowem.
Robotnicy powołali rady delegatów robotniczych, a Piotrogrodzka Rada przejęła funkcję centralnej rady. Rada była konkurencyjna wobec Rządu Tymczasowego. W Rosji powstała dwuwładza.
Rząd księcia Lwowa chciał uzdrowienia sytuacji w państwie, wzmocnienia siły państwa i wznowienia działań zbrojnych. Podjęto wiele reform, proklamowano deklarację, że rewolucyjna Rosja zrywa z carskim uciskiem narodów podbitych, uznaje ich prawo do samookreślenia, poparto prawo Polski do utworzenia własnego państwa, wyrażono zgodę na utworzenie korpusów polskich.
Rady natomiast prowadziły politykę rewindykacyjną żądając poprawy aprowizacji, demokratyzacji armii, sprawiedliwości.
W kwietniu przybył do Piotrogrodu ze Szwajcarii Lenin i zaprezentował tzw. „tezy kwietniowe”: wzywał do bezpardonowej walki z Rządem Tymczasowym, do przerwania wojny, zapewnienia pracy i wyżywienia (pracy, chleba, pokoju). Były to hasła chwytliwe i szeregi bolszewików szybko się powiększały.
W armii w maju doszło do rozruchów i pod naciskiem przeprowadzono rekonstrukcję rządu, do którego obok kadetów weszli eserowcy i mieńszewicy. Na 15 tek w rządzie partie socjalistyczne dostały 6.
Rząd kontynuował przygotowania do ofensywy, która ruszyła 01 lipca 1917r. Ofensywa się załamała (wielu żołnierzy nie wykonywało rozkazów) i do kontrofensywy ruszyły armie niemiecka i austriacka. Sukces zachęcił bolszewików do podjęcia próby obalenia rządu, ale pucz został stłumiony, a Lenin uciekł do Finlandii.
Książę Lwow ustąpił, a jego miejsce zajął Kierenski; socjaliści umocnili swe wpływy, ale bolszewicy uzyskiwali stopniowo przewagę w radach Piotrogrodu i Moskwy.
Jednocześnie w Rosji umacniał się ruch odśrodkowy narodów uciskanych (Ukraina, Tatarzy, Zakaukazie, Kozacy, ludy kaukaskie.
Obradował Zjazd delegatów Wojskowych (Naczpol) i przystapiono do tworzenia samodzielnych korpusów polskich.
W Moskwie utworzono Radę Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego ze Stanisławem Wojciechowskim na czele. 1 Korpus Polski tworzył gen. Józef Dowbór-Muśnicki.
Rząd nie panował nad sytuacją, żołnierze na froncie przestali walczyć, żołnierze bratali się z przeciwnikami.
Generałowie podjęli próbę wprowadzenia dyktatury wojskowej, ale przeciwko puczowi wystąpiła cała lewica i wojska Korniłowa zostały rozbite. Doszło do kolejnej rekonstrukcji rządu, któremu nadal szefował Kierenski – zasiadało w nim 10 socjalistów i 6 przedstawicieli partii mieszczańskich. Panowała anarchia, armia nie walczyła, a wojska państw centralnych posuwały się naprzód zajmując kolejne ośrodki na Białorusi, Litwie, Łotwie i Ukrainie.
Rosję proklamowano republiką, a rząd zapowiedział, ze o sytuacji w państwie i kierunku jego rozwoju zadecyduje tzw. konstytuanta. Wybory do Konstytuanty przeprowadzono w listopadzie 1917r.
7. Sytuacja na froncie zachodnim w 1917r.
Francja też przeżywała trudności: ludzie przestali wierzyć, dochodziło do dezercji i buntów, więc sztab podjął decyzję przyspieszenia działań i na rok 1917 zaplanował wielką ofensywę.
Tymczasem sztab niemiecki postanowił skrócić front i oprzeć się na Linii Zygryda. Niemcy koncentrowali uwagę na Rosji, natomiast alianci uznali, że głównym zagrożeniem jest armia niemiecka i że ciężar walk w 1917r. należy skupić we Francji. Na dowódcę powołano gen. Roberta Nivelle’a (cieszył się sławą jako zwycięzca spod Verdun). Plan przewidywał ofensywę w rejonie Saint Quentin i Reims.
W kwietniu i maju 1917 r. w/w ofensywę rozpoczęli Anglicy – 09.04.17 (mieli 60 czołgów), ale na głębokości 6-8 km zostali zatrzymani.
12.04.17r. ruszyli Francuzi. Użyto 120 czołgów, atakowano na froncie szerokości 70 km do Reims – bez sukcesu. Francuzi stracili 270, a Niemcy 160 tys. ludzi.
15.05.1917r. dowództwo obejmuje gen. Philippe Petain, a szefem sztabu zostaje gen. Foch, który postanowił czekać na pomoc amerykańską.
8. Przystąpienie Stanów do wojny
W tym czasie szalała wojna morska – niemieckie łodzie podwodne zatapiały statki i podpływały aż do wybrzeży USA. Na Atlantyku utworzono wielką zaporę minową, a ataki na statki handlowe i pasażerskie wywołały wielkie oburzenie na świecie. To pomogło prezydentowi Woodrowowi Wilsonowi przekonać kraj do wyjścia z polityki izolacjonizmu (nieangażowania się w sprawy europejskie, choć Stany udzieliły znacznych pożyczek państwom Ententy) i dało pretekst do wystąpienia przeciw Rzeszy. Pomogło temu również opublikowanie tajnej depeszy Urzędu Spraw Zagranicznych Rzeszy do prezydenta Meksyku z propozycją oderwania od USA i przyłączenia do Meksyku Arizony i Nowego Meksyku za wystąpienie Meksyku przeciw USA.
Kongres Stanów dał się przekonać i 06.04.1917r. USA znalazło się w stanie wojny z Niemcami – to przesądzało losy wojny.
Do końca wojny Stany przewiozły do Europy ok. 2 mln żołnierzy.
9. Front włoski
Państwa centralne odniosły sukces nie tylko w Rosji, ale i na Bałkanach i we Włoszech.
Austro-Węgry postanowiły skoncentrować siły na froncie włoskim, a Niemcy nie godząc się na propozycję przesunięcia sił sojusznika z Rosji do Włoch, postanowili pomóc Austriakom i sami wysłali swoją 14 armię do Włoch.
Włosi obawiali się uderzenia od strony Tyrolu (tam skoncentrowali siły), gdy tymczasem atak niemiecko-austriacki przeprowadzono od strony Adriatyku nad rzeką Isonzo. Pod koniec października 1917r. przełamano front włoski pod Caporetto (Włosi nie chcieli walczyć i masowo poddawali się). Front włoski zatrzymano dopiero nad rzeką Piawą.
Klęska pod Caporetto podważyła autorytet Włoch na świecie, uzależniła je od Francji i Anglii, powstała trudna sytuacja ekonomiczna i gospodarcza, szerzyły się nastroje rozczarowania, brakowało środków do życia, rosły wpływy partii opozycyjnych. Do Włoch skierowano gen. Focha, który objął kontrolę nad frontem.
17.11.1917r. stanowisko premiera Francji objął Georges Clemenceau (odegrał wielką rolę w umocnieniu woli walki), a w Anglii ponownie przyjęto do rządu Winstona Churchilla (minister uzbrojenia). Forsował on rozwój przemysłu zbrojeniowego, doskonalenie czołgów, samolotów i floty.
10. Zmiana nastrojów w Niemczech w 1917r.
Przedłużająca się wojna i brak perspektyw na jej zakończenie doprowadziły, że brakowało ochotników, niezadowolenie społeczeństwa, pojawiły się strajki ekonomiczne (tzw. pokój klasowy został złamany).
W SPD pojawił się nurt lewicowy, co doprowadziło do rozłamu – wyodrębniła się Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (USPD) z Hugo Haase i żądano przerwania wojny – był to ruch pacyfistyczny.
Z kolei w łonie USPD pojawiła się frakcja skrajnie rewolucyjna (nawiązująca do bolszewików w Rosji) na czele z prawnikiem Karlem Liebknechtem i Różą Luksemburg – pochodzenia żydowskiego z Zamościa. Wydawali oni konspiracyjne pismo „Listy Spartakusa”, wzywali do bojkotu wojny i do rewolucji.
Cesarz Wilhelm II 07.04.1917r. zapowiedział demokratyzację prawa wyborczego w Prusach, ale dopiero po wojnie.
Właściwa władza w Rzeszy znajdowała się w rękach kół wojskowych.
W lipcu doszło w Niemczech do dyskusji na temat prowadzenia dalszego wojny i jej celów. Pod wpływem opozycji parlament uchwalił specjalną rezolucję pokojową stwierdzając, że dąży do pokoju, porozumienia i trwałego pojednania między państwami. Za rezolucją głosowali socjaldemokraci, postępowcy i partia Centrum, ale parlament miał tylko głos doradczy i rząd nie musiał stosować się do rezolucji. W każdym razie spowodowało to w Niemczech szeroko zakrojone dyskusje. Większość parlamentu była za pokojem kompromisu i pojednania, a koła wojskowe z Hindenburgiem i Ludendorffem dążyły do pokoju zwycięstwa.
W tym też czasie we flocie niemieckiej ujawniona działalność propagandową Spartakusa (wzywano do zaprzestania wojny). Część marynarzy zbuntowała się – bunt został stłumiony. Zwolennicy wojny założyli Partię Ojczyźnianą z admirałem Tirpitzem na czele.
11. Inicjatywy pokojowe 1917 roku
Ruch pokojowy miał charakter oddolny i odgórny. Wśród ludzi poszczególnych krajów idee pokoju głosili socjaliści i pacyfiści – miał tu charakter rewolucyjny: wysuwano żądania bojkotu poboru, zwalczania propagandy, odmawiania płacenia podatków, kształtowały się grupy wysuwające hasła internacjonalistyczne, zwalczające nacjonalizm. Największe wpływy mieli bolszewicy rosyjscy z Leninem na czele.
We wrześniu 1915r. w Zimmerwaldzie (Szwajcaria) zwołano konferencję przedstawicieli tych grup, w której uczestniczyli reprezentanci z 12 krajów – powstała tam lewica zimmerwaldzka.
W kwietniu 1916r. w Kienthal (Szwajcaria) zorganizowano II Konferencję Zimmerwaldzką.
Przeciw wojnie występowały też niektóre osobistości i postępowe partie.
Prezydent Stanów Woodrow Wilson wezwał 18.12.1916r. strony wojujące do ogłoszenia swych celów wojennych.
Niemcy żądanie odrzuciły, natomiast państwa Ententy 10.01.1917 r. ze cele uznały:
Wyzwolenie terenów zajętych w czasie wojny przez państwa centralne, zwrot Francji Alzacji i Lotaryngii, odbudowę Belgii, Serbii i Czarnogóry, zwrot ziem polskich Rosji, uwolnienie narodów uzależnionych od Turcji.
W lipcu 1917r. parlament niemiecki wezwał rząd do doprowadzenia do sprawiedliwego pokoju.
Papież Benedekt XV ogłosił notę wzywającą do przerwania wojny i zawarcia pokoju (Stolica Apostolska była bardziej związana z państwami centralnymi i monarchią Habsburgów).
Sytuacja była więc mocno zagmatwana.
Przywódcy partii socjalistycznych w 1917r. postanowili zwołać konferencję, którą przygotował komitet holendersko-skandynawski, w celu określenia stanowisko w kwestii wojny i pokoju. Termin przekładano, w efekcie konferencji nie zwołano (trudności w uzyskaniu paszportów). Mimo to delegacje socjalistów przybywały pojedynczo i składały swoje postulaty (25 delegacji).
10.10.1917r. na ich podstawie opracowano memoriał wzywający do: przerwania wojny, zawarcia pokoju bez aneksji, odbudowy Belgii, odbudowy Polski (ziemie zaboru rosyjskiego) i Finlandii, przyznanie róznym podbitym narodowościom autonomii (Austro-Węgry, Rosja), przeprowadzenia plebiscytu w Alzacji i Lotaryngii, przyznania niepodległości Irlandii, autonomii dla ludności żydowskiej, odbudowy gospodarczej zniszczonych na skutek wojny regionów.
Stanowisko to miało tylko znaczenie moralne, bo losy wojny zależały od kół wojskowych.
Wielką rolę natomiast miało wystąpienie Woodrowa Wilsona, który w orędziu do Kongresu Stanów sformułował 14 punktowy program pokoju :
· żądał wolności na morzach i oceanach
· ustalenia granic zgodnie z zasadą etniczną
· ograniczenia zbrojeń
· powołania do życia organizacji państw odpowiedzialnej za utrzymanie pokoju (Liga Narodów).
12. Przewrót bolszewicki w Rosji i pokój brzeski
Wpływy partii bolszewickich w Rosji szybko rosły. Zwalczała ona wszystkie inne partie i cały system burżuazyjny wzywając do rewolucji socjalistycznej, która wg Marksa miała nastąpić w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo i w szerokiej skali.
Tymczasem Lenin doszedł do wniosku, że rewolucję można podjąć też w jednym tylko kraju i to wcale nie najbardziej rozwiniętym, ale tam, gdzie jest słaba burżuazja i za taki kraj uznał Rosję.
Z początku były opory, ale je przełamano i 07.11.1917r. (25.X.) powstanie zbrojne przeprowadzono. Władzę początkowo sprawowano wespół z lewicą partii eserowców. Szczególną rolę w powstaniu odegrał przewodn. stołecznej Rady Delegatów Robotniczych Lew Trocki. W ślad za Piotrogrodem opanowano Moskwę i inne miasta.
Bardziej skomplikowana sytuacja była na prowincji. Przewrót wywołał opór opozycji, która przystąpiła do zwalczania nowej władzy rozpoczynając wojnę domową trwającą do 1921r.
Bolszewicy stworzyli silny aparat przemocy i już 08.11.1917r. II Ogólno rosyjski Zjazd Rad uchwalił, że Rosja wycofuje się z wojny na zasadach bez aneksji i bez kontrybucji, wezwano też narody świata do obalenia ich rządów i przystąpienia do pokoju. W celu kompromitacji rządów ogłoszono tajne dokumenty świadczące o imperialistycznym charakterze wojny.
Porozumienie o przerwaniu walk zawarto 15.12.1917r., a tydzień później przystąpiono do rokowań pokojowych, które trwały z przerwami do marca 1918r.
W tym czasie Rada Komisarzy Ludowych (rząd rewolucyjny) wprowadziła w życie wiele dekretów zmieniających ustrój i charakter państwa.
Zniesiono własność prywatną, wprowadzono 8 godzinny dzień pracy, przyjęto kalendarz gregoriański.
W styczniu w Piotrogrodzie zebrało się natomiast Zgromadzenie Narodowe w celu uchwalenia nowych praw. Na 36 mln – 21 mln oddało głosy na eserowców, 9 mln na bolszewików, tak więc przewagę uzyskali socjaliści-rewolucjoniści, którzy mieli własny program działań.
Bolszewicy zażądali jednak by Zgromadzenie podporządkowało się zdominowanemu przez nich systemowi rad, na co się nie zgodzono, więc Zgromadzenie rozwiązano (pomogli zrewolucjonizowani marynarze).
Rokowania pokojowe z państwami centralnymi prowadzono w Brześciu.

V. PODBÓJ EUROPY PRZEZ NIEMCY, ZSRR I WŁOCHY (1939-1941)
Cezury czasowe:
II wojnę światowa dzieli się na kampanię:
01.09.1939 – 21.06.1941 – duńska, polska, norweska, francuska
22.06.1941 – 02.02.1943 – koniec bitwy o Stalingrad
03.02.1943 – 05.06.1944 – alianci w Normandii – Overlord
06.06.1944 – 08.05.1945 – kapitulacja Niemiec
09.05.1945 – 02.09.1945 – kapitulacja Japonii
1. Kampania wrześniowa 1939 roku.
Faszystowskie Niemcy przeciwko burżuazyjnej Polsce. Przygotowano dwa plany: Wschód i Zachód. Miała to być wojna manewrowa. Bardziej przyłożono się na Wschód, czyli w kierunku ZSRR. Utworzono tam KOP (Korpus Ochrony Pogranicza) chroniący terenu przy granicy ZSRR, liczył on 30 tys. bardzo dobrze wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy. Atak na Polskę nastąpił bez wypowiedzenia wojny. Dnia 1 września o godzinie 4 45 lotnictwo niemieckie zbombardowało lotniska, węzły komunikacyjne i poszczególne ośrodki miejskie. Pancernik „Schleswig – Holstein” rozpoczął ostrzeliwanie Westerplatte, na którym dowodził mjr Henryk Sucharski. Jednostki wojskowe przekroczyły granice państwa polskiego od strony Śląska, Moraw i Słowacji.
Trzecia Rzesza skierowała przeciwko Polsce równowartość 70 dywizji piechoty (6 dywizji pancernych, 7 dywizji zmotoryzowanych, 2 amie lotnicze) liczących łącznie ok. 1,7 miliona żołnierzy. Niemiecki plan „Fall Weiss" ("Biały Plan") miał być wojną błyskawiczną – blitzkrieg – polegająca na zmasowanym ataku dywizji pancernych (gen. Guderian – twórca niemieckich jednostek pancernych). Plan zakładał uderzenie z dwóch stron, dwa uderzenia rozcinające: z Górnego Śląska i Prusów Wschodnich. Całością sił lądowych dowodził gen. Walther von Brauchitsch. Jedna z dwóch grup armijnych dowodzona była przez gen. Fedora von Bocka i nacierała z Pomorza i Prus Wschodnich, drugą prowadził gen. Gerd von Rundstedt i nacierał z Górnego Śląska i Słowacji. Miały one okrążyć polskie siły zbrojne na terenach położonych na zachód od Wisły, zakładając podwójne kleszcze.
Polska mogła przeciwstawić tej nawale około 1,1 mln ludzi, 600 czołgów, 400 samolotów bojowych. Armia polska składała się z 30 dywizji piechoty, 11 brygad kawalerii i 2 brygady pancerno – zmotoryzowanych. Polskim wodzem naczelnym był marszałek Edward Rydz-Śmigły, a szefem sztabu gen. Wacław Stachiewicz.
Z 17 na 18 września władze polskie przeszły na terytorium Rumunii by następnie przejść do Francji, aby kontynuować wojnę. We Francji powstał rząd na uchodźctwie – prezydent Ignacy Mościcki wyznaczył swojego zastępcę, który znajdował się we Francji Władysława Raczkiewicza. Nowy prezydent objął stanowisko 30 września 1939 i powołał rządz Władysławem Sikorskim na czele. Przywódcy Niemiec i ZSRR nie uznali rządu polskiego we Francji. 28 września 1939 ministrowie zagraniczni tych państw podpisali nowe układy dotyczące Polski. Ustalał on nową granice między ZSRR, a Niemcami – miała ona biec wzdłuż biegu rzek Bug – Narew - San. Zagarniętą część Polski Niemcy podzielili na Generalne Gubernatorstwo – teren okupowany przez Rzeszę, a reszta została wcielona.
Do niewoli sowieckiej dostało się 180 tys. żołnierzy w tym 20 tys. oficerów.

Etapy wojny obronnej:
1) I 1 – 8 września 1939 – o przełamanie polskiej obrony (3.09.1939 Anglia i Francja ogłosiły stan wojny)
2) II 9-16 września 1939 – linia frontu przełamana za linię Wisły i Sanu (16.09 wkroczenie ZSRR)
3) III 17.09.-02.10.1939 – obrona Warszawy – 30.09. stolica skapitulowała, bitwy świętokrzyskie, upadek Modlina.

Wojsko polskie w II Wojnie Światowej:

I. Kraj:
AK – Armia Krajowa 350 tys. żołnierzy (Rząd Emigracyjny w Londynie oraz Delegacja Rządu na Kraj)
BCH – Bataliony Chłopskie
NSZ – Narodowe Siły Zbrojne
KB – Korpus Bezpieczeństwa
NOO – Narodowa Organizacja
Od 1941 GW – Gwardia Ludowa, Armia Ludowa przy współpracy z Moskwą
C – oddziały cudzoziemskie

II. Poza krajem: zachód
PSZ – Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie podległe rządowi w Londynie
KP – I Korpus Polski (w skład wchodziła dywizja pancerna Maczka)
KP – II Korpus Polski dowodził gen Anders
Armia Andersa została w 1943 roku wysłana na południe (Irak) i przezbrojona na styl angielski. W 1944 roku działała jako II KP na działaniach na półwyspie apenińskim (Monte Cassino)
Marynarka wojenna – w 90% była na sprzęcie wypożyczonym, liczyła 200 tys. marynarzy.

Bitwa o Narvik – Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich gen. Zygmunta Szyszko – Bohusza.
Walki o Francję – 2. Dywizja Strzelców Pieszych gen. Bronisława Prugara – Ketlinga; 1. Dywizja Grenadierów gen. Bronisława Ducha; 10. Brygada Kawalerii Pancernej gen. Stanisława Maczka.
Bitwa o Anglię – polskie dywizjony myśliwskie 302 i 303.
Bitwa o Atlantyk – polskie niszczyciele „Piorun”, „Burza”, „Kujawiak”, „Krakowiak” i „Orkan”.

III. Wschód
Po wyprowadzeniu Armii Andersa powstała dywizja piechoty im. Tadeusza Kościuszki – dowódcą został płk Zygmunt Berling. Przekształciła się w Korpus Polski, który wziął udział w bitwie pod Lenino (12-13.10.1943). W 1944 roku przekształciła się w Armię Polską.
Z Armii Polskiej utworzono 1AP i 2AP – ludowego wojska polskiego.
IV Struktury polskie były w armiach: Francji, Anglii i praktycznie w całej Europie. Partyzantka polska również zasięgiem swym obejmowała Europę, lecz również ZSRR

Armie polskie:
„Karpaty”- gen.dyw. Kazimierz Fabrycy (osłona COP-u i skrzydła armii „Kraków”; zamknięcie przełęczy Karpackich na drogach prowadzących ze Słowacji)
„Kraków”- gen. bryg. Antoni Szylling (rozwinięcie sił w celu obrony Śląska i zachodniej Małopolski)
„Łódź”- gen.dyw. Juliusz Rómmel (osłona Łodzi oraz linii komunikacyjnych do Warszawy z południowego zachodu)
„Modlin”- gen. bryg. Emil Przedrzymirski- Krukowicz (osłona Warszawy od północy)
„Pomorze”- gen.dyw. Władysław Bortnowski (obrona Pomorza od wschodniej i zachodniej granicy)
„Poznań”- gen.dyw. Tadeusz Kutrzeba (osłona Wielkopolski od północy i zachodu)
„Prusy”-gen.dyw. Stefan Dąb- Biernacki (wykonanie przeciwuderzenia wspomagającego działania Armii „Łódź” i Armii „Kraków”; działanie obronne w łuku Wisły).
2. Wojna radziecko – fińska i podbój państw bałtyckich
Przyczyna: żądania ZSRR, co do zmiany granic – odebranie Finlandii przesmyku karelskiego. Przesmyk karelski dla ZSRR był ważnym punktem. Stalin zamierzał wydłużyć granicę z państwem fińskim od Leningradu, która wynosiła zaledwie 23 km, również linia łącząca Leningrad z Murmańskiem i Archangielskiem przebiegała blisko granicy.
Związek radziecki realizował swój plan ekspansyjny. Po objęciu ziem polskich planował poszerzenie obszaru i umocnienia pozycji strategicznej poprzez pozyskanie państw bałtyckich. Zostały podpisane układy sojusznicze z Estonią, Łotwą, Litwa. Podpisanie układów sojuszniczych wykorzystano do opanowania punktów strategicznych i przygotowania przewrotów politycznych. To była tzw. „prybałtyka”, należała do niej jeszcze Finlandia. 05.10.1939r. rząd ZSRR zaproponował Finlandii wymianę, tak by odsunąć granicę od Leningradu i linii kolejowej. Rząd fiński nie przyjął propozycji wychodząc z założenia, że przesunięcie granicy pogorszyłoby stan bezpieczeństwa Finlandii.
ZSRR uznało, że Finlandia złamała układ o nieagresji i zerwało stosunki dyplomatyczne. Wojska radzieckie Leningradzkiego okręgu Wojennego 30 listopada przekroczyły granicę. Grupa komunistów fińskich w ZSRR w tym czasie z Otto Kuusinenem na czele proklamowała utworzenie nowego rządu ludowego Finlandii. Powstał on i proklamował powstanie Ludowej Republiki Finlandii, z którą ZSRR nawiązało stosunki dyplomatyczne mimo, i ż nie dysponowała ona własnym terytorium
Pomimo mniejszej siły, jaką dysponowała Finlandia wojska radzieckie nie potrafiły sforsować linii obronnej wojsk fińskich – linii Mannerheima. Rząd fiński zwrócił się do Ligii Narodów ze skargą na agresora. Powołano specjalną Komisję Fińską. 14.12.1939 na wniosek tej komisji ZSRR został wykluczony z LN i w ten sposób istnienie tej organizacji straciło rację bytu. Państwa osi jak i alianci wspierali Finlandię.
W lutym 1940r. oddziały Armii Czerwonej przełamały linię Mannerheima i ruszyła na Helsinki. Układ pokojowy podpisano 12 marca 1940. Rząd ludowy Otto Kuusinena uległ samorozwiązaniu. Skutki układu:
- przesunięto granice fińsko – radziecka o 150 km od Leningradu,
- ZSRR przejął Przesmyk Karelski z Wyborgiem, zach. i pół. wybrzeże jeziora Ładoga, półwysep Rybacki i Średni oraz wydzierżawił półwysep Hanko do celów wojskowych,
- Finlandia miała nieutrzymywać okrętów podwodnych i lotnictwa wojskowego na Oceanie Północnym.
Finlandia pomimo klęski obroniła swoją niepodległość, a ZSRR poniósł klęskę polityczną i militarną.
3. Wojna morska oraz zajęcie Danii i Norwegii
Flota wojenna Niemiec prowadziła działalność na Oceanie Atlantyckim blokując Wyspy Brytyjskie. Wody przybrzeżne Wielkiej Brytanii otoczono pasem min. Od sierpnia wypływały na wody Atlantyku niemieckie pancerniki, krążowniki, flota brytyjska opierała się atakom. Niemcom nie udało się utrzymać blokady wokół Wysp Brytyjskich. Doświadczenia wojny morskiej 1939/40 wykazały konieczność opanowania Skandynawii. Dania utrudniała przepływ z Morza Bałtyckiego na Północne, a Norwegia stanowiła bardzo ważny rejon do założenia baz niemieckich na Atlantyku. W tej sytuacji zaimprowizowano akcje „Weserubung” w celu opanowania Danii i Norwegii. Akcję podjęto 9 kwietnia 1940r. Wojska Werhmahtu napadły bez wypowiedzenia wojny na Danię i Norwegię. Niemcom chodziło o zdobycie baz wypadowych dla samolotów „Luftwafte” i okrętów „Kriegsmarine” przeciw Wielkiej Brytanii.
W opanowaniu Danii i Norwegii istotną rolę odegrała „piąta kolumna” z kpt. Vidkunem Quislingiem na czele. Wielka Brytania, Francja i Polska wysłały korpyus ekspedycyjny na pomoc, ale nie odegrał on większej roli; działał od 14 kwietnia do 14 czerwca 1940 i zdobył port Narvik, ale musiał się ewakuować na skutek zajęcia przez Niemcy całej Norwegii. Zdobycie Norwegii odbyło się kosztem znacznych strat dla Niemiec. Dania została podbita w ciągu jednego dnia, Norwegia broniła się dłużej, południowa jej część znalazła się w rękach niemieckich na początku maja.
4. Podbój Belgii, Holandii, Luksemburga i Francji
Wojska niemieckie najechały na Belgię, Holandię i Francję jeszcze przed zakończeniem operacji norweskiej. Działania wojenne rozpoczęły się 10 maja 1940r zajęciem Luksemburga, Belgii i Holandii. Niemcy wkroczyli do Francji. Przewaga liczebna należała do wojsk alianckich, ale nieprzyjaciel dysponował lepszym wyposażeniem technicznym i przewagą w wojskach pancernych i zmotoryzowanych. Armię niemiecką podzielono na trzy grupy armijne, którymi dowodził odpowiednio: „A” gen. Gerd von Rundstedt, „B” płk. Fedor von Bock, „C” płk. Wilhelm von Leeb. Główne uderzenie ominęło Linię Maginota. Dywizje agresora po usunięciu punktów oporu dotarły do Kanału La Manche. Ta tzw. bitwa flandryjska miała swój finał na plażach Dunkierki. 27 maja 1940 rozpoczęto ewakuację do Wlk. Brytanii stłoczonych na niemieckich przestrzeniach oddziałów brytyjskich i francuskich. Operację zakończono 04 czerwca 1940r., a z okrążenia pod Dunkierką 860 statków wywiozło ok. 330 tys. żołnierzy. 15 maja poddała się Holandia. 27 maja 1940r. kapitulowała Belgia. Po przegranej Francuzów nad Sommą dywizje niemieckie rozpoczęły atak w kierunkach: południowym, południowo- zachodnim i południowo- wschodnim. Obrona linii Maginota straciła sens, gdyż nieprzyjaciel znalazł się na jej zapleczu. 10 czerwca Niemcy wkroczyli do Paryża, w tym dniu do wojny przystąpiły Włochy, które uderzyły na południowe rejony Francji. Paryż ogłoszono miastem otwartym, a 14 czerwca stolicę Francji oddano Niemcom bez walki. Francja (marszałek Philippe Petain) podpisała układ kapitulacyjny z Niemcami 22 czerwca 1940r., a 24 czerwca z Włochami. Francja została podzielona na strefy:
- północną- okupowaną przez III Rzeszę,
- strefę wolną południową z rządem w Vichy,
- Alzacja i Lotaryngia włączone zostały do państwa niemieckiego.
W nie okupowanej części Francji od 1942r. głową państwa był marszałek Filip Petain, a siedzibą rządu stała Vichy, przyjął on opcję współpracy z Niemcami. Inna od petainowskiej drogi proponował rodakom gen. Charles de Gaulle. Skupił on wokół siebie opozycję wojskową, gotową do dalszej walki z Niemcami.
5. Bitwa o Anglię
Hitler w obliczu pokonania Francji stanął przed wyborem natarcia na Anglię lub ZSRR. Zamierzał zawrzeć pokojowe stosunki z Anglią, lecz ta na to nie przystała. W związku z tym zlecił przygotowanie planu inwazji na Wyspy Brytyjskie. Był to plan „Seelowe”. Inwazja przebiegać miała w trzech etapach: działania lotnictwa, które miały zniszczyć lotniska, porty i więzy komunikacyjne, w drugim etapie miano sterroryzować ludność cywilną nalotami bombowymi, a w trzecim dokonać przerzutu wojsk przez kanał i podboju wyspy. Niemieckim lotnictwem dowodził Hrmann Goring. Hitler 1 sierpnia 1940 podpisał dyrektywę o prowadzeniu wojny lotniczej i morskiej przeciw Anglii, w Goring podpisał plan działań lotniczych pod kryptonimem „Adler”(orzeł).
W sierpniu 1940r., Anglicy byli w posiadaniu niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”, której kod rozszyfrowali polscy matematycy. Ataki niemieckie, które rozpoczęły się 8 sierpnia 1940r. napotkały na bardzo dobrze zorganizowaną obronę Brytyjczyków; dysponowali oni radarem, mieli dobrą artylerię przeciwlotniczą i wielu doświadczonych pilotów, wśród których byli Czesi, Francuzi, Polacy. Z masowych ataków na Anglię Niemcy zrezygnowali 6 października i zaczęli nocne naloty, które nie przyniosły również skutku.
Niemiecka operacja „Adler” zupełnie się nie powidła. W związku z tym pod znakiem zapytania stanęła sprawa forsowania kanału.
6. Ekspansja Włoch
Sytuacja stworzyła Włochom niepowtarzalną okazję do zawładnięcia Morzem Śródziemnym i jego wybrzeżami. W lipcu 1940r. flota włoska podjęła próbę oczyszczenia Morza Śródziemnego z okrętów brytyjskich. Przygotowano atak na Grecję, Jugosławię, Egipt i Sudan. Mussolini się spieszył, aby nie dać się ubiec Hitlerowi. Szefem Sztabu Generalnego był marszałek Pietro Badoglio, dowódca armii lądowej gen. Mario Roata.
W Afryce Wschodniej po opanowaniu Etiopii, powstała duża armia pod wodzą wice króla Abisynii księcia Amadeo d’Aosty. Liczyła około 360 tys. ludzi, w większości przymusowo wcieleni przedstawiciele różnych plemion afrykańskich. Podjęła ona atak na Somali Brytyjskie, Kenię i Sudan. Siły brytyjskie były bardzo słabe, dlatego Włosi odnosili sukcesy. Druga armia Mussoliniego zaatakowała Afrykę Północną – wojska posuwały się z Tunisu przez Libie, w listopadzie dotarły do Egiptu. Trzeci front armia włoska otwarła w Europie w Grecji 28 października 1940r. Spowodowane to było wkroczeniem Hitlera do Rumunii. Grecy uzyskali pomoc brytyjską i 14 listopada 1940r. zdołali wyprzeć armię Włoską do Albanii. W Afryce Północnej została wzmocniona armia brytyjska, w tej sytuacji wojska brytyjskie zostały rozbite, w styczniu 1940r. jego resztki schroniły się w Trypolisie. Klęskę poniosły również Włochy w Afryce Wschodniej kapitulowały one w Etiopii 20 maja 1941r. Włosi utracili swoje posiadłości kolonialne w Afryce. Była to wielka klęska wojskowa i polityczna.
Mussolini poprosił o pomoc Hitlera. Sformułowano specjalny Korpus Afrykański z gen. Erwinem Rómmlem na czele i w lutym 1940r. wysłano do Trypolisu i podjęto ofensywę przez Libię na Egipt. Również wsparto wzmagania Włochów w Grecji – plan działań w Grecji nazwano kryptonimem „Marita”. Tymczasem w Jugosławii zmienia się rząd – nowy jest przeciwny sojuszowi z Niemcami i podpisuje układ o nieagresji z ZSRR. Hitler zmuszony był spacyfikować Jugosławię – podejmuje się tego dzieła między 06 a 17 kwietnia 1941r. Również 6 kwietnia podjęto realizację planu „Marita”. Walki w Grecji trwały do 29 kwietnia, wtedy to kraj został zajęty przez Niemców.
Na Krecie znalazły się pokonane garnizony brytyjskie z Grecji – duża baza marynarki wojennej i lotnictwa brytyjskiego. Baza miała duże znaczenie dla śródziemnomorskiego i północnoafrykańskiego teatru działań wojennych - poważnie krępowała ona ruchy działań wojsk niemieckich i włoskich. Hitler w związku z tym podpisał dyrektywę o przeprowadzeniu operacji „Merkury” mającej na celu atak na Kretę. Walki trwały od 10 do 20 kwietnia 1940r.
Półwysep Bałkański został opanowany przez Niemcy, w związku z tym Turcja uległa zagrożeniu. Niemcy podpisały z nią układ o nieagresji 18 czerwca 1918r., państwo tureckie znalazło się w strefie wpływów niemieckich.

VII. WYCHODZENIE ZE STANU WOJNY
5. Zwycięzcy i pokonani po 1945 roku
II wojna światowa trwała długo, w Europie skończyła się 07 maja 1945r., a w Azji dopiero 09 września 1945r. po zrzuceniu bomby atomowej na dwa japońskie miasta. Wojna dotknęła żołnierzy jak i ludność cywilną. Największe straty osobowe poniósł Związek Radziecki. Straty te szacuje się na liczbę 27 mln, w Niemczech na 5 mln, polskie straty to około 6 mln osób, francuskie to 600 tys., brytyjskie to 1,1 mln.

Dane porównawcze zasięgu pierwszej i drugiej wojny światowej:
Wyszczególnienie I wojna II wojna
Czas trwania w latach 4,3 6
Obszar objęty wojną w mln km2 4,0 22
Liczba osób powołanych pod broń (w mln) 70,0 110
Liczba osób objętych działaniami (w mln) 1050,0 1700
Liczba państw objętych stanem wojny 36 61
Liczba państw neutralnych 17 6
Nakłady bezpośrednie na wojnę (w mld dolarów) 208 1117

Do państw neutralnych należały: Hiszpania, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja. Wojnę odczuli wszyscy mieszkańcy Europy, odpowiedzialnością za jej skutki obarczono Niemcy. Każde z wojujących państw poniosło wielkie straty osobowe i zniszczenia materialne. Armia niemiecka kapitulowała z 7-8 maja 1945r. Była to kapitulacja bezwarunkowa. Przywódcy państw zwycięskich objęli 05 czerwca władze nad Rzeszą, którą podzielono na cztery strefy okupacyjne. Podobnie uczyniono z Austrią, która uznano za odrębny kraj. Władzę nad Niemcami sprawowała Rada Kontroli nad Niemcami. Strefy okupacji:
Amerykańska - Bawarię, Witenbergię i Hesję,
Radziecka – Saksonia, Turyngia, Brandenburgia, Meklemburgia,
Brytyjska – Dolna Saksonia, Westfalia, Szlezwik-Holsztyn, Bremę, Hamburg,
Francuska – Nadrenie - Palatynat, Badenia, Wirtembergia,
Berlin podzielono na cztery sektory, status miasta ustalono 26 lipca 1945r.
Od 17 lipca do 02 sierpnia 1945r. w Poczdamie koło Berlina obradowała ostatnia konferencja przywódców trzech mocarstw. Reprezentowana była: USA - prezydent Harry Truman, Wielka Brytania – Winston Churchill, ale wobec klęski wyborczej konserwatystów w trakcie konferencji od 27 lipca reprezentował UK premier z ramienia Partii Pracy Clement Richard Attlee, ZSRR reprezentował Stalin. Na konferencji zajęto się rozstrzygnięciem następujących spraw: dokładny podział Niemiec, ich demilitaryzacją, denazyfikacją, demokratyzacją, dekartelizacją. Powstała Komisja Ministrów Spraw Zagranicznych w celu przygotowania traktatów pokojowych z Niemcami i ich sojusznikami. Deportowano Niemców z Polski i Czechosłowacji. Ustalono postępowania wobec byłych sojuszników Niemiec. Każde mocarstwo uzyskało prawo zaspokojenia swoich roszczeń w strefie okupacyjnej
6. Kryzys powojenny
Wojna spowodowała wieli kryzys. Niemcy leżały w gruzach, nie funkcjonował system komunikacyjny, tymczasem miliony ludzi próbowało się wydostać z tego kraju. Duża część tez próbowała się dostać na zachód Niemiec by uciec przed wpływem ZSRR. W Niemczech panował powszechny chaos. Brakowało żywności, którą dostarczały żołnierze okupacyjni po bardzo wysokich cenach. Środkiem płatniczym często były papierosy i alkohol.
W Austrii sytuacja przedstawiła się podobnie, a we Włoszech powołano samodzielny rząd, który na własną rękę starał się przezwyciężyć trudności powojenne. Państwo włoskie współpracowało z Amerykanami i Anglikami. Silne wpływy uzyskali jednak komuniści i socjaliści, którzy optowali za porozumieniem z ZSRR. W Albanii, Bułgarii, Grecji, Jugosławii, Rumunii i na Węgrzech toczyła siostra walka wewnętrzna. Dominowały wpływy kół radykalnych szukających porozumienia z ZSRR. Bardzo niejasna była sytuacja w Czechosłowacji i w Polsce. Kraje te należały do zwycięskiej koalicji wojennej, ale znalazły się w radzieckiej strefie wpływów. Nadal korzystały z pomocy amerykańskiej, lecz były uzależnione od ZSRR i nie mogły podjąć samodzielnych decyzji.
Bardzo trudna była sytuacja we Francji, Belgii, Danii, Holandii i Norwegii. Rząd Tymczasowy gen. Charlesa de Gaulle'a doprowadził do formalnego uznania Francji za mocarstwo. Przed rządami powojennej Francji stały trzy wielkie kompleksy zagadnień do rozwiązania. Były to: 1) odrodzenie gospodarcze Francji; 2) rozliczenie się z kolaboracją; 3) rozwiązanie problemu niemieckiego; 4) rozwiązanie problemu kolonialnego. Wobec klęski i upadku Niemiec Francja miała szansę przejąć rolę przywódczą w skali całej Europy Zachodniej. Francja uległa poważnemu zniszczeniu na skutek bombardowań działań wojennych na frontach, straciła wg gen. De Gaulle 1/3 majątku narodowego. Generał de Gaulle był zwolennikiem okrojenia Niemiec Pod jego presją Francja uzyskała prawo okupacji niewielkiej części południowo-zachodnich Niemiec i kontrolę nad Zagłębiem Saary. Wobec odrzucenia w referendum projektu lewicowej konstytucji 02 czerwca 1946r. przeprowadzono nowe wybory. Socjaliści ponieśli porażkę, zwyciężyli chadecy - powstał rząd koalicyjny z udziałem komunistów. Konstytucję uchwalono w październiku 1946r., zapoczątkowała ona dzieje IV Republiki.
Niewiele lepiej przedstawiała się sytuacja w Wielkiej Brytanii, która poniosła poważne zniszczenia na skutek bombardowań. Koszty wojny szacowano na 25 mld funtów (100 mld dolarów). Przemysł Anglii był przestarzały i mało wydajny. Wybory parlamentu z 5 sierpnia 1945r. przyniosły druzgocącą klęskę partii konserwatywnej. Laburzyści przejęli władzę i przystąpili do reform. Upaństwowili wiele dziedzin gospodarki, unowocześniając różne gałęzie przemysłu, rozbudowano świadczenia socjalne państwa, podjęto akcję pomocy narodowej (Grecja, Niemcy, Palestyna, Turcja). W sierpniu 1945r. Stany Zjednoczone przerwały dostawy w ramach Lend Lease. Anglia przeżywała permanentny zastój w produkcji i w handlu zagranicznym oraz kryzys finansowy. Jej pozycja polityczna w świecie poważnie spadła. Rozpadało się brytyjskie imperium kolonialne.
Sytuacja ZSRR była trudna. Poniósł on olbrzymie straty ludzkie, znaczna część obszaru była kompletnie zniszczona, przemysł był słabo rozwinięty, a ustrój panujący w ZSRR nie sprzyjał procesowi integracyjnemu. Społeczeństwo było zastraszone i sterroryzowane i nie identyfikowało się z państwem. W ZSRR panował zastój gospodarczy. ZSRR zmierzało do przejęcia władzy i wpływów w polityce globalnej w świecie narzucając swoje stanowisko w kwestii dekolonizacji, rozwiązania niemieckiego. Nie przemawiał jednak za tym zasób i siła ekonomiczna, przez to ZSRR wdało się w konflikt, ze wszystkimi państwami kapitalistycznymi
Stany Zjednoczone stworzyły potężny przemysł i silną armię. Wbrew politykom wzywającym w 1945r. do podjęcia wojny z ZSRR, żeby uwolnić narody Europy Wschodniej rząd Stanów Zjednoczonych kontynuował rozpoczętą w czasie wojny współpracę i zredukował swoje siły zbrojne z 15 do miliona ludzi. Przystąpiono do wyprzedaży olbrzymich zapasów broni, amunicji, umundurowania i żywności. Stany Zjednoczone również sięgały po rządy w świecie, ale nie przy użyciu sił zbrojnych, lecz przy zastosowaniu taktyki ekonomicznej, spoczęły one dyplomację dolara. Gwałtownie rósł eksport kapitału amerykańskiego. W bankach amerykańskich znajdowało się 70% zapasów złota znajdującego się w krajach kapitalistycznych.
7. Procesy zbrodniarzy i kolaborantów wojennych
W czasie wojny popełniono wiele przestępstw przeciw ludzkości. Państwa zwycięskie postanowiły powołać specjalny Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (MTW) do osądzenia głównych oskarżonych. Powstał on na podstawie porozumienia podpisanego przez cztery mocarstwa w Londynie 8 sierpnia 1945r. gdzie został uchwalony jego status.
Proces norymberski był jednym z największych i najdłuższych procesów świata. Pierwszy proces przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze rozpoczął się 20 listopada 1945r., a zakończył ogłoszeniem wyroku 1 października 1946r. Trybunał uznał kierownictwo NSDAP, SS, SD i gestapo za organizacje przestępcze i zabronił dalszej ich działalności. Procesy przeciwko hitlerowskim przestępcom i zbrodniarzom wojennym przeprowadzono w wielu krajach. Uznano, że zbrodnie te nie będą podlegać zasadzie przedawnienia. Podejrzani o popełnienie zbrodni starali się ujść przed odpowiedzialnością ukrywając się w wielu krajach szczególnie w państwach Ameryki Łacińskiej. Dużej pomocy w organizowaniu ucieczek i ukrywaniu podejrzanych udzielił Watykan. Natomiast organizacje żydowskie organizowały pościg za podejrzanymi na własną rękę. Żydowscy „Mściciele” (Avengers) głosili, że za 6 milionów wymordowanych Żydów należy zgładzić 6 milionów Niemców. Proces zbrodniarzy wojennych wywołał wiele polemiki w świecie. Niemcy kwestionowali prawo obcych do osądzania swoich obywateli.
Osądzono też kolaborantów wojennych - osoby działające na szkodę własnego narodu współpracując z okupantem. Najbardziej masowe procesy miały miejsce w ZSRR.
8. Podział Niemiec i Europy.
Podział Europy.
Prezydent Truman wystąpił 12 marca 1947r. w Kongresie z krytyką ekspansywnej polityki ZSRR i stwierdził, że USA muszą dążyć do poparcia tych narodów, które „opierają się agresji z zewnątrz lub próba opanowania władzy siłą przez własną mniejszość”. Tezy ten nazwano doktryna Trumana lub powstrzymywania komunizmu.
Sekretarz stanu George C. Marshall wystąpił 5 czerwca 1947r. z projektem zorganizowania pomocy dla Europy. „Stany Zjednoczone powinny zrobić wszystko, co jest w ich mocy, by dopomóc światu w powrocie do zdrowia gospodarczego, bez którego nie może być mowy o równowadze politycznej i o pokoju” – stwierdził Marshall. Amerykanie planowali objąć swą pomocą całą Europę włącznie z ZSRR i krajami demokracji ludowej. Stalin te propozycje stanowczo odrzucił.
Jesienią 1947r. z inicjatywy Stalina powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). W skład tej instytucji weszło 7 partii krajów demokracji ludowej i 2 partie komunistyczne krajów Europy Zachodniej (francuska i włoska). Przystąpiono do ujednolicania programów działania i ścisłego i dostosowania do polityki ZSRR. W Polsce Władysławowi Gomułce i jego zwolenników oskarżono o tzw. Odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i odsunięto od władzy. Ster w Polsce przejęła ekipa Bieruta –Bermana - Mincla stawiająca na ścisłe powiązania Polski z ZSRR. Z kolei w Rumunii w listopadzie 1947r. w skład rządu weszli zwolennicy sojuszu ze ZSRR i w związku z tym zmuszono króla Michała do abdykacji i 30 grudnia 1947 r. proklamowano Republikę Ludową, podobne zmiany nastąpiły w Bułgarii i na Węgrzech.
Partie socjalistyczne krajów demokracji ludowej zerwały współprace z ich zachodnimi odpowiednikami, stopniowo łącząc się z partiami komunistycznymi swych krajów. I kolejno powstawały: kwiecień 1946r.- Socjalistyczna Partia Jedności Niemieckiej (SED), luty 1948r.- Rumuńska Partia Robotnicza, kwiecień Węgierska Partia Pracujących, czerwiec Komunistyczna Partia Czechosłowacji, sierpień Bułgarska Partia Komunistyczna, listopad Albańska Partia Pracy, grudzień Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR). Bez względu na nazwę partie te uznawały się za partie marksistowsko - leninowskie i uznawały przywództwo Stalina. Przejęły całą władzę w swoje ręce usuwając inne stronnictwa i partie polityczne.
W konsekwencji plan Marshalla przyjęły tylko państwa kapitalistyczne Europy Zachodniej, z rządów tych państw ustąpili komuniści. W ten sposób Europa została podzielona politycznie i ideologicznie.
Podział Niemiec.
W Londynie 23 lutego 1948r. rozpoczęła obrady konferencja przedstawicieli trzech mocarstw zachodnich (Anglia, Francja, USA) z państwami Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg). Trwała ona do 01 czerwca 1948r. podjęto decyzję o wprowadzeniu nowej waluty w Triozonii – Doutshe Mark. Był to warunek, od którego spełniania uzależniano włączenie Trizonii do planu Marshala. Decyzji tych nie konsultowano z ZSRR. Stalin uznał to za naruszenie wspólnej linii politycznej wobec Niemiec. W czasie posiedzenia Sojuszniczej Rady Kontroli w Berlinie w dniu 20 czerwca 1948r. przedstawiciel ZSRR opuścili obrady zgłaszając swój sprzeciw, od tego czasu SRK nie zwoływano w ogóle. W tej sytuacji ZSRR postanowił usunąć dawnych sojuszników z Berlina. 23 czerwca wyłączono dopływ prądu, 24 czerwca 1948r. zamknięto dojazd do miasta. Rozpoczęła się tzw. blokada Berlina Zachodniego. Państwa bloku zachodniego przełamały blokadę Berlina organizując most powietrzny. Blokada trwała od 24 czerwca 1948r. do 19 maja 1949r.
Kryzys berliński wzmocnił pozycję i znaczenie Stanów Zjednoczonych w świecie, Związek Radziecki nie potrafił obronić swojej linii. Państwa zachodnie uznały przywództwo polityczne Stanów Zjednoczonych, plan Marshalla został przyjęty.
Finalizowano pracę nad utworzeniem państwa niemieckiego, w Koblencji powołano 08 lipca 1948r. Radę Parlamentarną Trizonii, która przygotowała projekt ustawy zasadniczej (konstytucji). 08 maja 1949 projekt został uchwalony, ratyfikowało go 9 spośród 10 krajów mających wejść w skład nowego państwa, a następnie zatwierdzony przez państwa okupacyjne. 14 sierpnia 1949r. przeprowadzono wybory do parlamentu (Bundestagu). 07 września 1949 parlament proklamował utworzenie Republiki Federalnej Niemiec (RFN). Składała się ona z 10 państw związkowych. Pierwszym prezydentem RFN został liberał Theodor Heuss, a pierwszym kanclerzem Konrad Adenauer.
Na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej 07 października 1949r. proklamowano powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). Istniało kilka partii, lecz władza należała do Komendantury ZSRR, która sprawowała ją poprzez Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec (SED). Prezydentem NRD został komunista Wilhelm Pieck, a premierem Otto Grotewohl.
Stalin przegrał walkę o Niemcy. Po dziewięciu miesiącach wycofał się z blokady Berlina i uznał istnienie niezależnego od ZSRR państwa niemieckiego. Niemcy zostały podzielone. RFN i Berlin Zachodni pozostały w obrębie świata zachodniego i zostały objęte planem Marshalla. Świat został podzielony na dwa zwalczające się bloki, okupacja Niemiec Zachodnich została ograniczona do minimum.
9. ZSRR a państwa zachodnie
ZSRR wyszedł z wojny zwycięsko. W Europie Armia Czerwona dotarła do Łaby i do Austrii. W ramach ZSRR znalazły się państwa bałtyckie wschodnie obszary Polski, Besarabia, na Dalekim Wschodzie Armia Czerwona dotarła do Korei. Ponownie przejęła Kraj Przymorski, Przymorski, Południowy Sachalin, Wyspy Kurylskie. ZSRR obejmował obszar 22,4 km2, zamieszkany przez około 194 mln mieszkańców, składał się z 16 republik związkowych.
Konferencja poczdamska Wielkiej Trójki powołała Komisję Ministrów Spraw Zagranicznych mocarstw do przygotowania projektów traktatów pokojowych z Niemcami i ich satelitami. W Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech dominowały już wpływy ZSRR. W tych krajach, z inspiracji ZSRR, powstały rządy uznające „sojusz” z tym państwem. Natomiast w Finlandii i Włoszech przeważały wpływy amerykańsko-angielskie. Związku Radzieckiego nie dopuszczono do kontroli Japonii, tam o wszystkim decydowali Amerykanie. W Niemczech powołano Sojuszniczą Radę Kontroli, w jej skład wchodzili komendanci wojenni czterech stref okupacyjnych, uchwały zapadały tu jednomyślnie, każde z czterech mocarstw miało prawo weta. Pierwsze posiedzenie Sojuszniczej Rady Kontroli odbyło się 30 lipca 1945r. Wydała ustawę o likwidacji wszelkich organizacji hitlerowskich, o powołaniu policji niemieckiej, o zakazie szkolenia wojskowego w Niemczech, o ukaraniu osób winnych zbrodni wojennych, zbrodni przeciw ludzkości i zbrodni przeciw pokojowi, o usunięciu hitlerowców z urzędów, o kontroli niemieckich badań naukowych, o likwidacji państwa pruskiego.
Jeszcze gorzej przedstawiała się sytuacja na forum Komisji Ministrów Spraw Zagranicznych. Tendencje kompromisowe wystąpiły jedynie w czasie sesji Komisji w Moskwie, w grudniu 1945r. Na następnych spotkaniach dominowały problemy sporne. Przedstawiciele państw zachodnich nie chcieli pogodzić się z faktami dokonanymi przez ZSRR w Europie Wschodniej. Coraz częściej pojawiały się glosy mówiące o zagrożeniu komunistycznym i konieczności przeciwstawienia się. Prasa krajów demokracji ludowej pisała o przewrotnych dążeniach imperializmu amerykańskiego, wyzysku i ucisku mas robotniczych w krajach kapitalistycznych i konieczności obalenia kapitalizmu.
Szczególną rolę w formułowaniu nowych koncepcji politycznych państw kapitalistycznych odegrał były premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Po odwołaniu go z rządu działał na rzecz powstrzymania ekspansji Stalina. Pojechał do Stanów Zjednoczonych i 05 marca 1946r.w Fulton wygłosił zasadnicze przemówienie programowe. Oskarżył on ZSRR, iż zagarnął szereg krajów, narzucił im swoje porządki i oddzielił je od reszty świata „żelazną kurtyną". „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem - stwierdził Churchill - opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu.” Churchill zakwestionował celowość przejęcia przez Polskę obszarów niemieckich występując w roli adwokata przegranych Niemiec. Wzywał do zjednoczenia wysiłków w celu odparcia rosnącego zagrożenia dla wolnego świata. Mowa Churchilla zrobiła wielką karierę. Państwa zachodnie zmieniły swój kurs polityczny i podjęły wspólne poczynania zmierzające do ograniczenia ekspansji ZSRR.
W kwietniu i maju 1946r. obradowała w Paryżu sesja Komisji Ministrów Spraw Zagranicznych. Obrady znalazły się w impasie. W związku z tym w lipcu tegoż roku amerykański generał-gubernator w Niemczech L. Clay wystąpił z propozycją połączenia amerykańskiej i angielskiej strefy okupacyjnej. Natomiast sekretarz stanu USA James Byrnes wygłosił 06 września 1946r. przemówienie w Stuttgarcie. Zapowiedział odbudowę gospodarczą i rekonstrukcję polityczną Niemiec Zachodnich oraz powiązanie ich z demokracjami zachodnimi. W ten sposób przekreślono radziecki plan zmierzający do opanowania całych Niemiec przez ich dekartelizację, denazyfikację i demokratyzację.
W tej sytuacji projektu traktatu pokojowego z Niemcami nie można było uzgodnić. Każde mocarstwo okupacyjne inaczej sobie wyobrażało przyszłość Niemiec. Postanowiono przynajmniej uzgodnić stanowisko w sprawie sojuszników Rzeszy z czasów wojny. Problem zlecono Konferencji 21 zainteresowanych państw. Obradowała ona w Paryżu od 29 lipca do 15 października 1946r. Projekty traktatów uzgodniono w październiku. Konferencja Ministrów Spraw Zagranicznych zatwierdziła je 11 grudnia 1946r., podpisano je uroczyście w Paryżu 10 lutego 1947r.
Teoretycznie biorąc państwa te rozliczyły się ze swego udziału w wojnie po stronie faszyzmu, odzyskały pełną suwerenność i weszły do rodziny wolnych narodów. Zostały też wkrótce przyjęte do ONZ. Bułgaria, Rumunia i Węgry były już państwami satelickimi ZSRR, Finlandia uzyskała status państwa niezaangażowanego, natomiast Włochy grawitowały ku sojuszowi z USA, ale w pełnej integracji ze Stanami Zjednoczonymi przeszkadzał im duży wpływ komunizmu w ich państwie.
Państwa europejskie uzależnione od ZSRR głosiły, że mają demokratyczny i ludowy charakter; nazywano je krajami demokracji ludowej (KDL).
Natomiast Niemcy stanowiły obiekt przetargowy pomiędzy obu mocarstwami. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania podpisały 02 grudnia 1946r. formalne porozumienie o połączeniu swych stref i utworzeniu od 01 stycznia 1947r. tzw. Bizonii. Funkcjonowała ona jako odrębny twór społeczno-gospodarczy kontrolowany przez Amerykanów i Anglików. Francuzi odmawiali jeszcze przyłączenia swej strefy. Przywódcy ZSRR przystąpili natomiast do umacniania pozycji swojej strefy.

VIII. PIERWSZA FAZA ZIMNEJ WOJNY 1945-1955
1. Odbudowa gospodarcza i militarna Europy Zachodniej
Wojna spowodowała wielki zniszczenia w samej Europie i ferment w koloniach. Ludy skolonizowane i uzależnione od państw europejskich stopniowo się usamodzielniały. Holenderskie Indie Zachodnie przekształciły się w Indonezję, Indie oderwały się od Wielkiej Brytanii, francuskie Indochiny proklamowały samodzielność, lecz Francja podjęła wojnę. Chiny zrzuciły zależność półkolonialną i przekształciły siew samodzielną Chińską Republikę Ludową. W 1952r. usamodzielnił się Egipt.
Zniszczenia wojenne i usamodzielnienie kolonii spowodowało, że państwa zachodnie straciły znaczenie ekonomiczne i polityczne w świecie. Zagrożenie komunizmem popychało te kraje w stronę USA, lecz obawiano się uzależniania kontynentu od zamorskiego sąsiada. Wyjście widziano w zjednoczeniu się Europy Zachodniej.
Z inicjatywy Churchilla w maju 1948r. w Hadze zorganizowano obrady Kongresu Europejskiego i powołano Radę Europejską (RE) z siedziba w Strasburgu. Do Rady weszło 10 państw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy. W 1949r. do RE przystąpiły Grecja i Turcja, w 1951r. Islandia i Republika Federalnych Niemiec.
Współpraca uległa zacieśnieniu pod wpływem planu Marshalla, który realizowano w latach 1948-1951. Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC) z udziałem 16 państw przyjmujących pomoc amerykańską utworzono 16 kwietnia 1948r. Europejską Unię Płatniczą powołano do życia 01 lipca 1950r. USA udzieliła państwom europejskim około 13 mld dolarów na stabilizację gospodarczą.
Proces integracyjny szedł dwutorowo z jednej strony Rada Europejska, a z drugiej realizacja pomocy amerykańskiej. 18 kwietnia 1950r. utworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, w której skład weszły: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN, Włochy.
Z inicjatywy amerykańskiej 04 września 1949r. powołano do życia Organizację Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization). W latach pięćdziesiątych do NATO wchodziło 15 państw członkowskich: USA, Wielka Brytania, Francja, Belgia, Kanada, Dania, Irlandia, Włochy, Holandia, Norwegia, Portugalia, Luksemburg, Grecja, Turcja, RFN.
2. Kwestia niemiecka 1943-1953
Podział Niemiec spowodował, że kwestia niemiecka nabrała dużego znaczenia w polityce światowej. Z jednej strony obawiano się odbudowy Niemiec, a z drugiej oba obozy walczyły o ich pozyskanie. Przywódcy RFN nie uznali decyzji terytorialnych konferencji poczdamskiej i głosili, że Rzesza Niemiecka istnieje nadal w granicach sprzed wybuchu wojny, to jest z 1937r., a RFN jest jej nowym wcieleniem. Odrzucając podboje hitlerowskie nie uznano też powojennych cesji terytorialnych ani też istnienia drugiego państwa niemieckiego w postaci NRD. RFN utożsamiając się z dawną Rzeszą wziął na siebie realizację zobowiązań tego państwa, więc spłacanie długów, wypłacanie rent, odszkodowań itd. RFN został uznana przez państwa zachodnie. Nie nawiązywała stosunków z ZSRR i państwami demokracji ludowej. Nie uznała nowych granic zachodnich Czechosłowacji, Polski i ZSRR. Przywódcy RFN zgłaszali roszczenia wobec tych państw, głosząc, ze ludność niemiecka została przez nie bezprawnie usunięta i pozbawiona swojej ojczyzny. Polska i ZSRR zajęły stanowisko, iż konferencja poczdamska ma charakter ostateczny i roszczenia niemieckie nie są uzasadnione. Między obu stronami występował stan napięcia i wzajemnych oskarżeń. Na wschodzie obawiano się rewizjonizmu i rewanżyzmu niemieckiego.
RFN
Stany Zjednoczone udzieliły znacznych bezzwrotnych pożyczek państwu niemieckiemu i poparcie polityczne. W 1951r. RFN zostało przyjęte do Rady Europejskiej. Państwo szybko się rozwijało mówiono nawet o cudzie gospodarczym RFN. W 1952 RFN uzyskało suwerenność – państwa zachodnie zawarły z nią sojusze. Na terenie republiki pozostały wojska trzech państw okupacyjnych, lecz w charakterze sojuszników. 27 maja 1952r. podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej, lecz nie wszedł w życie ponieważ Francja nie ratyfikowała układu. Francja obawiała się remilitaryzacji Niemiec, a tym zależało na odzyskaniu możliwości posiadania własnej armii, nazwano ją Bundeswehrą (Obrona Związku).
NRD
Obszar NRD zajmował niedoinwestowanie, ubogie obszary dawnych środkowych Niemiec. Rządziła tam jedna partia – Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec. Była ona całkowicie uzależniona od ZSRR. W 1949r. NRD podpisało deklarację, w której uznało granicę Odra - Nysa za nowa granicę wschodnią Niemiec. W 1950r. NRD podpisało układ w tej sprawie z Polską w Zgorzelcu. Układ ten oprotestowało RFN, która odmawiała NRD prawa do reprezentacji narodu niemieckiego. Społeczeństwo NRD było zniewolone pod surową kontrolą okupanta. Pomiędzy obydwoma państwami niemieckimi istniały znaczne dysproporcje gospodarcze, społeczne i polityczne. Oba zabiegały o zjednoczenie Niemiec pod swoim protektoratem. Ze względu na te problemy sporne oba państwa niemieckie nie mogły wstąpić do ONZ.
3. Polityka Stalina
Stalin pod koniec swojego życia stał się bardzo podejrzliwy, brutalny, nietolerancyjny, mściwy i krwiożerczy. Zbudował gigantyczny system represji i zniewolenia w ZSRR, cały świat oplatał siecią wywiadu i agenturą, fałszował historię własną całego ZSRR. Prowadził politykę awanturniczą i ekspansywną. W dalszym ciągu w Związku Radzieckim rozbudowywano siły zbrojne i bezpieczeństwa publicznego, rozwijano tzw. propagandę sukcesu. W 1949r. ZSRR wyprodukował własną bombę atomową; fakt ten mielił Stalina do podjęcia jeszcze bardziej awanturniczych poczynań.
Społeczeństwo radzieckie nadal silnie izolowano od reszty świata. Każdego traktowano jako potencjalnego agenta obcego wywiadu. W 1948r. zabroniono słuchania obcych rozgłośni radiowych i czytani prasy zagranicznej. Bardzo ostro potępiano obce wzorce kulturowe; odwoływanie się do zagranicy i tzw. nihilizm narodowy. Lansowano natomiast własne tradycje i zasady tzw. realizmu socjalistycznego, uprawiano megalomanię narodową, przy czym coraz częściej naród rosyjski utożsamiano z wszystkimi narodami zamieszkującymi ZSRR. Hasła wysuwane przez Stalina lub jego współpracowników podejmowały partie komunistyczne w innych krajach i nadawały im szerokiego rezonansu.
W krajach demokracji ludowej wprowadzono, więc system monopartyjny i gospodarkę planową. Na czele partii i rządu stali wyznaczeni przez Stalina lokalni pełnomocnicy lub namiestnicy, którzy pilnowali by przenoszenie radzieckich doświadczeń dokonywało się bez zakłóceń i płynnie. W Albanii funkcję taką pełnił Enver Hodża, w Bułgarii Wyłko Czerwenkow, w Czechosłowacji Klement Gottwald, w NRD Walter Ul-bricht, w Polsce Bolesław Bierut, w Rumunii Gheorge Gheorghiu-Dej, na Węgrzech Matyas Rakosi. Masowo tłumaczono prace Stalina: O językoznawstwie, Problemy ekonomiczne socjalizmu w ZSRR oraz Zasady marksizmu-leninizmu.
Do 1948r. w ZSRR i w innych partiach komunistycznych wielką rolę odgrywali politycy pochodzenia żydowskiego. Tymczasem przywódcy Izraela powiązali się nie z ZSRR, lecz z jego śmiertelnym wrogiem — ze Stanami Zjednoczonymi. Stalin uznał, że Żydzi zdradzili ideały rewolucji i przystąpił do ich bezwzględnego zwalczania. W Polsce Żydzi zdołali się obronić podejmując oskarżenie Władysława Gomułki o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne.
Szczególnego znaczenia nabrała walka o wpływy w Korei. W czerwcu 1950r. incydenty graniczne między Koreą Północną i Południową przekształciły się w formalną wojnę. Obie strony oskarżały się o agresję. Faktycznie dokonali jej komuniści z Korei Północnej za zgodą Stalina i Mao Tse-tunga. Stany Zjednoczone udzieliły poparcia Korei Południowej i zdołały do tego pociągnąć większość członków ONZ. Komuniści chińscy i radzieccy uznali to za złamanie statutu ONZ i jawną ingerencję USA w sprawy wewnętrzne Korei. Stalin z jednej strony wspierał Koreę Północną, a z drugiej wzywał do obrony pokoju zagrożonego przez imperializm.
Od 05 do 14 października 1952r. w ZSRR przeprowadzono obrady XIX Zjazdu Partii Komunistycznej. Stalin rządził poza wszelką kontrolą. W zjeździe wzięły udział 44 delegacje partii komunistycznych innych krajów świata. Zjazd podjął uchwałę o zmiany nazwy partii z Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) na Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR). Aprobował też politykę wewnętrzną i zagraniczną Stalina w okresie minionych 13 lat. Stalin nie liczył się z nikim, wciąż podejrzewał spiski przeciw sobie. 13 stycznia 1953r. aresztowano 11 lekarzy powiązanych z najwyższymi władzami. Oskarżono ich o mordowanie czołowych działaczy partyjnych i państwowych oraz próbę otrucia Stalina.
Komunikat o śmierci Stalina ogłoszono 05 marca 1953r. Mimo upływu tylu lat dotąd nie wyjaśniono czy była to śmierć naturalna czy zgon „nieśmiertelnego" i „umiłowanego" przywódcy został przyspieszony przez zagrożonych współpracowników. Śmierć Stalina stanowi ważną cezurę w historii ZSRR i całego świata. Przywódcy ZSRR postanowili zerwać z narzuconymi przez Stalina metodami rządzenia, stworzyli tzw. kolektywne kierownictwo wzajemnie się kontrolując. Postanowili też osłabić bezpośredni wpływ partii i ideologii na władzę wykonawczą, czyli rząd. Szefem rządu był Gieorgij Malenkow, jego zastępcami zaś Beria, Bułganin, Mołotow.
Nikitę Chruszczowa awansowano z sekretarza Obwodowego Komitetu KPZR w Moskwie na stanowisko sekretarza KC KPZR. Nie uzyskał on jednak stanowiska I sekretarza lub przewodniczącego KC, lecz jednego z sekretarzy, których liczbę zmniejszono do pięciu. Chruszczow koordynował ich pracę, ale nie mógł im narzucić swego zdania. W kierownictwie w ZSRR po śmierci Stalina toczyła się ostra walka o przywództwo i władzę.
4. Sytuacja w Wielkiej Brytanii, Francji i we Włoszech
Wielka Brytania
Rządy Partii Pracy w Anglii trwały do jesieni 1951r. W okresie dokonano wielu reform gospodarczych i społecznych, przeprowadzono nacjonalizację banków oraz niektórych gałęzi przemysłu i komunikacji czas pracy skrócono do 44 godzin w tygodniu (1947), rozbudowano społeczną służbę zdrowia i ubezpieczenia społeczne.
Jednocześnie postępował proces rozpadu Imperium Brytyjskiego. Do niepodległości dążyli Egipcjanie, Hindusi, narody arabskie. Wojska brytyjskie okupowały Niemcy. W sierpniu 1947r. proklamowano niepodległość Indii i Pakistanu. W październiku 1947r. Anglia uznała suwerenność Birmy, a Cejlonowi przyznała status dominium. Wojnę podjęła natomiast na Malajach i w niektórych rejonach Afryki (Nigeria). Rząd Clementa Richarda Attlee poparł amerykański plan odbudowy gospodarki niemieckiej i utworzenia RFN. Na Bliskim Wschodzie hamowano walkę o utworzenie państwa Izrael; podczas walki z organizacjami żydowskimi Anglia poniosła znaczne straty moralne i materialne. Państwo Izrael utworzono w maju 1948 r., ale rząd brytyjski uznał je dopiero w lutym 1949r.
Trudności płatnicze zmusiły rząd do podjęcia pożyczek w USA. W 1948r. Anglia przystąpiła do planu Marshalla i w latach 1948-1950 uzyskała pomoc w wysokości 2688 mln dolarów. Rząd Partii Pracy zrezygnował z przedwojennej samodzielności. W 1947 podpisano układ o współpracy z Francją, a w 1949 r. Anglia przystąpiła do NATO. Nie uznano natomiast ChRL i podtrzymywano współpracę z Czang Kaj-Szekiem na Tajwanie. Zwalczano stalinowską ekspansję w Europie i w Azji.
Rząd konserwatywny Wielkiej Brytanii wspólnie z USA i Francją uznał, iż stan wojny z Niemcami jest zakończony (09 sierpnia 1951). To samo zadecydowano w odniesieniu do Japonii. Anglicy zbudowali własną bombę atomową i weszli do klubu atomowego (02 października 1952). W 1953 r. poparli przewrót w Iranie, ale kontrolę nad wydobyciem ropy naftowej w tym państwie przejęli Amerykanie. Konserwatyści poparli amerykańskie plany uzbrojenia RFN i wciągnięcia jej do NATO. W 1954r. poparli idee przekształcenia Unii Zachodniej w Unię Zachodnioeuropejską i wyrazili zgodę na włączenie Zagłębia Saary do RFN.
29 października 1956r. armia izraelska uderzyła na Egipt. W następnym dniu Anglia i Francja wystosowały ultimatum, żądając zgody na obsadzenie przez nie strefy Kanału Sueskiego w celu zabezpieczenia żeglugi. Egipt ultimatum odrzucił. W tej sytuacji lotnictwo angielskie i francuskie od 31 października do 4 listopada 1956r. zbombardowało obiekty wojskowe Egiptu; 5 listopada wojska obu państw wylądowały w strefie Kanału i zajęły Port Said. Armia Izraela zajęła Półwysep Synaj. Była to jawna agresja i wielka kompromitacja rządu brytyjskiego.
Francja
W 1946r. we Francji odbudowano system wielopartyjny, odrzucono przedłożony przez de Gaulle'a projekt konstytucji i wprowadzono konstytucję liberalną IV Republiki. Prezydentem Francji w 1947 r. został socjalista Vincent Auriol.
Koalicyjne, często zmieniające się rządy IV Republiki opierały się na socjalistach, radykałach i chadekach. Były słabe i nie mogły rozwiązać żadnego z wielkich problemów stojących przed Francją. W 1948 r. Francja uzyskała kredyty amerykańskie w ramach planu Marshalla, co poprawiło nieco jej sytuację. Stany Zjednoczone postawiły jednak wtedy w Europie nie na Francję, lecz na Niemcy. Wbrew planom i dążeniom francuskim powstało silne państwo niemieckie, które szybko uzyskało duże wpływy ekonomiczne. W 1949r. Francja przystąpiła do NATO.
Francja przeżywała wielkie trudności związane z procesem dekolonizacji. Japończycy 09 marca 1941r. rozbroili oddziały francuskie w Indochinach, usunęli administrację francuską i utworzyli uzależnione od siebie rządy w Kambodży, Laosie i Wietnamie. Głosili hasła antykolonialne i panazjatyckie. Cesarz Wietnamu Bao-Dai wypowiedział układ z Francją i proklamował niepodległość Wietnamu w ramach japońskiej Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Dobrobytu. W sierpniu 1945r. na obszarach wyzwolonych w północnym Wietnamie proklamowano odbudowę samodzielnego państwa i powołano Komitet Wyzwolenia Narodowego z Ho Chi Mincem na czele. Oddziały partyzanckie przekształcono w Armię Ludowo-Wyzwoleńczą Wietnamu. Cesarz Bao-Dai abdykował. Ho Chi Minh 02 września 1945r. proklamował niepodległą Demokratyczną Republikę Wietnamu ze stolicą w Hanoi. Tymczasem rząd gen. de Gaulle'a nie uznał tych faktów i postanowił wystąpić w obronie swych praw w Wietnamie. Uzyskał wsparcie Anglii i Chin. Jesienią 1945r., na teren Półwyspu Indochińskiego wkroczyły oddziały brytyjskie, chińskie i francuskie, które się rozprawiły się Armią Ludowo Wyzwoleńczą. W tej sytuacji ALW kontynuowała wojnę partyzancką. W sierpniu 1950r. do Sajgonu przybyła misja amerykańska.
20 lipca 1954r. w Genewie podpisano czterostronne porozumienie (Francja, Wielka Brytania, ZSRR i ChRL). Stany Zjednoczone brały udział w konferencji, ale układu nie podpisały. Wietnam podzielono na dwie części wzdłuż 37 równoleżnika, powstały dwa państwa wietnamskie.
2 marca 1956r. Francja zawarła układ z Marokiem przyznający mu pełną suwerenność. W ślad za Francją poszła Hiszpania. Maroko zjednoczyło się 20 marca 1956r. Francja uznała też niepodległość Tunezji. Natomiast Algierii odmówiono uznania praw do niepodległości. Był to obszar powiązany z Francją od 1830r. Na 8 mln mieszkańców Algierii 1 mln stanowili Francuzi, którzy czuli się panami i od pokoleń byli tam zadomowieni, tubylcy byli pozbawieni praw. Tymczasem w czasie burzliwych wydarzeń 1943 roku 56 polityków algierskich, z Abbasem Farhatem na czele, ogłosiło Manifest Ludu Algierskiego, w którym wzywano do walki o autonomię narodową i reformy społeczne. Rząd Francji próbował pójść na pewne ustępstwa i 20 września 1947r. ogłosił Statut Organiczny Algierii, w którym zapowiadano równouprawnienie języka arabskiego, zniesienie kontroli wyznaniowej, znanie prawa głosu kobietom i ogólną demokratyzację stosunków.
W marcu 1954 r. utworzono w Algierze Komitet Rewolucyjny Jedności Akcji (CRUA), który podjął bezpośrednie przygotowania do powstania zbrojnego. Wybuchło ono 01 listopada 1954 r.; CRUA przekształcił się we Front Wyzwolenia Narodowego (FLN). Francja podjęła walkę z powstańcami, która trwała do 1962r.
Włochy
Na sytuację w kraju wielki wpływ wywierała przegrana wojna i upadek faszyzmu. Próbowano rozliczyć faszystów i osoby odpowiedzialne za klęskę. Do głosu dochodziły partie polityczne działające przed przejęciem władzy przez Mussoliniego. We Włoszech toczyła się ostra walka o władzę i kierunek rozwoju państwa. Kraj był wyczerpany wojną, zniszczony i zagrożony koniecznością poniesienia konsekwencji awanturniczej polityki Mussoliniego. Odpowiedzialnością obciążano też króla Wiktora Emanuela III. Albania i Etiopia odzyskały niepodległość i wysuwały własne roszczenia wobec okupanta. Odpadły kolonie włoskie w Afryce: Erytrea, Somali, Cyrenajka, Trypolitania przeszły pod kontrolę brytyjską jako obszary powiernicze ONZ. Powstały spory graniczne z Austrią i Grecją.
Nowy rząd koalicyjny utworzono 10 czerwca 1945 r. Był to rząd sześciu stronnictw antyfaszystowskich z przywódcą liberałów Ferucciem Parii na czele. Do rządu weszli przedstawiciele socjalistów i komunistów. Jednak już w grudniu dokonano zmiany rządu, którego przewodnictwo przejął przywódca chadecji De Gasperi. 2 czerwca 1946r. przeprowadzono referendum w sprawie stosunku do monarchii i wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego. Król Wiktor Emanuel III w maju 1946 r. abdykował na rzecz swego syna Humberta i opuścił kraj licząc, iż w ten sposób uratuje monarchię. Nadzieje te jednak się nie sprawdziły. Większość ludności wypowiedziała się przeciw monarchii. Włochy przekształciły się w republikę 12 czerwca 1946r. Pierwszym prezydentem Włoch został przedstawiciel liberałów Enrico de Nicola.
Powołana w Poczdamie Komisja Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw wypowiadała się przeciw postulatom włoskim. W drugiej połowie 1946r. obradowała w Paryżu konferencja pokojowa w sprawie zawarcia układów pokojowych z państwami satelickimi III Rzeszy. Na mocy układu pokojowego w Paryżu z 10 lutego 1947r. Włochy zostały zobowiązane do zapłacenia odszkodowań wojennych w wysokości 360 ml dolarów na rzecz Albanii, Etiopii, Grecji, Jugosławii i ZSRR. Traciły wyspy Dodekanezu na rzecz Grecji, Istrię i część Julijskiej Krainy na rzecz Jugosławii, rejon Triestu przekształcono w Wolne Terytorium Triestu.
Zgromadzenie Ustawodawcze Włoch uchwaliło 22 grudnia 1947r. nową konstytucję. Utrwalała ona ustrój republiki demokratyczno-parlamentarnej i stanowiła, że parlament włoski ma dwuizbowy charakter. De Gasperi utworzył nowy rząd koalicyjny, dysponował dużą przewagą w parlamencie i mógł podjąć zasadnicze decyzje polityczne. Włochy przyjęły plan Marshalla, poparły ideę utworzenia RFN, przystąpiły do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), w grudniu 1955r. zostały przyjęte do ONZ.
5. ONZ w okresie narastania zimnej wojny
Sytuacja polityczna świata znajdowała pełne odbicie w działalności ONZ. Na forum tej organizacji dochodziło do konfrontacji dwóch linii politycznych. Stany Zjednoczone próbowały wykorzystać swoją przewagę w Zgromadzeniu Ogólnym i obejść zasadę weta wielkich mocarstw w Radzie Bezpieczeństwa. Jesienią 1947 r. wystąpiły z wnioskiem, by wyłonić Małe Zgromadzenie zwane Komisją Międzysesyjną Zgromadzenia Ogólnego. Miał to być organ działający permanentnie i zastępujący w pewnym sensie Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa. Dotyczyło to głównie bieżących spraw politycznych.
W 1947r. podjęła działalność Komisja Praw Człowieka ONZ. Przystąpiono do opracowania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Uchwalono ją 10 grudnia 1948r.
Podjęto starania o wprowadzenie tych zasad w życie. Rozpoczęto prace nad opracowaniem Konwencji Praw Człowieka, powołano Komisję Prawa Międzynarodowego, Komisję Praw Kobiet, Komisję Rozbrojeniową, Komisję Socjalną, Komisję do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej i inne. Rząd USA nie ratyfikował Deklaracji Praw Człowieka jako konwencji. Podjęto dyskusję na temat dekolonizacji.
W latach 1947/48 ONZ odegrała poważną rolę w rozwiązaniu problemu palestyńskiego, ale w 1950r. uwikłana została w konflikt koreański. ZSRR domagał się przyjęcia Chińskiej Republiki Ludowej do ONZ, Stany Zjednoczone nie chciały do tego dopuścić, ponieważ Chiny reprezentowane były w ONZ przez Republikę Chińską Czang Kaj-Sze-ka z Tajwanu. ONZ przekształciła się w pewnym sensie w organ polityczny Stanów Zjednoczonych. Wiele państw należących do ONZ było ekonomicznie uzależnionych od USA i głosowało zgodnie z życzeniem tego mocarstwa. ZSRR krytykował ten stan rzeczy.
Następcą przewodniczącego ONZ Trygve Lie został Szwed Dag Hammarskjold (1905-1961). Wybrano go 8 kwietnia 1953 r.; wyboru dokonano spośród pięciu kandydatów.
Stopniowo postępował proces odprężenia, który prowadził do wyjścia z impasu i uratowania ONZ. Na VII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ (15 września- 15 grudnia 1953) podjęto dyskusję na temat rozbrojenia. Powstały nowe impulsy w kwestii niemieckiej. W miarę przyjmowania do ONZ nowych państw Azji i Afryki układ sił w ONZ zmieniał się. W ONZ powstała grupa członków reprezentujących państwa Trzeciego Świata, państw oscylujących pomiędzy USA i ZSRR. Szczególnego znaczenia nabrały Indie z ich polityką porozumienia się i odprężenia. Poważne zmiany nastąpiły w ZSRR.
6. Zmiany w ZSRR po śmierci Stalina
W kierownictwie w ZSRR po śmierci Stalina toczyła się ostra walka o przywództwo i władzę. Represje stalinowskie kosztowały życie około 40 mln ludzi. Domniemany następca Stalina – Beria chciał wycofania ZSRR z tego kraju. Beria przeprowadził wiele zmian personalnych. Pozostali przywódcy obawiali się, by nie przejął on całej władzy w swoje ręce i nie przywrócił systemu panującego za życia Stalina; przez wiele lat uchodził za bliskiego współpracownika Stalina i wykonawcę wielu jego pomysłów stosowania represji. Beria interesował się też polityką zagraniczną. Zmierzał do zjednoczenia Niemiec.
Zjednoczone Niemcy miały być rozbrojone i zneutralizowane. Polityce tej sprzeciwiali się inni przywódcy z Malenkowem na czele oraz aktualne kierownictwo NRD z Walterem Ulbrichtem. Sytuacja ekonomiczna NRD była bardzo trudna.
W Berlinie 17 czerwca 1953 r. wybuchł wielki strajk na tle ekonomicznym. Szybko ogarnął wiele innych miast NRD i przekształcił się w powstanie zbrojne. Akcją pacyfikacyjną kierował Beria, który w tym celu wyjechał do NRD. Przeciwnicy Berii w Moskwie z Malenkowem na czele wykorzystali te wydarzenia i fakt wyjazdu Berii do Berlina i zmontowali przeciw niemu spisek. 26 czerwca 1953r. Beria został aresztowany w czasie posiedzenia prezydium rządu, a następnie oskarżony o zdradę i stracony.
Po odsunięciu Berii powstało tzw. kolektywne (zbiorowe) kierownictwo w składzie: Gieorgij M. Malenkow, Nikita S. Chruszczow i Nikołaj A. Bułganin. Jednak we wrześniu tegoż roku przywrócono stanowisko I sekretarza KC KPZR. Został nim Chruszczow.
Nowe kierownictwo radzieckie podjęło szereg reform społecznych. Powołano komisje rehabilitacyjne, ale pracowały one ospale. W obozach nadal przebywało 1,4 mln osób.
W lutym 1955r. odsunięto Malenkowa ze stanowiska premiera, zajął je Bułganin, stanowisko ministra obrony przejął marszałek Żuków. Przeprowadzono reorganizację aparatu partyjnego i państwowego.
Nowe kierownictwo zmierzało też do zrewidowania awanturniczej polityki zagranicznej Stalina. W lipcu 1953r. przywrócono stosunki dyplomatyczne z Izraelem. Ambasadorem Izraela w ZSRR została urodzona w Kijowie Golda Meir. Nowe podejście władz ZSRR pozwoliło podjąć rokowania na temat przerwania działań zbrojnych w Korei. 27 lipca 1953r. podpisano porozumienie i wojna została przerwana. Koreę podzielono według 37 równoleżnika.
7. Niemcy w polityce ZSRR i powstanie Paktu Warszawskiego
Rząd RFN od 1950 r. prowadził starania o odbudowę sił zbrojnych. Przeciw remilitaryzacji Niemiec szczególnie ostro występowali ich sąsiedzi (Czechosłowacja, Francja, Polska) i ZSRR. Przywódcy USA uzgodnili z kanclerzem, Adenauerem, iż RFN, powinna zostać członkiem Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). W Moskwie od 29 listopada do 2 grudnia 1954r. odbyła się konferencja z udziałem przywódców: Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. Zagrożono, że jeśli RFN zostanie przyjęte do NATO, to państwa te utworzą własną polityczno-wojskową organizację obronną. RFN została przyjęta do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO 20 września 1954r.
W tej sytuacji 11 maja 1955r. zebrali się w Warszawie przedstawiciele rządów wyżej wymienionych państw i powołali Układ Obronny, zwany potocznie Układem Warszawskim albo Paktem Warszawskim. Układ podpisano 14 maja 1955r.
RFN weszła do NATO i stała się pełnoprawnym uczestnikiem struktur obronnych państw zachodnich. Związek Radziecki należał jednak do grupy państw odpowiedzialnych za losy Niemiec w całości. Berlin był nadal podzielony i podlegał okupacji czterech mocarstw, bez ich zgody nie można było podjąć ważniejszych decyzji. Kanclerz Adenauer postanowił odwiedzić ZSRR i wynegocjować pewne ustępstwa. Rząd ZSRR zgodził się podpisać porozumienie. Oba państwa uznały się wzajemnie i nawiązały ze sobą stosunki dyplomatyczne. Podpisanie układu nie oznaczało, że RFN rezygnuje z walki o ponowne zjednoczenie Niemiec.
Pozycja NRD na forum międzynarodowym była słaba, suwerenność bardzo ograniczona, nie miała własnej armii. Władze radzieckie zwolniły NRD od płacenia odszkodowań wojennych i pokrywania kosztów pobytu radzieckich wojsk okupacyjnych w NRD. Rząd ZSRR 25 marca 1954r. ogłosił, że NRD uzyskała suwerenność, a 25 stycznia 1955r. zadekretowano zakończenie stanu wojny z Niemcami.
Po wyjeździe delegacji RFN z Moskwy władze ZSRR zaprosiły do siebie delegację NRD. Podpisano dwustronny układ o wzajemnych stosunkach i stwierdzono w nim, że stosunki te opierają się na zasadzie równości, wzajemnego poszanowania i suwerenności. NRD w 1956 r. przystąpił do Układu Warszawskiego.
Rząd NRD zabiegał o nawiązanie stosunków dyplomatycznych z RFN, ale rząd RFN nie odpowiadał na pisma przywódców NRD, państwa tego nie uznawał, traktując je nadal jako strefę okupacyjną ZSRR. RFN odmawiała nawiązania stosunków dyplomatycznych nie tylko z NRD, ale również z Polską i innymi krajami demokracji ludowej, które uznawały NRD. Pomiędzy obu państwami toczyła się ostra walka propagandowa. Oba też nadal nie mogły wstąpić do ONZ.

IX. KRYZYS ROKU 1956
3. Wydarzenia w Polsce 1956
Najbardziej napięta sytuacja spośród krajów demokracji ludowej panowała w Polsce i na Węgrzech. Państwa te przeżywały trudności ekonomiczne i opierały się stalinizacji. W krajach tych wkroczono już w 1955r. na drogę reform i uległy one propagandzie antykomunistycznej z Zachodu – proces ten nazwany został „odwilżą”. XX Zjazd KPZR (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego) obradował w dniach od 14 do 25 lutego 1956r. w Moskwie i odegrał on dużą rolę w dziejach ZSRR i całego ruchu komunistycznego na świecie. Odczytano na nim referat Nikity Chruszczowa, w którym przedstawiono zbrodnie stalinowskie.
Po zjeździe Moskwie przywódca partii komunistycznej w Polsce Bolesław Bierut zmarł. PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza) nie miała na kandydata przywódcy o niezbędnym autorytecie politycznym i moralnym. Stanowisko I sekretarza KC PZPR objął Edward Ochab. Referat Chruszczowa podzielił partię w Polsce na dwie zwalczające się grupy: natolińczyków i puławian. Pierwsza z nich zmierzała do zahamowania tempa przemian i zachowania sojuszu z ZSRR, druga oskarżała ZSRR o nadużycie władzy oraz dążyła do reform i osłabienia współpracy z ZSRR.
28 czerwca 1956r. w Poznaniu wybuchł strajk powszechny, który przekształcił się w walki zbrojne z przedstawicielami władz bezpieczeństwa publicznego. Do akcji wprowadzono wojsko – padło około 70 zabitych i kilkuset rannych. Wydarzenia te odbiły niegłośnym echem w kraju. Jesienią 1956r. w Polsce dyskutowano i demonstrowano, żądając usunięcia doradców radzieckich, przywrócenia państwu suwerenności gospodarczej i politycznej. Do kierownictwa PZPR powołano Władysława Gomułkę. Moskwa nie chciała dopuścić do zmian w Polsce i skierowała swe garnizony na Warszawę. Sytuacja była trudna jednak rząd PZPR doszedł do porozumienia z ZSRR. Polska po odzyskaniu suwerenności miała pozostać w RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i Układzie Warszawskim.
4. Kryzys węgierski
Podobnie na Węgrzech sprzeciwiano się stalinizacji. Tam proces „odwilży” rozwijał się od wiosny 1953r. Pod presją przywódców radzieckich dotychczasowy przywódca stalinowskiego skrzydła w partii Matyas Rakosi (Rosenfeld) w lipcu ustąpił, że stanowiska premiera, zachowując funkcję I sekretarza KC partii, lecz w 1955r. usunięto go z partii, a w 1956r. ze stanowiska. Jego stanowisko zajął Erno Gero. Tymczasem przez kraj przetaczały się masowe demonstracje, powstawały grupy dyskusyjne, które ulegały idee szerzonym przez Radio „Wolna Europa”. Demonstracja solidarnościowa z Polską Gomułki przekształciła się 23 października 1956r. w powstanie zbrojne. Żądano wycofania wojsk radzieckich i poszanowania suwerenności Węgier. KC Węgierskiej Partii Pracujących w nocy z 23/24 października powołał Komitet Wojskowy, postanowił się zwrócić do ZSRR o pomoc i powołać nowy rząd. Nowym premierem został Imre Nagy. Jego rząd proklamował 24 października stan wyjątkowy. W dniach od 23 – 28 października w wyniku powstania zginęło 3 tys. osób. 30 października wojska radzieckie wycofały się z Budapesztu. Rząd ZSRR ogłosił 30 października 1956r. deklarację, w której stwierdził, iż uznaje prawo każdego narodu do decydowania o swoich losach i poszczególnych praw do suwerenności.
Imre Nagy rozwiązał Węgierską Partię Pracujących i powołał nową Socjalistyczną Partię Robotniczą (WSPR). Z rządu odwołano ministrów o przekonaniach komunistycznych. Ministrem obrony narodowej został Pal Meleter, który wraz z gen. Beleą Kirlalym przystąpił do organizowania Rewolucyjnego Komitetu Wojskowego Republiki Węgierskiej. Premier Nagy ogłosił 31 października, iż Węgry występują z Układu Warszawskiego, a 1 listopada proklamował Węgry na państwo neutralne. Przywódcy radzieccy nie uznali tego stanu rzeczy. Tymczasem w Szolnok utworzono Węgierskie Rewolucyjne Centrum, które powołało Węgierski Rewolucyjny Rząd Robotniczo – Chłopski. Premierem tego rządu został Janos Kadarem. Grupa ta zwróciła się do ZSRR z prośbą o pomoc w walce z „kontrrewolucją”. Wojska radzieckie ruszyły 4 listopada. W stolicy walki trwały do 14 listopada, a na prowincji do końca miesiąca. Powstańcy nie uzyskali zapowiedzianej pomocy z zagranicy, powstanie zostało stłumione, a jego uczestnicy byli długo represjonowani.
Interwencja ZSRR została zaskarżona do ONZ. Zgromadzenie ogólne podjęło rezolucje by ZSRR wycofał swe wojska z Węgier, jednak rząd Kadara uznał te postulaty za wtrącanie się do spraw wewnętrznych Węgier i nie zastosował się do nich.
5. Międzynarodowe aspekty kryzysu 1956
Wydarzenia w Polsce i na Węgrzech stały się przedmiotem sporów na forum ruchu robotniczego na świecie. Dyskusje prowadziły do potępienia ZSRR i zrywania z ideą komunizmu, dały podstawę do wielu rozłamów i podziałów organizacyjnych, spowodowały poważne rozluźnienie spoistości ruchu komunistycznego i jego osłabienie. Wydarzenia te wykazały, że ZSRR nie chce rozluźnić uzależnienia od siebie państw demokracji ludowej. Złagodzono jedynie metody zależności, ale nie zrezygnowano z niej. Deklarację o zasadach współpracy z tymi krajami ogłoszono 30 października 1956r. uznając ich prawo do suwerenności. Państwa demokracji ludowej odczuły znaczną poprawę sytuacji „suwerenność” pozwalała na w miarę samodzielne kształtowanie polityki wewnętrznej. Sprawy zagraniczne tych państw były nadal zależne od ZSRR. RWPG nadal funkcjonowało, podobnie Układ Warszawski.

X. RYWALIZACJA DWÓCH BLOKÓW POLITYCZNYCH W LATACH 1957-1976.
1. Polityka ZSRR pod rządami Chruszczowa i Breżniewa
Do roku 1953 ZSRR zapisywał się głównie sukcesami militarnymi i podbojami terytorialnymi. Pod względem gosp. ustępował on głównym, uprzemysłowionym krajom kapitalistycznym.
Ekipa Chruszczowa w latach 1953-55 przeprowadziła szereg reform, wycofujących się z błędnych decyzji okresu stalinowskiego:
- ograniczenie wyścigu zbrojeń i rywalizacji między krajami kapitalistycznymi,
- redukcja armii do ok. 2 mln ludzi,
- kampania na rzecz zagospodarowania dziewiczych obszarów Kazachstanu i Syberii (wysłano tam młodzież-mieli uprawiać zboże w celu zapewnienia sobie wystarczalności wyżywienia, aby nie importować zboża z zagranicy) – kampania nie odniosła sukcesu.
1959r. – XXI zjazd KPZR – uchwalono założenia planu siedmioletniego na lata 1959-1965 podjęto inicjatywę doścignięcia w produkcji rolnej i przemysłowej rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Podjęto szeroką akcję propagandową i rozwinięto inicjatywy gosp. – zanotowano szereg sukcesów umacniających pozycję ZSRR na arenie międzynarodowej:
1954r. – I w świecie elektrownia atomowa
1957r. – atomowy lodołamacz
04.10.1957r. – wystrzelono w kosmos I sztucznego satelitę ziemi
12.04.1961r. – Jurij Gagarin na statku „Wostok” po raz pierwszy w ciągu 108 min obleciał dookoła glob ziemski.
Twierdzono, że ZSRR wykorzysta energie atomową i rakietową dla dobra ludzkości.
05.08.1963r. podpisano układ w sprawie zakazu rozprzestrzeniania broni atomowej (tzw. „Klub atomowy” – klub państw europejskich przeciwko rozprzestrzenianiu broni atomowej).
Przywódcy Chińscy zażądali udostępnienia technologii produkcji broni atomowej. Gdy ZSRR odmówił, pogorszeniu uległy stosunki radziecko – chińskie.
17 – 31.10.1961r. w Moskwie obradował XXII zjazd KPZR. Chruszczow wygłosił referat oskarżający Stalina o rządy powodujące zacofanie ZSRR – zapowiedział reformy mające rzekomo za 20 lat wyprzedzić Stany Zjednoczone w produkcji przemysłowej. Głoszono, że przyszłość należy do komunizmu. Po zjeździe trumnę ze zwłokami Stalina usunięto z Mauzoleum na Placu Czerwonym, pozostawiając tam tylko Lenina, Stalinogród przemianowano na Wołgograd. Próbowano przejść do kultu Chruszczowa (nakręcono propagandowy film pt.”Nasz Nikita Siergiejewicz”), ale nie miał on charyzmy, kpiono z niego, jego decyzje były nierozważne. Polityka zagraniczna w dobie Chruszczowa doprowadziła do pogorszenia stosunków ZSRR z USA, RFN, ChRL, a reformy wewnętrzne godziły w niepodważalną pozycje biurokracji i tzw. Kompleksu przemysłowo – militarnego. Fakty te spowodowały, iż przywódcy ZSRR ZSRR wojska zawiązały spisek i 14.10.1964r. zmuszono Chruszczowa z ustąpienia ze stanowiska.
Jego miejsce zajął Leonid Ilicz Breżniew – objął stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR. Był to człowiek przeciętny, stał się marionetką sterowaną przez kolegów, za nim stała ekipa kompleksu przemysłowo – militarnego przejmując władzę w państwie, jednocześnie hamując reformy społeczne. Premierem został przedstawiciel przemysłu zbrojeniowego Aleksje Nikołajewicz Kosygin. Zabroniono krytyki Stalina i znaczne środki przeznaczono na rozwój przemysłu zbrojeniowego, podbój kosmosu i ośrodki atomowe. Przemysł zbrojny pochłaniał ogromne środki nie przynosząc efektów, miał utajniony charakter.
Bardzo wolno podnosił się poziom kulturalny i techniczny. Społeczeństwo ZSRR było izolowane od reszty świata. Żyło w swoistym getcie. ZSRR zajmowało obszar 22,4 mln km². W 1959r. w miastach mieszkało 48% ludności, w roku 1971 liczba ta zwiększyła się do 58% ogółu ludności. Liczba miast liczących ponad 1 mln mieszkańców wzrosła do 10. Poważnie rozwijał się przemysł. W 1970r. przemysł dał 60% globalnego produktu społecznego – rolnictwo tylko 16%. Produkowano coraz więcej, lecz ciągle za mało i w złej jakości. Decydowało o tym bardzo niska wydajność pracy i mała konkurencyjność. Był to poważny wzrost ilościowy, jednak w porównaniu z innymi państwami kapitalistycznymi było to nadal za mało. Potencjał gosp. ZSRR nie został w pełni wykorzystany – powodował to wadliwy system społeczny, zła organizacja, niska wydajność pracy. Radziecki potencjał gosp. był słabo związany z gosp. krajów uzależnionych od ZSRR.
Od 1949r. formalnie istniała Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Działalność podjęła w 1953r. Skupiała kraje socjalistyczne, była jednak całkowicie zdominowana przez menadżerów radzieckich. Nie była czynnikiem stymulującym i przyspieszającym rozwój ekonomiczny bloku jako całości.
2. Problem Niemiecki w latach 1957 – 1967
RFN pod rządami koalicji CDU/CSU – FDP osiągnęła szybko bardzo dobre efekty ekonomiczne. W roku 1960 zajmowała 3 miejsce na świecie (po USA i ZSRR) w wytopie surówki żelaza, czwarte w produkcji energii elektrycznej, piąte w wydobyciu węgla kamiennego. RFN zajmowała czwarte miejsce w globalnej produkcji przemysłowej świata, szybko rosły jej obroty handlu zagranicznego, spłaciła długi zagraniczne i przystąpiła do spłacania odszkodowań osobom pokrzywdzonym przez trzecia rzesze (Izrael).
Rozwój przemysłu i usług wpłynął na wzrost zatrudnienia (ograniczenie bezrobocia), RFN wchłonęła 8 mln przesiedleńców ze Wschodu, wzrastał przyrost naturalny.
Te sukcesy przyczyniły się do popularności partii rządzących, z ich przywódcą Konradem Adenauerem na czele. Wybory z 15.09.1957r. dały im 50% głosów i absolutną większość w parlamencie. Powstał rząd złożony tylko z przedstawicieli chadecji (CDU/CSU).
W 1961r. koniunktura uległa osłabieniu:
- zwolnienie tempa rozwoju ekonomicznego
- większa liczba bezrobotnych
- wzmaganie napięć społecznych
- mniejsza popularność partii rządzących.
Wybory z 17.09.1961r. odnotowały spadek głosów na CDU/CSU. Utworzono rząd w koalicji z FDP. Kanclerzem został ponownie Adenauer. Partia komunistyczna w 1957r. została zdelegalizowana, znikały też wpływy partii prawicowych i nacjonalistycznych. Umacniały się tendencje demokratyczne.
Wynik plebiscytu 23.10.1955r. przesadził o przyłączeniu w 1957r. Zagłębia Saary do RFN jako kolejnego kraju (Sarrand).
RFN nie należało do ONZ, a jej udział w NATO miał defensywny charakter. Narody europejskie nadal obawiały się Niemców. Adenauer pragnął usunąć te obawy, chcąc pojednania z Europą. Skłaniała tez do tego wspólna obawa przed ekspansją i zagrożeniem ZSRR.
W Pałacu Elizejskim w Paryżu kanclerz Adenauer i prezydent de Gaulle 22.01.1963r. podpisali układ o współpracy gosp. i kulturalnej między obu państwami. Rząd RFN nie podejmował jednak pojednania z krajami Europy Wsch., co budziło liczne spory.
Po 14 latach ze stanowiska kanclerza, 15.10.1963r. Adenauer ustąpił. Stanowisko po nim objął Ludwig Erhard, rzecznik zacieśnienia współpracy z USA, co prowadziło do osłabienia dotychczasowej współpracy z Francją. Nie potrafił on jednak ponownie ożywić gosp. niemieckiej. RFN przezywała recesję. Upadały stare technologie oparte na wydobyciu węgla, wytopie stali, budowie okrętów, nowe zaś oparte na przetwórstwie ropy naftowej, okazały się nietrafnym posunięciem.
Kryzys spowodował rozpad dotychczasowej koalicji rządowej chadecji z liberałami. Erhard podał się do dymisji 30.11.1966r.,a 01.12.1966r. powołano rząd wielkiej koalicji z udziałem SPD. Kanclerzem został Kurt Georg Kiesinger z CDU, a wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych Willy Brandt z SPD. Podjęto próbę szukania porozumienia z państwami Europy Wsch.:
- 31.01.1964r. – nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Rumunią,
- socjaldemokraci podjęli dialog z NRD zmierzając do formalnego uznania drugiego państwa niemieckiego. Zapowiadali też uznanie nowej granicy Zach. Polski
- RFN 31.01.1968r. wznowiła stosunki dyplomatyczne z Jugosławią.
Szukano dróg ożywienia rynków zbytu na wschodzie.
Szczególnie zadanie w procesie kształtowania procesów nastrojów politycznych w duchu nacjonalistycznym wykonała historiografia Niemiecka. Na przełomie wieków XIX i XX historiografia europejska przekształciła się w dużym, stopniu w instrument walki ideologicznej i propagandowej.
Dążono do wyzbycia się tendencji nacjonalistycznych w podręcznikach szkolnych do nauki historii i geografii. W latach 50-tych z inicjatywy Georga Eckerta w Brunszwiku w RFN utworzono Międzynarodowy Instytut Podręczników Szkolnych. W 1972r. powołano również komisję niemiecko – polską. Prace przebiegały pod auspicjami UNESCO. Poważne zadania w wychowaniu społeczeństwa niemieckiego spełniały wielkie rocznice historyczne i związane z nimi dyskusje.
Młodzież niemiecka nie miała jasnego obrazu III Rzeszy i roli Hitlera w dziejach. Publikowano wiele książek biograficznych, przeprowadzono wiele konferencji, oraz nakręcono filmy poświęcone dziejom NSDAP, Hitlera, Ruchu Oporu i wojny. Do tego czasu pierwsza w historii Niemiec republika (Weimarska) nie cieszyła się w tradycji niemieckiej uznaniem, krytycznie odnoszono się do niemieckiego ruchu oporu wobec dyktatury hitlerowskiej i kultywowano tradycje NSDAP i III Rzeszy. Hitlerwelle naprowadziła do weryfikacji tych ocen, ukazując role tradycji demokratycznych, oraz skutki popełnionych przez hitleryzm zbrodni. Preussenwelle objęła także NRD, eksponowano t tradycje współpracy prusko – rosyjskiej z czasów napoleońskich. Hitlerwelle do NRD nie dotarło.
3. Praska wiosna i jej następstwa
Przewrót z lutego 1948r. spowodował w Czechosłowacji przejęcie pełni władzy przez komunistów. Po śmierci Klementa Gottwalda na czele partii i państwa stał Antonin Novotny, który w 1953 r. przejął funkcję I sekretarza KC KPCz, a w 1957 r. został również prezydentem państwa. Wprowadzono system mono-partyjny, system centralnego planowania, przeprowadzono nacjonalizację przemysłu i kolektywizację rolnictwa. Stosowano ostre represje wobec opozycji. W 1960 r. uchwalono nową konstytucję i zmieniono nazwę państwa z Republika Czechosłowacka na Czechosłowacka Republika Socjalistyczna (ĆSR).
W 1963r. złagodzono system represji i stopniowo zaczęto reformować państwo. Liberalizacja stosunków w 1967r. spowodowała ożywienie polityczne: aktywizowała się inteligencja twórcza, a szczególnie literaci, żądano zmiany konstytucji, zniesienia cenzury prewencyjnej, otwarcia na Zachód. Ruch ten uzyskał silne wsparcie propagandowe z Zachodu i stopniowo ogarniał środowiska partyjne. W grudniu1967r. i styczniu 1968r. dotychczasowe kierownictwo KPCz poddano ostrej krytyce za koncentrację władzy i nadużycia. Żądano przyspieszenia reform i demokratyzacji stosunków politycznych. W tej sytuacji w styczniu 1968r. Novotny ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego, zachowując stanowisko prezydenta. Stanowisko sekretarza generalnego KC KPCz objął dotychczasowy I sekretarz KC KP Słowacji, Alexsander Dubćek. Przeprowadzono daleko idące zmiany personalne, otwarto państwo na Zachód, podejmując szeroko zakrojoną współpracę z Austrią i RFN. W marcu 1968r. Novotny ustąpił również ze stanowiska prezydenta, które objął gen. Ludvik Svoboda. KC KPCz 05 kwietnia 1968r. uchwalił nowy program partii. Nastąpiły zmiany, ważne funkcje kierownicze sprawowała teraz czołowa grupa reformatorów. Stanowisko przewodniczącego Frontu Narodowego objął Frantiśek Kriegel, przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego został Josef Smrkovsky, na czele rządu stanął Oldrich Ćernik, zaś przewodnictwo Komisji Planowania przejął Ota Szik. Wielkie zadanie spełniała telewizja, kierowana przez J. Pelikana.
Był to program permanentnych zmian, prowadzących do pełnej likwidacji starego systemu. Zmiany dokonujące się w Czechosłowacji śledzono z uwagą w innych krajach. Na Zachodzie budziły one wielkie uznanie, reformatorom obiecywano pomoc. W ZSRR i krajach demokracji ludowej powodowały niepokój. Przywódców„praskiej wiosny" oskarżano o zakusy kontrrewolucyjne, wysługiwanie się imperializmowi niemieckiemu i amerykańskiemu, dążenie do rozbicia bloku państw socjalistycznych. Szczególnie ostro atakowano przejawy współdziałania nowych władz Czechosłowacji z RFN i USA.
Przywódcy krajów socjalistycznych spotkali się 23 marca 1968r. w Dreźniei podjęli generalną krytykę, wzywając przywódców KPCz do opamiętania się i podjęcia kroków zmierzających do obrony systemu. Obok Leonida Breżniewa i Aleksieja Kosygina szczególnie ostro występowali Władysław Gomułka i Walter Ulbricht.
Przywódcy KPCz, z Dubćekiem na czele, zapewniali jednak, że panują nad sytuacją i nie dopuszczą do obalenia socjalizmu.
W Moskwie 08 maja 1968r. odbyła się narada przywódców pięciu państw (ZSRR,Bułgaria, NRD, Polska i Węgry) bez przedstawicieli KPCz, którzy odmówili udziału w tego typu wielostronnych spotkaniach. W naradzie tej nie wzięli też udziału przywódcy Rumunii, którzy popierali ideę porozumienia się z RFN. W czerwcu i lipcu tego roku wojska Układu Warszawskiego przeprowadziły ćwiczenia sztabowe w Czechosłowacji, co było poważnym ostrzeżeniem pod adresem reformatorów. Mimo to Czesi kontynuowali swoje reformy. W połowie lipca przywódcy pięciu państw Układu Warszawskiego spotkali się ponownie w Warszawie i wystosowali list otwarty do KC KPCz, wyrażając w nim swoje zaniepokojenie rozwojem wydarzeń w Czechosłowacji. Od 29 lipca do 0l sierpnia 1968r. w Ćernej nad Cisą odbyło się dwustronne spotkanie przywódców ZSRR i ĆSR, a 03 sierpnia przywódcy Czechosłowacji spotkali się z przywódcami sześciu państw socjalistycznych w Bratysławie. Na przywódców KPCz wywierano silną presję, ale nie załamali się, podjęli przygotowania do XIV Zjazdu KPCz, licząc, że poprze on przywódców reform.
Wojska ZSRR, NRD i PRL 10 sierpnia podjęły wspólne ćwiczenia na pograniczu z Czechosłowacją. Mimo że był to poważny sygnał ostrzegawczy, większość przywódców KPCz nie chciała odstąpić od podjętego kierunku reform; szukali oni wsparcia w Jugosławii i Rumunii oraz RFN. Przeciwnicy tej linii porozumieli się z ambasadorem ZSRR w Czechosłowacji, S. Czerwonienką, wystąpili z listem do KC KPZR, w którym poddali krytyce linię Dubćeka i wezwali państwa Układu Warszawskiego, by pospieszyły im z pomocą w celu obrony socjalizmu w Czechosłowacji.
W odpowiedzi, w nocy z 20 na 21 sierpnia, wojska Bułgarii, NRD, PRL, Węgier i ZSRR wkroczyły do Czechosłowacji. Minister obrony Czechosłowacji, Martin Dżur, w porozumieniu z prezydentem Svobodą wezwał podległe mu wojska do pozostania w koszarach i niepodejmowania walki. Przewaga wojsk interwencyjnych była druzgocąca. Mimo to w niektórych ośrodkach dochodziło do spontanicznych starć. Padło 90 zabitych i około 800 rannych. Przywódców rewolucji ujęto i wywieziono najpierw do siedziby dowództwa Północnej Grupy Wojsk ZSRR w Legnicy, a następnie do Moskwy, gdzie przybyli też z własnej woli prezydent Ludvik Svobodą, wicepremier Gustav Husak i inni politycy. Przeprowadzono tam rozmowy, które trwały do 26 sierpnia.
Sytuację komplikował fakt, że XIV Nadzwyczajny Zjazd KPCz, który konspiracyjnie odbył się w tych dniach w Pradze podtrzymał linię reform i potępił ingerencję obcych wojsk w sprawy wewnętrzne Czechosłowacji. Zwolennicy współpracy z ZSRR stracili oparcie i grunt do przeprowadzenia swego planu, część wycofała się z tego stanowiska.
Rozmowy w Moskwie były bardzo trudne, przywódcy ZSRR wywierali silną presję. Roli mediatora podjęli się prezydent Svoboda, przybyły tam z własnej woli, i dążący do porozumienia wicepremier Husak. Ostatecznie 26 sierpnia podpisano porozumienie. Przywódcy ĆSR zobowiązali się do przestrzegania ustaleń przyjętych w Ćemej i odrzucenia uchwał XIV Zjazdu KPCz oraz zgodzili się na okresowe pozostanie wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Przywódcy ZSRR natomiast wyrazili zgodę na pozostanie dotychczasowych przywódców na zajmowanych przez nich stanowiskach. Spośród obecnych w Moskwie przywódców ĆSR umowy nic podpisał tylko przewodniczący Frontu Narodowego - Kriegel.
Tymczasem zwołano posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ, na którym wystąpił dotychczasowy minister spraw zagranicznych ĆSR — Jiri Hajek. Przedstawił on przebieg wydarzeń, wezwał do potępienia ingerencji i przywrócenia właściwego rządu. Przywódcy Układu Warszawskiego dowodzili, że działali legalnie, pomagając „zdrowym" siłom społeczeństwa ĆSR w stabilizacji stosunków. Uchwalono rezolucję potępiającą ingerencję, ograniczono się jednak do werbalnego potępienia jej. Realnej pomocy reformatorom nikt nic udzielił. Przywódca ZSRR Leonid Breżniew 26 września 1968r. sformułował tezę oznajmiającą, że ZSRR ma prawo do podejmowania tego typu działań w granicach swojej strefy wpływów dla zabezpieczenia swych interesów. Powstała tzw. doktryna Breżniewa; rząd ĆSR wycofał skargę Hajka z ONZ.
Alexander Dubćek pozostał na stanowisku sekretarza generalnego KC KPCz do kwietnia 1969r., później stanowisko to objął Gustav Husak, Ludvik Svoboda był prezydentem do swej śmierci w 1975r., premier Ćernik również zachował swe stanowisko do 1970r. Sytuacja w Czechosłowacji była jednak bardzo napięta. Reformy podjęte w 1968r. zostały anulowane, wielu ludzi represjonowano. Setki reformatorów uszło za granicę podejmując działalność emigracyjną. Społeczeństwo bojkotowało poczynania okupantów, a rząd nie zwalczał opozycji. W tej sytuacji, w połowie roku 1969, dokonano większych zmian personalnych. Czołowe stanowiska objęli: G. Husak, V. Bilak i L. Śtrougal. W rocznicę wkroczenia obcych wojsk w Czechosłowacji doszło do licznych demonstracji, które stłumiono siłą. Byli zabici i ranni, nastąpiło zaostrzenie represji. Na tle wydarzeń w Czechosłowacji doszło też do ostrych sporów w międzynarodowym ruchu komunistycznym.
4. Sobór Watykański II (VaticanumII)
Każda religia ma ekspansywny charakter, uznaje swoja wyższość nad innymi wyznaniami i dąży do pozyskania maksymalnej liczby wyznawców. Rywalizacja ta prowadzi niekiedy do fanatyzmu religijnego, gwałtownych spięć i wojen religijnych. W wieku XX tendencje takie reprezentował głównie islam, ale nie były one też obce chrześcijaństwu. Kościół z natury jest instytucją konserwatywną i scentralizowaną; jego kierownictwo od setek lat pozostawało w ręku Europejczyków, a szczególnie Włochów. Byli to na ogół ludzie w podeszłym wieku, sztywno trzymali się przyjętych przed wiekami zasad działania i norm postępowania. W Kościele panowała ścisła hierarchia, podporządkowanie i dyscyplina, nie nadążał on za gwałtownymi zmianami w świecie.
Po drugiej wojnie światowej Kościół poczuł się zagrożony przez ekspansję ateistycznego komunizmu. W ZSRR został on rozbity organizacyjnie i zszedł działalności konspiracyjnej, a w krajach demokracji ludowej jego działalność została bardzo ograniczona. Kler był dyskryminowany, a rządy inspirowały i popierały działalność ateistyczną. Stan ten często powodował skutki odmienne od założonych i wpływy Kościoła rosły. Część społeczeństwa udział w obrządkach religijnych traktowała jako demonstrację postawy politycznej.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w Europie powstało paradoksalne zjawisko. W krajach rozwiniętych ekonomicznie i zorganizowanych demokratycznie wpływy Kościoła słabły: kościoły były puste, niekiedy nawet przeznaczano je na inne cele, a część wiernych miała ambiwalentny stosunek do religii; autorytet Kościoła systematycznie spadał. Natomiast w krajach socjalistycznych autorytet kleru i Kościoła rósł. Kościoły były wciąż pełne, słuchano zaleceń kleru i starano się przestrzegać zasad wiary; budowano nowe obiekty sakralne. Kościół podejmował walkę z ateistyczną polityką rządów i socjalizmem w ogóle. Komunizm potępiano i zwalczano jako doktrynę wrogą Kościołowi i ludzkości. W tej sytuacji wielu księży i biskupów represjonowano, co jeszcze bardziej umacniało nastroje wrogości i fanatyzmu wiernych.
Nieco inaczej kształtowała się sytuacja w krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie księża często identyfikowali się z masami bezrobotnych i prześladowanych, występowali przeciw panującym reżimom dyktatorskim, przyjmowali ideały socjalistyczne. Wielu duchownych podejmowało pracę w zakładach produkcyjnych inicjując ruch księży-robotników, kształtując ruchy rewolucyjne, nazwane teologią wyzwolenia.
W łonie Kościoła toczyły się ostre dyskusje doktrynalne. Domagano się ograniczenia roli Włochów i generalnie Europejczyków we władzach Kościoła, zniesienia celibatu księży, dopuszczenia kobiet do stanu kapłańskiego, zniesienia łaciny i zaprowadzenia języków narodowych w liturgii. Toczyły się spory na temat stosunku do kwestii regulacji urodzin, prawa do rozwodu, problemu bogacenia się kleru, wysokości opłat posług kościelnych, społecznej roli Kościoła, demokratyzacji życia wewnętrznego w Kościele itp. Do 1958r. głową Kościoła był Włoch, Eugenio Pacelli, który występował pod imieniem Piusa XII. Zajmował on stanowisko konserwatywne antykomunistyczne i antysocjalistyczne. Nie dopuścił też do zmian w Kościele. Jego następcą był również Włoch, Angello Giuseppe Roncalli, który przybrał imię Jana XXIII. Był rzecznikiem reform i postanowił je w Kościele przeprowadzić. 25 stycznia 1959r. zapowiedział zwołanie II Soboru Watykańskiego. Przygotowania do soboru trwały prawie trzy lata, tak jak i jego obrady. W otwarciu obrad Vaticanum II 11 października1962r. brało udział 2850 ojców Kościoła, dwie trzecie z nich stanowili przedstawiciele ludów pozaeuropejskich. Sobór zmierzał do odnowienia życia wewnętrznego w Kościele i pojednania z innymi Kościołami (ekumenizm). Powołano 12 komisji i wiele zespołów roboczych. W 1961r. papież ogłosił encyklikę Mater et Magistra, nawiązując do wydanej 80 lat wcześniej encykliki Leona XIII — Rerum novarum, podejmował w niej problem stosunku Kościoła do świata pracy i problemów społecznych. Potępił niektóre przejawy zwyrodnień występujących w kapitalizmie, wyzysk krajów słabo rozwiniętych itp. W 1962r. papież powołał Komisję do spraw Rodziny.gdzie dyskutowano na temat regulacji urodzeń. W 1963r. Jan XXIII ogłosił encyklikę Pacem in terris, w której zajął się problemami międzynarodowymi. Wzywał poli-tyków do rozwiązywania spornych problemów w drodze rokowań i porozumień, do życia w pokoju.
Następcą Jana XXIII został Włoch, Giovanni Batista Motani, który przybrał imię Pawła VI. Ten papież doprowadził pracę Soboru Watykańskiego do końca. Przeprowadzono cztery sesje pleneralne: 1962, 1963, 1964 i 1965r. oraz przyjęto wiele dokumentów, zmierzających do odnowienia Kościoła. Po soborze były one różnie interpretowane i spowodowały poważne rozbieżności w Kościele. Wprowadzono nową liturgię, dopuszczono katolików świeckich do spełniania niektórych czynności kapłańskich, zwiększono liczbę biskupów i kardynałów w Kościołach pozaeuropejskich, zreorganizowano strukturę wewnętrzną Kurii Rzymskiej. Złagodzono stosunek do innych wyznań religijnych, przyjmując zasadę ekumenizmu, czyli idei porozumienia i współpracy różnych wyznań. Nowa liturgia zezwalała na odejście od łaciny i stosowanie w obrzędach języków narodowych. Nie zniesiono natomiast celibatu ani nie dopuszczono kobiet do stanu kapłańskiego, zachowano sprzeciw wobec regulacji urodzeń, rozwodów, eutanazji. Nie zmieniono stosunku do komunizmu — był w dalszym ciągu negatywny.
Papież Paweł VI ogłosił wiele encyklik, dekretów i listów papieskich, precyzujących jego stanowisko w kwestiach spornych. W ogłoszonej 25 lipca 1968r. encyklice Humanae vitae, poruszył problemy moralne, podtrzymując negatywny stosunek Kościoła do kwestii regulacji urodzin. Było to stanowisko sprzeczne z propozycją większości członków Komisji do spraw Rodziny. Papież przyjął stanowisko kół konserwatywnych w Kościele, reprezentowanych przez prefekta Świętego Oficjum, kardynała Alfredo Ottayianiego. Decyzja papieża spowodowała sprzeciw niektórych kręgów opinii kościelnej, wielu księży wystąpiło z Kościoła. Podobnie przedstawiała się sprawa z dyskusją na temat rozwodów. Rozwinięto tzw. ewangelizację narodów. Papież zaczął powoływać więcej biskupów spośród kleru innych kontynentów. W Czarnej Afryce bardzo znacznie wzrosła liczba biskupów. Wielu księży zostało biskupami w krajach azjatyckich i w Oceanii. Poprzednicy Pawła VI przebywali w Rzymie, rzadko opuszczając stolicę apostolską, natomiast Paweł VI odbywał podróże misyjne do wielu różnych krajów świata. Spotykał się z osobami stojącymi na czele innych Kościołów, na przykład z patriarchą prawosławnym Atenagorasem w Konstantynopolu, z przywódcami Światowej Rady Kościołów w Genewie i innymi. W 1965r. papież Paweł VI wziął też udział w XV Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Nowym Jorku. Zwiększono ofensywność misyjną Kościoła wobec komunizmu i ZSRR. Stosunki z islamem pozostały napięte; fundamentaliści islamscy nie godzili się na żaden kompromis z chrześcijanami. Znaczne wpływy mieli oni zwłaszcza w Iranie i niektórych państwach arabskich.
5. Socjaldemokracja i ruch komunistyczny
Ruch komunistyczny przeżywał okres burzliwych przewartościowań. Liczba partii i członków partii komunistycznych w świecie ciągle rosła. Wzrost liczby członków powodowały jednak partie działające w krajach realnego socjalizmu — były to partie rządzące. Do najsilniejszych partii komunistycznych w krajach kapitalistycznych zaliczano PCI z 1,7 min członków i elektoratem, który obejmował 8-9 min ludzi. W wyborach do parlamentu w maju 1968r. PCI uzyskała 26% ogółu oddanych głosów. Francuska partia komunistyczna liczyła około 500 tyś. członków, a w wyborach z czerwca 1966r. zdobyła 23% ogółu oddanych głosów. Masowy charakter miały partie komunistyczne w Indonezji, Korei Północnej, Wietnamie, ale liczba ich członków nie informowała jednak o sile ruchu. Bardzo słabe były wpływy partii komunistycznych w USA, Wielkiej Brytanii, Kanadzie, krajach skandynawskich.
Związana z ruchem komunistycznym Światowa Federacja Związków Zawodowych liczyła około 140 min członków.
W Azji i Afryce powstawały partie rewolucyjne o specyficznym programie; były one zdominowane nie przez masy robotnicze, lecz przez inteligencja. Głośne stały się nazwiska przywódców: rewolucji chińskiej Mao Tse-tunga, rewolucji kubańskiej Fidela Castro, Ghany Kwame Nkrumaha czy Gwinei Ahmeda Sekou Toure.
Krytyka Stalina i uchwały XX Zjazdu KPZR spowodowały wstrząs w partiach komunistycznych. Powołane przez Stalina w 1947r. Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych w kwietniu 1956r. zostało rozwiązane. Wzywano do przestrzegania zasad leninizmu i samodzielności. W 1948r. KP Jugosławii została przez Stalina wyklęta i odtrącona. Nowe kierownictwo KPZR z Chruszczowem na czele przekreśliło tę decyzję, przeproszono Tito i ponownie nawiązano współpracę z komunistami jugosłowiańskimi.
Część przywódców partii komunistycznych uznała nową linię polityczną wypracowaną przez XX Zjazd KPZR., ale znaczna grupa uznała ją jednak za herezję i odmówiła stosowania w praktyce. W ruchu komunistycznym rozpętała się wielka dyskusja. Cieniem na nowej linii politycznej legły wydarzenia węgierskie z jesieni 1956. Wielu komunistów protestowało przeciw radzieckiej ingerencji i występowało z partii, byli to zwłaszcza wybitni intelektualiści.
W styczniu 1957r. w Budapeszcie przeprowadzono naradę przywódców partii komunistycznych i szefów rządów Bułgarii, Czechosłowacji, Rumunii, Węgier i ZSRR, gdzie ustalono wspólną linię działania. W listopadzie tegoż roku odbyła się w Moskwie narada przedstawicieli partii komunistycznych krajów socjalistycznych.
W listopadzie 1960r. w Moskwie zorganizowano naradę przedstawicieli partii komunistycznych świata w celu wyjaśnienia spornych problemów i ustalenia wspólnej linii działania. Wzięło w niej udział 81 partii. Chińczycy wystąpili oficjalnie z krytyką nowej linii politycznej KPZR, wsparli ich przywódcy Albańskiej Partii Pracy i niektórych partii azjatyckich. Uzgodniono wspólny, bardzo ogólnikowy komunikat, który podpisały wszystkie delegacje, by nie ujawniać sporu na zewnątrz. Przywódcy KPCh podjęli publiczną krytykę KPZR, a 14 czerwca 1963 r. KC KPCh przesłał do KC KPZR list, w którym oficjalnie przedstawił własne propozycje określenia generalnej linii postępowania dla międzynarodowego ruchu rewolucyjnego. Stanowisko radzieckie uznano w nim za przejaw rewizjonizmu i oportunizmu. Żądano przestrzegania zasad marksizmu-leninizmu, stosowania rewolucyjnych metod działania, zerwania z polityką koegzystencji. Przywódcy chińscy dowodzili, że w procesie rozwoju główny ośrodek ruchu rewolucyjnego przesunął się do Azji Przywódczą rolę w rewolucji zastrzegali dla swej partii, a za głównego ideologa ruchu rewolucyjnego w skali światowej uznali Mao Tse-tunga.
Tymczasem stare pokolenie działaczy komunistycznych schodziło ze sceny. W listopadzie 1964 r. w ZSRR odsunięto Nikitę Chruszczowa, zmiana nastąpiła w Czechosłowacji (1968r.), w 1970 r. w Polsce odsunięto Gomułkę, a w NRD — Ulbrichta.
Gorącą dyskusję spowodowała ingerencja w Czechosłowacji w 1968r. Skrajnie rewolucyjne grupy parły do wystąpień zbrojnych i awantur. Nowa taktyka rewolucyjna w 1965 i 1966r. doprowadziła do zagłady KP Indonezji, tragedię przeżyła KP Sudanu. Inne partie rozbiły się na dwie, a nawet trzy zwalczające się organizacje. Generalnie biorąc ruch uległ rozproszeniu i wielkiemu osłabieniu. Równocześnie grupy lewackie destabilizowały sytuację w różnych krajach, prowadząc do burzliwych demonstracji i akcji terrorystycznych.
Dyskusje wywołane przez XX Zjazd KPZR, a następnie wydarzenia w Polce i na Węgrzech spowodowały ukształtowanie się w ruchu komunistycznym nurtu zwanego eurokomunizmem. Przywódcy tego nurtu krytykowali Stalina i stalinizm, podkreślali suwerenność własnych partii, eksponowali szczególną rolę i posłannictwo europejskiego ruchu w skali światowej.
Uchwały XX Zjazdu KPZR w 1956r. spowodowały również poważne zmiany w ruchu socjaldemokratycznym. W partiach socjalistycznych i socjaldemokratycznych przyjęto je jako potwierdzenie wysuwanych wcześniej zastrzeżeń do tzw. leninizmu i linii politycznej ruchu komunistycznego. W duchu tym działało wiele partii: Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, SPD w RFN, Szwedzka Partia Socjalistyczna, socjaliści francuscy, włoscy i inni.
Socjaldemokraci niemieccy w 1959r. zwołali nadzwyczajny zjazd w Bad Godesberg, który uchwalił nowy program partii. Zerwała ona z marksizmem i przekształciła się w demokratyczną partię reform społecznych.
Od roku 1951 funkcjonowała Międzynarodówka Socjalistyczna. Jej pierwszym przewodniczącym był socjalista brytyjski Morgan Philips,następnie Anglik Albert E. Carthy, a po nim Austriak Bruno Pitterman. Funkcje sekretarzy Komitetu Wykonawczego pełnili Austriak Juliusz Braunthal, następnie Hans Janitschek. Biuro Międzynarodówki miało swoją siedzibę w Londynie
. Uchwały kongresów Międzynarodówki miały charakter zaleceń, a nie obowiązujących poleceń. Ruch miał bardzo demokratyczny charakter. W skład Międzynarodówki Socjalistycznej wchodziła Unia Socjalistyczna Europy Środkowo-wschodniej, skupiająca emigrantów socjalistycznych z krajów Europy Wschodniej; Regionalna Grupa Socjalistów Unii Węgla i Stali; Konferencja Socjalistów Azji. Przy Międzynarodówce Socjalistycznej działały: Międzynarodówka Kobiet Socjalistek. Międzynarodówka Młodzieży Socjalistyczne Międzynarodowa Unia Nauczycieli Socjaldemokratów i inne organizacje. Ruch socjalistyczny wywierał duży wpływ na sytuację w świecie, a zwłaszcza w Europie. Stosunkowo małe wpływy mieli socjaliści w Afryce i w Azji.
W 1962r. Rada Międzynarodówki uchwaliła nową deklarację programową pt. Świat dzisiejszy — socjalistyczna perspektywa. Dokument ten ukierunkował ruch socjalistyczny w duchu demokratyczno-parlamentarnym, reformistycznym i pokojowym. Ruch socjalistyczny nie dążył do radykalnego przekształcenia stosunków panujących w świecie, lecz do stopniowego ich reformowania. Zmierzano do łagodzenia różnic klasowych i napięć społecznych; umacniano korygującą rolę państwa w procesach wytwórczych i podziale wypracowanych dóbr; upaństwawiano duże zakłady pracy, banki, środki komunikacji. Dużo uwagi poświęcano problemowi ograniczenia bezrobocia, regulacji płac, ubezpieczeń, samorządów; podejmowano ochronę pracy kobiet i młodzieży; realizowano program powszechnej i bezpłatnej oświaty.
Za modelowe uznawano stosunki panujące w Szwecji, gdzie socjaliści dłuższy czas utrzymali się u władzy i zdołali zrealizować wiele swych haseł programowych.
Austria, Finlandia i Szwecja były państwami neutralnymi, nie wchodziły w skład bloków politycznych i prowadziły politykę pacyfistyczną. W państwach tych rządzili socjaliści, ale rządy socjalistyczne były jednak drogie.
6. Rozwój integracji europejskiej
Wraz z rozwojem ruchów narodowowyzwoleńczych i rozpadem systemu kolonialnego rosła liczba nowych państw, które stopniowo przyjmowano do ONZ. Wraz z tym rozwojem zmieniał się skład polityczny i charakter tej instytucji.
Liczba członków ONZ w 1960r. uległa podwojeniu w stosunku do roku 1946. nadal jednak nie przyjęto ChRL. Poza ONZ były też tzw. państwa podzielone (Korea, Niemcy, Wietnam) lub małe państwa neutralne, jak Szwajcaria. Obok państw powiązanych z USA lub ZSRR w ONZ pojawiła się grupa tzw. państw niezależnych reprezentowanych głównie przez narody afroazjatyckie. Stany Zjednoczone utraciły bezwzględną przewagę.
W 1960r. powstał ponownie kryzys na stanowisku Sekretarza Generalnego. ZSRR oskarżył urzędującego sekretarza, Daga Hammarskjolda, o działanie tendencyjne i zaproponował zniesienie tego urzędu. Zamiast tego urzędu Rosjanie proponowali powołać trzyosobowy kolegialny organ wykonawczy ONZ, w którym byłyby reprezentowane trzy główne grupy państw. Wobec przeszkód stawianych delegacjom przybywającym do Nowego Jorku przez rząd USA postulowano też przenieść siedzibę ONZ do kraju neutralnego, jak na przykład Austria lub Szwajcaria. Propozycji tych nie zdołano wcielić w życie: w nocy z 17 na 18 września 1961r. Dag Hammarskjold zginął w katastrofie lotniczej w Rodezji. Następcą jego został przedstawiciel Birmy U Thant, reprezentant państw Trzeciego Świata. Dokonano też zmian w stylu pracy Rady Bezpieczeństwa.. Postanowiono rozszerzyć jej skład, zwiększając liczbę jej członków niestałych z sześciu do dziesięciu. W 1965 r. przyjęto zasadę, że pięciu z nich będzie reprezentować kraje Azji i Afryki, po dwa kraje Europy Zachodniej i Ameryki Łacińskiej i jeden kraje Europy Wschodniej.
ONZ odegrała poważną rolę w opanowaniu konfliktu bliskowschodniego w 1956 i 1967 w łagodzeniu konfliktów różnych w regionach Azji i Afryki oraz układaniu współpracy międzynarodowej. W wielu punktach globu służbę pełniły oddziały rozjemcze ONZ, z inicjatywy tej organizacji podejmowano różne działania oświatowe. Szczególną uwagę przywiązywano do walki z kolonializmem, wyścigiem zbrojeń i nędzą panującą w świecie.
Zgromadzenie Ogólne ONZ na wniosek ZSRR uchwaliło 27 lutego 1957r. rezolucję, zalecającą krajom sprawującym powiernictwo nad obszarami niesamodzielnymi w Afryce i Oceanii, aby ustaliły konkretne terminy przyznania tym obszarom samorządu lub pełnej niepodległości. Zgromadzenie Ogólne 12 grudnia 1958r. uchwaliło rezolucję głoszącą, że prawo do samostanowienia obejmuje również prawo do samodzielnego dysponowania przez każdy naród „wszystkimi bogactwami naturalnymi ziemi, która doń należy". Było to uznanie prawa do nacjonalizacji kopalń i szybów naftowych.
Zgromadzenie Ogólne 05 grudnia 1959r. zobowiązało państwa powiernicze do ustalenia w ciągu roku terminów przyznania wolności terytoriom powierniczym, a 12 tegoż miesiąca i roku przyjęło uchwałę domagającą się od państw kolonialnych przedkładania sprawozdań, informujących o rozwoju kontrolowanych przez nie obszarów.
Organizacja podejmowała i realizowała różne plany rozwojowe w krajach Trzeciego Świata. W 1957r. pod patronatem ONZ obchodzono III Międzynarodowy Rok Geograficzny. W 1956r. zwołana przez ONZ Międzynarodowa Konferencja Arktyczna w Paryżu podzieliła Arktykę na 12 rejonów badawczych. W 1959r. podpisano Układ Antarktyczny: Arktykę umiędzynarodowiono na 34 lata w celu rozwinięcia badań naukowych. Z inicjatywy ONZ podejmowano dyskusje na tematy ograniczenia zbrojeń i organizowania pomocy gospodarczej dla krajów zacofanych w rozwoju ekonomicznym. Zgromadzenie Ogólne ONZ, na wspólny wniosek USA i ZSRR 20 listopada 1959r. jednogłośnie przyjęło rezolucję wzywającą wszystkie państwa w świecie do podjęcia starań zmierzających do wprowadzenia powszechnego rozbrojenia.
Szczególne zadanie spełniła XV Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, której obrady trwały od 20 września 1960r. (z dziesięciotygodniową przerwą) do 22 kwietnia 1961r. Potępiono imperializm, kolonializm i zbrojenia, deklarowano wolę przyspieszenia procesu pełnej dekolonizacji, rozbrojenia i pomocy dla krajów rozwijających się. Przywódca Kuby, Fidel Castro, 26 września 1960r. wygłosił czterogodzinne przemówienie, skierowane przeciw imperialistycznej polityce Stanów Zjednoczonych w krajach Ameryki Łacińskiej. Do tego czasu Stany traktowały ten region jako obszar wyłączony spod kompetencji ONZ. Wobec skargi Kuby Komisja Polityczna, a następnie Zgromadzenie Ogólne ONZ musiały ten problem rozpatrzyć.
Delegacja Meksyku zgłosiła rezolucję, w której apelowano do wszystkich państw, by nie pozwoliły wykorzystać swych terenów i zasobów do ataku na Kubę. Rezolucja nie przeszła, ponieważ nie uzyskała większości 2/3 głosów, spowodowała jednak wyraźny podział wśród uzależnionych od USA państw Ameryki Łacińskiej.
Kluczowy problem zakazu prób z bronią nuklearną podjęła w 1961r. XVI Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Od 1958r. prób tych starano się unikać, jednak w 1960r. Francja złamała regułę i przeprowadziła na algierskiej Saharze trzy kolejne próby. Jednocześnie doszło do zaostrzenia stosunków na linii Wschód-Zachód na tle tzw. drugiego kryzysu berlińskiego po zbudowaniu przez NRD muru w Berlinie (13 sierpnia 1961). Kanclerz RFN Konrad Adenauer oświadczył rozpoczęci prac nad bronią atomową. W tej sytuacji również ZSRR przeprowadził trzy kolejne próby z własną bronią termojądrową, stawiając świat wobec problemu wojny jądrowej o globalnym zasięgu.
Fakty te wywołały poważne zaniepokojenie opinii publicznej w świecie. Stany Zjednoczone wystąpiły z wnioskiem, by sprawą zajęła się ONZ. Po szczegółowej debacie (24 listopada 1961) Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło uchwałę, głoszącą, że użycie broni nuklearnej byłoby sprzeczne z duchem i celami ONZ, stanowiłoby pogwałcenie Karty Narodów Zjednoczonych. Uchwalono też rezolucję uznającą Afrykę za strefę bezatomową.
Nie poddano natomiast pod głosowanie wysuwanego przez Polskę od 1957r. wniosku o utworzenie strefy bezatomowej w Europie Środkowej (plan Rapackiego).
Pod presją opinii publicznej 05 lipca 1963r. w Moskwie podpisano trójstronny układ (USA, Wielka Brytania i ZSRR) o zakazie prowadzenia doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej. Do końca tego roku do układu przyłączyły się 102 państwa, podpisania układu odmówiły ChRL i Francja. W dalszym ciągu prowadzono próbne wybuchy jądrowe pod ziemią. Natomiast podczas XVI Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ uchwalono budżet na utrzymanie wojsk rozjemczych ONZ w Kongo.
Wobec rozpoczynającego się podboju kosmosu powołano do życia Komisję Kosmiczną ONZ.
Organizacja Narodów Zjednoczonych jako organizacja o charakterze uniwersalnym i mająca najszerszy zasięg działania podejmowała ciągle wiele inicjatyw. Już w 1959r. uchwaliła Deklarację Praw Dziecka; w 1963r. konwencję o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej; w 1969r. zajęto się problemem wychowania dzieci i młodzieży, a 02 marca 1967r. uchwalono deklarację o eliminacji dyskryminacji kobiet. Z inicjatywy polskiej 26 listopada 1968r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło konwencję o nie przedawnianiu zbrodni wojennych, a w ł 969r. rezolucję o niebezpieczeństwie rasizmu. XXIV Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1969r. uchwaliła deklarację w sprawie rozwoju społeczno-gospodarczego: postulowano wyeliminowanie w świecie głodu, nędzy, analfabetyzmu oraz wszelkich form dyskryminacji i wyzysku.
7. Europejska Wspólnota Gospodarcza
Szczególną rolę w działalności EWG odgrywały RFN i Francja. Oba państwa przeżywały poważne trudności gospodarcze i polityczne.
Od 1958r. we Francji panował system prezydencki. Przywódcy Francji nadal przejawiali wielkie ambicje polityczne. Stanowisko prezydenta, po odejściu gen. de Gaulle'a w 1969r., objął George Pompidou, który kotynuował politykę obrony niezależności od USA i budowania własnej siły nuklearnej. Obowiązki premiera w latach 1969-1972 pełnił Jacques Chaban Delmas, a po nim Pierre Messmer. Stosunki polityczne we Francji były jednak dość płynne, nadal istniał tam system wielopartyjny. Duże znaczenie miał ruch zawodowy. Od 1963r. robotnicy wywalczyli i utrzymali 40-godzinny tydzień pracy — praca w godzinach nadliczbowych była wyżej płatna. W wielu gałęziach produkcji w 1969r. wprowadzono czterotygodniowe płatne urlopy; konstytucja gwarantowała robotnikom prawo do strajku; stosunki między pracobiorcami a pracodawcami regulowały układy zbiorowe o pracę; robotnicy byli ubezpieczeni na wypadek choroby i inwalidztwa, mieli zapewnioną emeryturę lub rentę starczą.
W dniu 08 sierpnia 1959r. przeprowadzono dewaluację franka o 12,5%.
Francja była krajem rozwiniętym gospodarczo. Szczególnie dobre efekty osiągnęli francuscy rolnicy, którzy broniąc swego rolnictwa nie chcieli dopuścić Wielkiej Brytanii do Wspólnego Rynku. Podtrzymywali współpracę gospodarczą z RFN, ale odmawiali przekształcenia EWG w sojusz polityczny. Idea europejska była we Francji nadal niepopularna.
Referendum w sprawie ratyfikacji układów o poszerzeniu EWG o Danię, Wielką Brytanię, Irlandię i Norwegię przeprowadzono we Francji 23 kwietnia 1972r.,. Politykę rozszerzenia EWG poparło tylko około 40% uprawnionych do głosowania.
W lipcu 1972r. partie socjalistyczna i komunistyczna podpisały porozumienie o współpracy, do tej pory obie partie zwalczały się wzajemnie. Przygotowywano się do wyborów w 1976r.
Tymczasem niespodziewana śmierć prezydenta Pompidou przyspieszyła wybory prezydenckie; przeprowadzono je 05 maja 1974r. Druga tura wyborów (19 maja 1974) przyniosła zwycięstwo Giscardowi d'Estaing.
Pompidou był rzecznikiem porozumienia z Wielką Brytanią i uniezależnienia Europy od USA-jego następca poglądów tych nie podzielał. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej pod względem obszaru zajmowało czwarte miejsce w Europie Zachodniej, po Francji, Włoszech i RFN. Pod względem liczby mieszkańców zajmowało trzecią lokatę, po RFN i Włoszech.
Wybory do parlamentu, przeprowadzone 18 czerwca 1970r., przyniosły zwycięstwo Partii Konserwatywnej. Na czele rządu stanął Sir Edward Heath.
Wobec trudności ekonomicznych. Brytyjczycy zrezygnowali z wysuwanych wcześniej zastrzeżeń i postanowili przystąpić do EWG. Odpowiedni układ podpisano 22 stycznia 1972 r, W związku z tym 15 lutego 1971r. przekształcono walutę na system dziesiętny, stopniowo realizowano wprowadzenie nowego systemu metrycznego oraz wiele innych reform. Od 0l stycznia 1973r. Wielka Brytania stała się członkiem EWG.
Problem stwarzał wielki napływ do Anglii osób z innych krajów i kontynentów. Obecnie ludność ta napływała do metropolii i cieszyła się takimi samymi prawami, jak rodowici Anglicy; wielu z nich nie potrafiło się z tą kwestią pogodzić. Problem ten rodził też wiele trudności ekonomicznych, 28 października 1971 r. wprowadzono ograniczenia imigracyjne dla ludności spoza Commonwealthu.
W Irlandii Północnej narastała wojna domowa prowadzona przez Irlandzką Republikańską Armię. Stosunki komplikowały się. Parlament 23 marca 1972r. upoważnił rząd do przejęcia bezpośredniej władzy nad Północną Irlandią, a rząd Republiki irlandzkiej aprobował ten krok.. Walki w 1972 r. pochłonęły 467 osób. W Ulsterze 03 stycznia 1973r. przeprowadzono plebiscyt na temat przynależności tego obszaru, tylko 0,6% uprawnionych opowiedziało się za przyłączeniem Uisteru do Republiki Irlandii, a 56% opowiedziało się za pozostaniem przy Wielkiej Brytanii. W tej sytuacji 30 maja 1973r. w Irlandii Północnej przeprowadzono wybory, a 8 lipca tegoż roku przekształcono ją w prowincję brytyjską.
Zmiany te me doprowadziły do uspokojenia, walki trwały nadal komplikując sytuację wewnętrzną Wielkiej Brytanii. Sytuacja ekonomiczna Wielkiej Brytanii była trudna, pogorszył ją jeszcze powszechny strajk górników, który wybuchł 10 lutego 1974r.
Premier Heath odwołał się do wyborców i 28 lutego 1974r. przeprowadzono wybory, które spowodowały poważne zmiany polityczne. Nieznaczną przewagę uzyskali laburzyści, stanowisko szefa rządu ponownie objął Harold Wilson. Spowodował on ponowne rozwiązanie parlamentu i nowe wybory w dniu 10 października 1974r.
Laburzyści mieli sceptyczny stosunek do udziału Wielkiej Brytanii w EWG, do której w 1973r. obok Wielkiej Brytanii przystąpiły Dania i Irlandia. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) utraciło sens istnienia, więc 22 lipca 1972r. podpisano układ o utworzeniu strefy wolnego handlu w Europie Zachodniej, obejmującej dziewięć państw EWG oraz Austrię, Finlandię, Islandię, Norwegię, Portugalię, Szwecję i Szwajcarię. W październiku 1972r. w Paryżu przeprowadzono obrady szefów rządów dziewięciu państw EWG i do 1980r. postanowiono stworzyć unię gospodarczą i walutową, Planu tego nie zrealizowano ze względu na kryzys walutowy i wzrost cen ropy naftowej w świecie.
W ramach współpracy francusko-brytyjskiej planowano zbudowanie tunelu pod kanałem La Manche, ponaddźwiękowego samolotu pasażerskiego „Concorde", projektowano jeszcze realizację wielu innych zamierzeń.
Wobec śmierci prezydenta Pompidou i upadku rządów konserwatywnych w Wielkiej Brytanii realizacja tych planów uległa opóźnieniu. Na czoło wysunęły się znów francusko-brytyjskie spory o prymat w Europie i politykę rolną EWG. Nienajlepiej układały się też stosunki Wielkiej Brytanii z RFN i Włochami. Przywódcy brytyjscy próbowali podtrzymać współpracę z USA, co raziło polityków francuskich.
W dniach 09 i 10 października 1974r. w Paryżu spotkali się szefowie rządów dziewięciu państw EWG, którzy powołali Radę Europejską, składającą się z szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych państw należących do EWG. Planowano, że będzie się ona zbierać trzy razy w roku, w celu uzgodnienia ważniejszych projektów i decyzji, zapowiedziano także powołanie Parlamentu Europejskiego w Strasburgu. Francja wyraziła zgodę na utworzenie funduszu pomocy dla regionów zacofanych, gros sum przeznaczonych na pomoc miało pochodzić z RFN, a korzystać miała głównie Wielka Brytania.
8. Normalizacja stosunków w Europie Środkowej i Wschodnie
Nastroje wewnętrzne w RFN ewoluowały na lewo. Wybory do parlamentu w 1969r. przyniosły sukces SPD, która utworzyła rząd w sojuszu z FDP. Była to koalicja szukająca nowych dróg odprężenia w Europie. Kanclerz Willy Brandt podejmował próby znormalizowania napiętych stosunków z NRD i całym blokiem państw socjalistycznych. Stanowisko wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych objął przywódca FDP Walter Scheel. Historyczne spotkanie kanclerza Brandta z premierem NRD, Willym Stophem nastąpiło 19 marca 1970r. w Erfurcie,a 21 maja 1970r. w Kassel. Brandt 12 sierpnia 1970r. podpisał układ o wzajemnych stosunkach RFN z ZSRR, w którym rząd RFN zapewnił, iż uznaje granice powojenne w Europie i nie dąży do ich podważenia. W Warszawie 7 grudnia 1970r. podpisano układ o podstawach normalizacji stosunków z Polską, w którym również zadeklarowano uznanie zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie. Oba państwa wzajemnie się uznały i w 1972r. nawiązały ze sobą stosunki dyplomatyczne. Rozwijano również współpracę gospodarczą.
Rząd Brandta podjął także rozmowy z NRD, rezygnując z dotychczasowej polityki ignorowania faktu istnienia drugiego państwa niemieckiego. W tej sytuacji w marcu 1971r. doszło do czterostronnej konferencji w sprawie Berlina Zachodniego. Układ podpisano 03 września 1971r. W ślad za tym 17 grudnia 197!r. zostało podpisane porozumienie dotyczące tranzytu przez NRD do Berlina Zachodniego. 21 grudnia, podpisano układ pomiędzy NRD i RFN o wzajemnym uznaniu się obu państw. RFN zrezygnowała z tezy, że reprezentuje Niemcy w całości, ale zastrzeżono jednak, że stosunki pomiędzy obu państwami niemieckimi mają szczególny charakter.
Układ normalizacyjny z ĆSR RFN podpisała 11 grudnia 1973r. Normalizując stosunki z tym państwem RFN uznała, że układ monachijski z 1938 r. był nieważny od samego początku i wyrzekła się Sudetów. 21 grudnia 1973r. w RFN ogłoszono komunikaty o nawiązaniu stosunków z Bułgarią i Węgrami. Stosunki z Rumunią nawiązano już w 1967r., a z Jugosławią w 1968 r. W ten sposób doszło do normalizacji stosunków w całej Europie Środkowowschodniej, a występujący dotąd w tym regionie stan napięcia uległ złagodzeniu. Europa była nadal podzielona na dwa zwalczające się bloki polityczno-wojskowe, ale obie strony wyrzekały się przemocy i deklarowały gotowość rozwiązywania spornych problemów w drodze rokowań i porozumień, a nie konfrontacji zbrojnej. Przywódcy RFN nie zrezygnowali z walki o ponowne zjednoczenie Niemiec. Socjaldemokraci na pierwszy plan wysuwali kwestię narodową, bali się, że polityka konfrontacji spowoduje utrwalenie podziałów i wykształcenie odrębnego narodu w NRD. Chcieli tego uniknąć, podejmując współpracę z drugim państwem niemieckim, ale żeby to osiągnąć, musieli to państwo formalnie uznać.
Willy Brandt zyskał wielką popularność i uznanie, uhonorowane przyznaniem Pokojowej Nagrody Nobla. Oba państwa niemieckie zostały przyjęte do ONZ, a nowa sytuacja w centrum Europy spowodowała znaczne odprężenie w polityce europejskiej i w skali globalnej. Ożywieniu uległa wymiana osobowa pomiędzy obu państwami niemieckimi oraz współpraca gospodarcza, nastąpiło umocnienie tendencji koegzystencjalnych i odprężeniowych.
Procesy te dokonywały się w atmosferze zrodzonej przez masowe ruchy studenckie lat 1968 i 1969. W wielu krajach występowały nastroje radykalne, nadal dawały o sobie znać silne ruchy kontestacyjne i anarchizujące. Neoanarchizm zmierzał do destabilizacji panujących stosunków; miał silne ostrze ekologiczne, antymilitarystyczne i antywojenne. Wysuwano hasła antyamerykańskie.
Organizowano zamachy na wybitnych przedstawicieli życia politycznego, gospodarczego i społecznego: szczególną aktywność rozwijały grupy anarchistyczne w RFN i Irlandii. W latach 1969-1974 wysadzali oni gmachy publiczne, porywali samoloty, terroryzowali przedstawicieli banków i urzędów, atakowali koszary armii amerykańskiej w RFN. Anarchiści niemieccy podejmowali współpracę z terrorystami arabskimi i irlandzkimi.
W maju 1974r. Willy Brandt podał się do dymisji, wraz z nim ustąpił wicekanclerz i minister spraw zagranicznych Walter Scheel. Jednak koalicja SPD-FDP utrzymała się przy władzy. Następcą Brandta na stanowisku kanclerza został Helmut Schmidt, a stanowisko ministra spraw zagranicznych i wicekanclerza objął Hans Dietrich Genscher 38 z FDP.
Rząd stopniowo opanowywał sytuację wewnętrzną, ponownie aktywizował życie gospodarcze i poważnie umocnił pozycję RFN na forum międzynarodowym. Natomiast NRD podjęła współpracę gospodarczą z RFN, ale silnie podkreślała odrębności ideologiczne. Od 03 maja 1971r. I sekretarzem KC SED był Erich Honecker, który wysunął tezę o konieczności przyspieszenia procesu tworzenia socjalistycznego narodu niemieckiego. Przyjął również koncepcję polityki odgraniczania (Abgrenzungspolitik) NRD od socjaldemokracji. W NRD 07 października 1974r. wprowadzono nową konstytucję, usuwając z niej przyjmowane dotąd zwroty o, „jednolitym” narodzie oraz dążeniu do „jedności Niemiec", stwierdzając, że NRD jest „socjalistycznym państwem robotników i chłopów" (art. l). Akcentowano trwałość istnienia obu państw niemieckich, ale władze nadal ograniczały kontakty z RFN. Na wyjazdy do RFN wyrażano zgodę w zasadzie tylko emerytom, część ludzi młodych usiłowała nielegalnie przekraczać granicę, lecz powodowało to ostre represje, a straż graniczna uzyskała prawo użycia broni palnej. Osoby z RFN odwiedzające NRD musiały opłacać specjalne kwoty za zgodę na pobyt w NRD i nie miały swobody poruszania się po całym państwie. Pod względem gospodarczym NRD zajmowała wysoką pozycję w bloku radzieckim, ale od RFN stała znacznie gorzej. NRD należała do RWPG i Układu Warszawskiego, jednocześnie brała też udział w wymianie handlowej EWG jako część Niemiec.

XI. PRZEMIANY EUROPEJSKIE LAT 1976-1989
1. Załamanie gospodarcze i osłabienie wpływów ZSRR (1976 – 1985)
Związek Radziecki nie potrafił wykorzystać pomyślnej koniunktury politycznej, jaka ukształtowała się w świecie w latach 1971-1976. Gospodarka ZSRR stawała się coraz mniej konkurencyjna wobec gospodarki zmodernizowanego kapitalizmu.
Od października 1964 r. na czele partii rządzącej (KPZR) stał Leonid Breżniew, w 1966 mianowany marszałkiem, od 1977r. piastujący również stanowisko głowy państwa (przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR) i Komitetu Obrony Państwa. Czystości ideologicznej systemu strzegł Michaił Susłow, od 1947r. sekretarz, a od 1952r. członek Biura Politycznego KC KPZR. Wielką rolę odgrywał Andriej Gromyko, od 1953r. minister spraw zagranicznych, a od 1973r. członek Biura Politycznego KC KPZR. Na forum międzynarodowym zdobył on sobie przydomek „Mister Niet" (Pan Nie), ponieważ na stawiane mu różne propozycje ze strony dyplomatów zachodnich na ogół odpowiadał „niet". Od 1967r. przewodniczącym KGB był Jurij W. Andropow, organizator służby bezpieczeństwa ZSRR, zwalczający wszelkie ruchy opozycyjne i podejmujący różne akcje interwencyjne za granicą.
W ZSRR utrzymanie dotychczasowego tempa zbrojeń okazało się niemożliwe; przywódcy tego państwa poparli ideę rokowań rozbrojeniowych. W 1972r. podpisano tzw. układ SALT-I. Określał on górną granicę liczby międzykontynentalnych rakiet balistycznych wyposażonych w głowice nuklearne, jaką każda strona mogła posiadać. W 1975r. we Władywostoku podpisano układ o przedłużeniu SALT-I, w następnym podjęto rozmowy w sprawie SALT-II.
29 grudnia 1979r., ZSRR podjęło interwencję w Afganistanie. Wojna w Afganistanie trwała długo, spowodowała wiele strat w ludziach i duże zniszczenia. Udział ZSRR w wojnie w Afganistanie spowodował izolację ZSRR na forum międzynarodowym i spadek popularności w krajach arabskich. Prezydent Jimmy Carter wykorzystał ingerencję do zerwania porozumienia SALT-II, polecił przerwać proces ratyfikacji podpisanego w czerwcu 1978 r. w Rzymie układu. Stany wznowiły wyścig zbrojeń.
W państwach zachodnich działały różne instytuty sowietologiczne, które informowały o zbrodniach Stalina i obozach, lecz nie wierzono w te informacje. Dopiero w 1971r. w Moskwie powstał lokalny oddział Amnesty International (Amnestia Międzynarodowa). Rozpad ruchu komunistycznego z kolei powodował, że ZSRR utracił oddanych mu sympatyków i obrońców na Zachodzie. W tych warunkach umacniał się negatywny stereotyp ZSRR jako imperium zła.
W dniu 10 listopada 1982r. zmarł Leonid Breżniew, 19 listopada 1982r. jego następcą został Jurij Andropow, znał on sytuację państwa i próbował podjąć reformy, jednak był już śmiertelnie chory. Zmarł 09 lutego 1984r. Następcą Andropowa był Konstantin U. Czernienko, przeciętnych zdolności biurokrata partyjny, nie wyróżniający się spośród otoczenia.
2. Sytuacja na Półwyspie Pirenejskim
Na Półwyspie Pirenejskim od lat trzydziestych panowały systemy dyktatorskie. W Portugalii ustanowił je Antonio de 0liveira Salazar. W Hiszpanii uczynił to gen. Francisco Franco, który w czasie wojny domowej w latach 1936-1939 obalił rządy republikańskie tworząc dyktaturę wojskową. Salazar i Franco pełnili funkcje szefów rządów i przywódców. Faktycznie panował w ich państwach system dyktatorski, były zacofane gospodarczo i ograniczone w rozwoju społecznym. W czasie wojny Salazar sympatyzował z państwami koalicji antyhitlerowskiej, a Franco z państwami osi Rzym-Berlin-Tokio. Wprawdzie Hiszpania formalnie nie wzięła udziału w wojnie, ale wysłała swoich ochotników (Błękitną Dywizję) na front wschodni. Po wojnie oba państwa znalazły się w trudnej sytuacji.
Portugalia łącznie z Azorami i Maderą obejmowała obszar 91,5 tys. km2 i w 1972 r. liczyła 8,5 min mieszkańców. Posiadała kolonie w Azji (Makau i Wyspa Timor) i w Afryce (Angola, Gwinea Bissau, Mozambik, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Wyspy Zielonego Przylądka). W koloniach portugalskich mieszkało 13 min ludności. Portugalia zgodnie z konstytucją z 1933 r. stanowiła formalnie jednolitą republikę korporacyjną, władza ustawodawcza w państwie należała do Zgromadzenia Narodowego i Izby Korporacyjnej. Prezydenta wybierało specjalne kolegium elektorów na siedem lat, prezydent mianował premiera i rząd, który odpowiadał za swoje czynności przed prezydentem. Rząd miał duże uprawnienia ustawodawcze i wykonawcze.
Do czasu kiedy premierem był Salazar system działał bez większych zakłóceń. Porządku pilnowała PIDE (Policja Międzynarodowa Obrony Państwa), opozycję sterroryzowano, na wyspach zorganizowano obozy karne.
W 1949 r. Portugalię przyjęto do NATO, a w 1955 r. do ONZ.
Dotkliwie dotknął ją proces dekolonizacji; w 1961 r. utraciła Indie Portugalskie (Goa, Daman i Diu) na rzecz Indii. W lutym 1961r. wybuchło powstanie w Angoli, w sierpniu w Gwinei, w 1962r. w Mozambiku. W krajach tych toczyły się wojny kolonialne. Portugalia pośrednio znajdowała się też w konflikcie z popierającymi ruchy antykolonialne państwami obozu socjalistycznego. Wyraziła zgodę na utrzymanie na swym terenie amerykańskich baz wojskowych i ściśle współpracowała z USA. W latach 1961-1971 Stany Zjednoczone udzieliły jej znacznych pożyczek na wyposażenie armii.
W 1968r. Salazar ustąpił ze stanowiska szefa rządu ze względu na stan zdrowia. Szefem rządu został Marcelo Jose Caetano (1906-1980). Fakt ten ożywił przeciwników reżimu, którzy w maju 1969r. zorganizowali Kongres w Aveiro i uchwalili czterdziestopunktowy program reform. Wzywano do przywrócenia wolności słowa, amnestii, likwidacji tajnej policji, wolności zgromadzeń, prawa zrzeszania się, rozwoju oświaty, wolnych wyborów, reform gospodarczych i społecznych.
Rząd zreformował prawo wyborcze, ale w metropolii na 8,5 min mieszkańców prawo głosu nadal przysługiwało tylko 1,8 min, a w koloniach na 13 min tylko 0,5 min osób.
W lipcu 1972r. 50 osobistości ogłosiło dokument krytykujący panujący w państwie stan rzeczy. Do opozycji przeszły koła wojskowe związane z gen. Antonio de Spinolą (ur. 1910), w związku z tym premier Caetano 14 marca 1974r. zwolnił gen. Spinolę ze stanowiska. W odpowiedzi stacjonujący w Caldas da Ramka zmotoryzowany pułk piechoty zbuntował się i 16 marca 1974r. pomaszerował na Lizbonę. Bunt został szybko stłumiony. Miesiąc później wybuchł on ponownie z większą determinacją. Ruch Sił Zbrojnych powstał 25 kwietnia 1974r. i wyłonił Komitet Ocalenia Narodowego z gen. Spinolą na czele. Obalono dotychczasowy rząd i panujący system polityczny, Portugalię przekształcono w republikę parlamentarną. Rewolucja dokonała się w sposób bezkrwawy, a ponieważ buntujący się żołnierze przyczepiali do karabinów czerwone goździki nazwano ją „Rewolucją Czerwonych Goździków". Dzień 1 maja proklamowano dniem święta narodowego, a 15 maja 1974r. gen. Spinolą objął stanowisko prezydenta. Nastąpiło odrodzenie życia politycznego, w ciągu dwóch tygodni w Portugalii powstało 50 partii politycznych. Generał Spinolą powołał 17 lipca nowy rząd koalicyjny z płk. Vasco Goncalvesem na czele, próby jego obalenia, podjęte przez koła prawicowe (1974-1975), nie powiodły się.
W 1974r. w czerwcu Portugalia nawiązała stosunki dyplomatyczne z Rumunią (1), ZSRR (9), Polską (11), NRD (19), Bułgarią (16), Czechosłowacją (28) i Węgrami (2 lipca). Koloniom w latach 1974-1976 przyznano niepodległość. W 1975r. przeprowadzono wybory do Ustawodawczego Zgromadzenia Narodowego, które przyniosły zwycięstwo socjalistom. W 1976r. uchwalono nową, demokratyczną konstytucję. Prezydentem został gen. Antonio dos Santos Ramalho Eanes (ur. 1935), 348 natomiast funkcję premiera objął Mario Lopes Soarez (ur. 1924).

Przemiany polityczne w Hiszpanii
Hiszpania obejmuje obszar 504 879 km2 zamieszkany przez 38 min ludności. Generał Franco anulował wprowadzone w 1936r. autonomie Kraju Basków i Katalonii, rządził opierając się na wojsku i wzorowanej I na ruchach faszystowskich, utworzonej przez Jose Antonio Primo de Riverę (1903-1936) Falandze. Ponieważ reżim gen. Franco powiązany był z państwami faszystowskimi, a dywizja ochotników hiszpańskich (Błękitna Dywizja) brała udział w wojnie z ZSRR, po wojnie Hiszpania była izolowana na forum międzynarodowym.
Generał Franco podjął starania o przełamanie izolacji, ogłaszając 1 kwietnia 1947r. projekt ustawy sukcesyjnej, która przewidywała przywrócenie w przyszłości w Hiszpanii monarchii. Powołano do życia Radę Królewską. Franco przyznał sobie najwyższą władzę w państwie jako wódz Hiszpanii i Krucjaty. Jego władza została zalegalizowana przez referendum. Kandydatem na króla został syn don Juana de Borbón i wnuk ostatniego króla Alfonsa XIII, Juan Carlos (ur. 1938).
W ten sposób gen. Franco zachował swoją władzę i jednocześnie przełamał izolację państwa na forum międzynarodowym. Juan Carlos przybył do Hiszpanii, gdzie otrzymał bardzo staranne, wszechstronne wykształcenie przygotowując się do objęcia tronu. Stany Zjednoczone w 1948r. podjęły próbę włączenia Hiszpanii do planu Marshalla, ale wobec oporu Wielkiej Brytanii i Francji zrezygnowano z tej koncepcji.
Państwa te w dalszym ciągu widziały jednak Hiszpanię jako potencjalnego sojusznika przeciw ZSRR i komunizmowi. Po wybuchu wojny w Korei w 1950 r. przyznały one Hiszpanii 62,5 min dolarów pomocy na odbudowę gospodarczą, a ONZ na wniosek Stanów Zjednoczonych anulowała swoją rezolucję z 1946 r. Generał Franco wyraził zgodę na utworzenie baz amerykańskich w Hiszpanii. Na terenie Hiszpanii zbudowano kilka baz lotniczych i lotniczo-morskich. W Madrycie 26 września 1953 r. podpisano kilka układów, w ciągu 10 lat otrzymała ona około 2 mld dolarów różnorodnych pożyczek. 27 sierpnia 1953 r. Hiszpania podpisała też konkordat z Watykanem, który formalnie uznał reżim Franco, jego rządy stabilizowały się. W 1955 r. Hiszpania została przyjęta do ONZ.
Opracowano plan stabilizacji i uzyskano znaczne kredyty na jego realizację, podejmując znaczne inwestycje. Coraz większą rolę w stosunkach wewnętrznych Hiszpanii odgrywała utworzona w 1928 r. organizacja katolików świeckich Opus Dei, skupiająca wielu wykształconych menedżerów z Calvo Sererą na czele. Rozwijano przemysł stoczniowy i turystykę, a 1 stycznia 1964 r. przystąpiono do realizacji pierwszego z serii planów czteroletnich (Plan Rozwoju Gospodarczego ! i Społecznego).
Sytuacja była jednak trudna: Hiszpania traciła kolonie, w Afryce toczyły się walki, w przemyśle wybuchały liczne strajki zarobkowe,! buntowali się studenci. W Kraju Basków umacniały się tendencje sępa- ] ratystyczne. Baskowie powołali w Paryżu rząd emigracyjny i żądali autonomii lub pełnej niepodległości, w 1953 r. utworzyli tajną organizację pod nazwą Ekin (Akcja, Czyn, Działalność), która w 1959 r. przekształciła się w ETA (Kraj Basków i Jego Wolność). ETA przeszła stopniowo od nieszkodliwych protestów do akcji terrorystycznych.
Mimo tych kłopotów w latach sześćdziesiątych Hiszpania odnotowała znaczne sukcesy ekonomiczne: w 1971 r. wysunęła się ona na czwartą pozycję w świecie w budowie okrętów; liczba turystów odwiedzających Hiszpanię doszła do 21 min rocznie; dochód na głowę jednego mieszkańca w 1970 r. osiągnął poziom 900 dolarów; wśród uprzemysłowionych państw świata Hiszpania zajmowała 12 miejsce.
Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tempo wzrostu uległo jednak zahamowaniu. Recesja spowodowała zaostrzenie wystąpień strajkowych, rozszerzenie wystąpień studenckich i akcji terrorystycznych ETA. Franco musiał pójść na liberalizowanie systemu: wyrażono zgodę na legalizację organizacji studenckich, zapowiedziano autonomię dla Basków, podniesiono płace w przemyśle.
Franco 13 lipca 1968 r. oficjalnie zaproponował, by powołać Juana Carlosa na tron hiszpański. Kortezy propozycję tę przyjęły i 22 czerwca 1969 r. powołano go na księcia Hiszpanii i oficjalnego następcę Franco. W tym samym roku, w październiku, przywódcy Falangi zostali odsunięci od rządu. Ster państwa przeszedł 29 października 1969 r. w ręce technokratów z Opus Dei; czołową rolę odegrali Carrero Blanco i Ló-pez Rodó. Franco był schorowany i coraz mniej zajmował się państwem, które przeżywało poważny kryzys gospodarczy. 30 października 1975 r. Franco przekazał całą władzę Juanowi Carlosowi. Zmarł 20 listopada 1975 r., a dwa dni później Juan Carlos został zaprzysiężony i następnie koronowany pod imieniem Juan Carlos I. Król ma poglądy liberalne.
Na czele rządu stanął 1 lipca 1976 r. Adolfo Suarez Gonzalez (ur.1932). Jego rząd przeprowadził zasadnicze reformy: wprowadzono350 amnestię dla więźniów politycznych, przywrócono prawo zrzeszania się, wprowadzono w życie demokratyczną ordynację wyborczą. W czerwcu 1977 r. Baskonia uzyskała autonomię. Pierwsze po wojnie demokratyczne wybory w Hiszpanii przeprowadzono 15 czerwca 1977r., zwyciężyła w nich Unia Centrum Demokratycznego, czyli centroprawica. Falanga została rozwiązana, zalegalizowano natomiast partię komunistyczną. Dekretem z 29 września 1977 r. wprowadzono status przedautonomiczny w czterech okręgach Katalonii. Nową konstytucję uchwalono 06 listopada 1978r.; przyjęto zasadę rozdziału Kościoła od państwa.

3. Państwa skandynawskie
4. Europa Południowo – Wschodnia
5. Wydarzenia lat 1980-1983 w Polsce i ich następstwa
6. Postępy integracyjne w Europie Zachodniej
7. Kryzys ideologiczny i polityka Watykanu

XII. PRZEOBRAŻENIA LAT 1989-2000
1. Reformy Michała Gorbaczowa
Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego na sekretarza generalnego KPZR powołało 11 marca 1985r. Michała Gorbaczowa. Urodził się on 2 marca 1931r. we wsi Priwolnaja na północnym Kaukazie, w rodzinie traktorzysty kołchozowego.
Przejmując stanowisko sekretarza generalnego partii był przekonany o konieczności reform. Gorbaczow chciał udoskonalić istniejący już system społeczno – polityczny. Najbliższymi współpracownikami Gorbaczowa byli: Aleksander Jakowlew, Nikołaj Ryżykow oraz dyplomata i działacz polityczny Eduard Szewardnadze (ur. 1928).
Pierwszy zarys reform przedstawiono na kwietniowym plenarnym posiedzeniu KC KPZR w 1985r. Zapowiedziano wprowadzenie głasnosti, czyli jawności życia politycznego, pierestrojki, czyli przekształcenia stosunków społeczno – politycznych, i uskorienija – przyspieszenia procesu rozwoju ekonomicznego państwa. To ostatnie hasło zostało później zapomniane.
Bardziej rozpracowany program przedstawiono w czasie obrad kolejnego, XXVII Zjazdu KPZR na przełomie lutego i marca 1986r. Zjazd dał impuls do głębszych zmian systemowych, jednak dokonywały się one powoli i z dużym oporem, hamował je aparat biurokratyczny partii i państwa. W rządzie ZSRR znajdowało się 63 ministrów i 23 kierowników urzędów z tytułem ministra, wicepremierów było 15.
W miesiąc po zjeździe, 25 i 26 kwietnia 1986r. miała miejsce największa w historii katastrofa w elektrowni atomowej w Czernobylu. Godziła w prestiż ZSRR, próbowano minimalizować jej zasięg i skutki. Odbiło się to bardzo niekorzystnie na procesie wdrażania pierestrojki i głasnosti. Od wielu lat w ZSRR fałszowano dane statystyczne, dopiero po 1985r. ujawniono zasięg tych manipulacji i określono faktyczny stan gospodarki państwa. Rząd szczycił się, że ZSRR produkuje najwięcej energii elektrycznej, ale przemysł radziecki na wyprodukowanie określonego wytworu zużywał jej 2-3 razy więcej niż w krajach rozwiniętego kapitalizmu. Produkowano drogo, mało i źle.
Haseł Gorbaczowa nie rozumiano. Sytuacja ekonomiczna stawała się coraz trudniejsza. Gorbaczow wprowadził ograniczenia w dystrybucji i spożyciu alkoholu. Spowodowało to zmniejszenie dochodów skarbu państwa ze sprzedaży alkoholu. Budżet państwa ratowano masową wyprzedażą złota kosztem naruszenia państwowych rezerw.
Mimo tych trudności przeprowadzono reformę prawa wyborczego, prawa karnego, rozbudowano system przedstawicielstwa narodowego, podjęto prywatyzację gospodarki. Ekipa Gorbaczowa uznała, że państwa zachodnie i żyjące na Zachodzie społeczeństwa nie są wrogami ZSRR i zaczęto ich traktować nawet jak sojuszników
Przywódcy ZSRR wystąpili z nowymi propozycjami na temat ograniczenia zbrojeń. W 1988r. ZSRR wycofał swoje wojska z Afganistanu, przywódcy ZSRR zrezygnowali też z tzw. doktryny Breżniewa, zapowiedzieli przerwanie subsydiowania ruchów rewolucyjnych w Azji i w Afryce. Polityka zagraniczna ekipy Gorbaczowa zyskała duże uznanie na Zachodzie. Gorbaczow nazywany zdrobniale Gorbi, zdobył wielką popularność. W 1987r. wydał książkę programową pt. Przebudowa i nowe myślenie. Dla naszego kraju, dla całego świata.
Pojęte przez Gorbaczowa reformy spowodowały osłabienie starych struktur politycznych i państwowych, ale nie doprowadziły do powstania nowych.
2. Okrągły Stół w Polsce i jego następstwa
Osłabienie ZSRR pierwsi wykorzystali Polacy. W 1987r. ponownie zaktywizował się zdelegalizowany w 1981r. NSZZ „ Solidarność”. W 1989r. przeprowadzono obrady Okrągłego Stołu. Trwały od 06 lutego do 04 kwietnia 1989r., brało w nich udział 57 osób, reprezentujących różne ideologie i opcje polityczne.
Ustalono, że NSZZ „ Solidarność” zostanie ponownie zalegalizowany, a na 4 czerwca zaplanowano nowe wybory do parlamentu: obok istniejącego dotąd sejmu miał być wybrany również senat. Zadaniem parlamentu był wybór prezydenta i powołanie koalicyjnego rządu. Nie planowano obalenia socjalizmu, lecz jego demokratyzację i udoskonalenie. Tymczasem wyborcy jednoznacznie poparli opozycję, obóz rządowy poniósł klęskę wyborczą. Przywódcy opozycji nie byli przygotowani do przejęcia pełnej odpowiedzialności za kraj, obawiali się, że ZSRR nie dopuści do przejęcia przez nich władzy. Przywódcy ZSRR wypowiedzieli się jednak, że nie mają zamiaru ingerować w sprawy tworzenia rządu w Polsce. W tej sytuacji zwycięski obóz wyborczy, reprezentowany przez Komitet Obywatelski, postanowił stanowisko prezydenta pozostawić w ręku obozu dotąd rządzącego, natomiast przejąć stanowisko szefa rządu. W ślad za tym 19 lipca 1989r. prezydentem został dotychczasowy przewodniczący Rady Państwa, I sekretarz KC PZPR gen. Wojciech Jaruzelski (ur.1923). Połączone izby parlamentu wybrały go większością zaledwie jednego głosu, przejął jednak obowiązki rezygnując ze stanowiska I sekretarza KC PZPR. Szefem nowego rządu został Tadeusz Mazowiecki (ur. 1927). Powołano go 24 sierpnia, 12 września sformował rząd.
W sierpniu 1989r. przywódcy Rumunii wystąpili z wnioskiem, by państwa Układu Warszawskiego podjęły interwencję i przywróciły stare porządki w Polsce, ale przywódcy radzieccy nie dopuścili do tego.
W styczniu 1990r. przeprowadzono obrady IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR, który podjął decyzję o rozwiązaniu partii. Zamiast niej powstały dwie partie socjaldemokratyczne. Dotychczasowych przedstawicieli PZPR odwołano z rządu, a układy Okrągłego Stołu uznano za nieaktualne. Stosunki ze Związkiem Radzieckim uległy zamrożeniu, szukano natomiast współpracy z państwami zachodnimi. Polska zgłosiła akces do Unii Europejskiej (EWG) i NATO.
Lata uzależnienia od ZSRR uznano za stracone, krytykowano PZPR i działające do 1989r. rządy. Nowe władze stopniowo umacniały swe wpływy. Przy podziale stanowisk pominięto jednak Lecha Wałęsę, który pozostał na stanowisku przewodniczącego „Solidarności”. Wałęsa podjął „ wojnę na górze” dzieląc zwycięski obóz na różne zwalczające się nurty i zażądał usunięcia Wojciecha Jaruzelskiego ze stanowiska prezydenta.
Jesienią 1990r. przeprowadzono kampanię wyborczą, wybory wygrał Lech Wałęsa. Nowy prezydent powołał rząd z mało znanym w kraju, przedstawicielem Kongresu Liberalno – Demokratycznego z Gdańska, Janem Krzysztofem Bielickim. Po nim szefem rządu był Jan Olszewski, a następnie Hanna Suchocka. W czerwcu 1993r. rząd Suchockiej został obalony wobec wotum nieufności ze strony posłów „ Solidarności ”. Wałęsa rozwiązał parlament przed upływem kadencji. Nowe wybory przyniosły sukces Sojuszowi Lewicy Demokratycznej, który utworzył rząd wspólnie z Polskim Stronnictwem Ludowym. W 1994r. na czele rządu stał Waldemar Pawlak, a już w styczniu 1995r. – Józef Oleksy z SLD. Nowe wybory prezydenckie w 1995r. wygrał w drugiej turze Aleksander Kwaśniewski. Kiedy Urząd Ochrony Państwa oskarżył Oleksego o współpracę z wywiadem ZSRR, stanowisko szefa rządu przejął Włodzimierz Cimoszewicz (SLD).
Kampanię wyborczą do sejmu i senatu rozpoczęto już w 1996r. Prace nad nową konstytucją przyspieszono w 1997r. Opozycja i koła wyznaniowe dążyły do tego, by w konstytucji znalazły wyraz zasady prawa naturalnego. Lewica z kolei blokowała ratyfikację konkordatu z Watykanem, twierdząc, że musi on zostać dostosowany do tekstu przyszłej konstytucji. Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego przedłożyła przyjęty przez większość projekt, ale opozycja przedstawiła swój i zażądałaby oba projekty poddać pod referendum. Zgromadzenie Narodowe nie przyjęło tej propozycji. 02 kwietnia 1997r. projekt większości został zaakceptowany i 25 maja odbyło się referendum. Za przyjęciem projektu konstytucji głosowało 52,7%. Opozycja uznała, że projekt nie uzyskał poparcia opinii publicznej, ponieważ poparło go mniej niż 50% uprawnionych do głosowania. Sąd Najwyższy decyzją z 15 lipca 1997r. uznał, że referendum jest ważne. Aleksander Kwaśniewski podpisał konstytucję, weszła ona w życie jesienią 1997r.
3. Zjednoczenie państw niemieckich
Państwem frontowym obozu socjalistycznego do 1989r. było NRD, państwo bardzo zmilitaryzowane i scentralizowane. Erich Honecker zapowiadał, że NRD stanowi trwały element na mapie politycznej Europy. Przewodniczący delegacji ZSRR Michaił Gorbaczow nie podtrzymał jednak jego entuzjazmu.
W sierpniu 1989r. Węgrzy otwierając granicę z Austrią pomogli wielu Niemcom z NRD uciec na Zachód. Uciekający Niemcy byli ważnym argumentem politycznym w walce z reżimem Honeckera. Jesienią 1989r. wielu innych obywateli NRD okupowało ambasady państw zachodnich w Pradze, Warszawie, Sofii i żądało przyznania im azylu.
W listopadzie 1989r. w Lipsku, a następnie w innych miastach NRD, zaczęto organizować wielkie manifestacje na rzecz zjednoczenia obu państw niemieckich i prawa swobodnego wyboru opcji politycznej. Honecker musiał ustąpić ze stanowiska I sekretarza KC SED i przewodniczącego Rady Państwa. W ślad za nim ustąpił dotychczasowy rząd.
Nowy rząd Hansa Modrowa powołano 07 listopada 1989r. Dwa dni później podjął on decyzję o otwarciu granic. Obalono słynny mur berliński (09 listopada 1989), rządząca SED przekształciła się w Partię Demokratycznego Socjalizmu (PDS). Kierownictwo nowej partii z Egonem Krenzem i rząd Modrowa opracowali plan zjednoczenia Niemiec zmierzając do utworzenia federacji dwóch państw niemieckich. Plan ten poparł Związek Radziecki. Natomiast kanclerz RFN Helmut Kohl, w porozumieniu z prezydentem USA George’em Bushem, wystąpił z planem organicznego zjednoczenia Niemiec. W NRD zorganizowano obrady Okrągłego Stołu. W dniu 18 marca 1990r. przeprowadzono wybory do Izby Ludowej NRD, które jednoznacznie wygrała chadecja. Powołała ona rząd Lothara de Maiziere, który przyjął plan Kohla. Cztery mocarstwa odpowiedzialne od czasów wojny za kwestię niemiecką również poparły ten plan pod warunkiem, że zjednoczone Niemcy nie wyjdą terytorialnie poza ramy dwóch istniejących państw niemieckich i Berlin. Konferencja 2+4 (dwa państwa niemieckie i cztery mocarstwa, to jest Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i ZSRR) w toku kilka spotkań latem 1990r. ustaliła podstawowe zasady zjednoczenia. ZSRR poparł lansowany przez RFN plan. Niemcy udzieliły ZSRR poważnych pożyczek. Uzgodniono plan i koszty wycofania armii radzieckiej z NRD. ZSRR zobowiązał się do wycofania swoich wojsk z terenu byłej NRD do 1994r. Ustalono, że na tych terenach nie będą też stacjonować wojska NATO. RFN gwarantowała pokrycie kosztów ewakuacji i urządzenia się żołnierzy radzieckich po ich powrocie do kraju. Ustalono, że NRD zostanie podzielona na pięć historycznych krajów, które zwrócą się do RFN z prośbą o przyjęcie do federacji na podstawie 23 artykułu konstytucji tego państwa. Nastąpiło to jesienią 1990r. W ten sposób NRD sama się rozwiązała, a poszczególne jej części przekształciły się w kolejne kraje RFN. Za dzień zjednoczenia uznano dzień 03 października 1990r. Gorbaczowa uznano niemal za bohatera narodowego Niemiec. Bez jego reform zjednoczenie nie było możliwe. Społeczeństwo RFN podzieliło się wkrótce na tych lepszych z Zachodu (Wessi) i tych gorszych ze Wschodu (Ossi). Rząd RFN podpisał też specjalne układy z Czechosłowacją i Polską gwarantujące nienaruszalność granic tych państw. Wraz z likwidacją NRD Pakt Warszawski stracił sens istnienia, rozwiązano go formalnie na posiedzeniu jego Doradczego Komitetu Politycznego 01 lipca 1991r.
4. Rozpad ZSRR i powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw
Rozpad ZSRR
Wydarzenia z lat 1989-1991 rozwijały się w ZSRR pod wpływem dwóch tendencji. Jedna z nich zmierzała do demokratyzacji stosunków w ramach dotychczasowego państwa, do modernizacji i udoskonalenia państwa przy zachowaniu jego ponadnarodowego charakteru. Powstawały nowe stronnictwa i partie polityczne, kwestionowano prawo KPZR do reprezentowania społeczeństwa, żądano praw i wolności. Bardzo aktywni byli Litwini, Łotysze i Estończycy, domagali się potępienia układu Ribbentrop-Mołotow z 1939r. i metod zastosowanych wobec nich w 1940r. Żądali uznania zawartych wówczas układów za nieważne i uznania prawa swych narodowości do pełnej niepodległości i suwerenności. Pierwsze masowe demonstracje w Wilnie, Rydze i Tallinie przeprowadzono już w 48 rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow 23 sierpnia 1987r. Na Litwie powstał Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy „Sajudis”. Rada Najwyższa LSRR 17 listopada 1988r. przywróciła tradycyjną flagę narodową, a język litewski uznano za język urzędowy. W styczniu 1989r. przywrócono administrację kościelną Kościoła rzymskokatolickiego. Wybory do Rady Najwyższej republiki w lutym 1989r. wygrał „Sajudis”. Od tego momentu ruszyła lawina decyzji i zmian w duchu narodowym. Już 11 marca 1990r. podjęto uchwałę o przekształceniu LSRR w Republikę Litewską i uchwalono deklarację niepodległości. Rząd ZSRR protestował i próbował bezskutecznie hamować te procesy.
Na Łotwie 1988r. utworzono Forum Narodowe Łotwy i Ruch na Rzecz Niezawisłości Narodowej Łotwy. Rada Najwyższa ŁSRR potępiła 28 lipca 1989r. pakty Ribbentrop-Mołotow i aneksję Łotwy w 1940r. oraz uchwaliła deklarację o prawach ludu łotewskiego. 4 maja 1990r. uchwalono deklarację niepodległości Łotwy, a 21 sierpnia 1992r. - nową konstytucję.
W Estonii odbyło się podobnie. 16 listopada 1988r. Rada Najwyższa ESRR uchwaliła deklarację w sprawie suwerenności Estonii, a w grudniu tegoż roku język estoński uznano za język państwowy. 30 marca 1990r. ogłoszono deklarację o niezawisłości Estonii. Proces usamodzielniania ukończono 22 sierpnia 1991r.
W 1988r. na Ukrainie powstał Ukraiński Związek, Helsiński, który uchwalił deklarację zasad. Za główny cel uznano dążenie do odrodzenia państwa ukraińskiego, przebudowę ZSRR na zasadach konfederacji niezależnych państw. Z tego ruchu wyłoniły się: Partia Zielonych, Ludowy Ruch na Rzecz Przebudowy Ukrainy, Wolny Związek Zawodowy i inne. Rada Najwyższa republiki uchwaliła deklarację suwerenności 10 lipca 1989r..
Wiosną 1988r. na Zakaukaziu doszło do walk pomiędzy Ormianami i Azerami. Armenia również ogłosiła deklarację niepodległości, to samo uczyniła Gruzja. Do walk doszło w Uzbekistanie pomiędzy Uzbekami i Turkami.
Wybrano Zgromadzenie Deputowanych Ludowych ZSRR, którego skład miał bardzo zróżnicowany charakter. Przewodniczącym Rady Najwyższej ZSRR został Michaił Gorbaczow, który nadal pełnił obowiązki sekretarza generalnego KC KPZR. Po roku zdecydowano jednak, by ustanowić urząd prezydenta ZSRR. Formalnie pierwszym prezydentem ZSRR został 13 marca 1990r. Michaił Gorbaczow, ale jego władza miała ograniczony zasięg. W grudniu 1990r. do dymisji podał się minister spraw zagranicznych ZSRR Eduard Szewardnadze. Do ostrego konfliktu doszło pomiędzy Gorbaczowem i Jelcynem.
Borys Nikołajewicz Jelcyn (ur. 1931) awansował na stanowisko sekretarza obwodu, a następnie sekretarza KC i sekretarza moskiewskiego Komitetu Partii. W 1987r. wszedł w konflikt z sekretarzem KC Ligaczowem i został usunięty z funkcji partyjnych. W marcu 1989r. postanowił kandydować do Zgromadzenia Deputowanych Ludowych i wszedł do tego gremium – wybrano go na wiceprzewodniczącego Międzyregionalnej Grupy Deputowanych. W maju 1990r. został przewodniczącym Rady Najwyższej Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Rad. Wybrano go na prezydenta Federacji Rosyjskiej. Gorbaczow był wybrany przez Zgromadzenie a Jelcyn bezpośrednio przez wyborców. Politycy nie lubili się wzajemnie. Do konfliktu między nimi doszło latem 1991r. Władze centralne ZSRR pod kierownictwem Gorbaczowa opracowały projekt nowej konstytucji, który przewidywał przekształcenie ZSRR w konfederację. Koncepcja ta nie odpowiadała ani Jelcynowi, ani prezydentowi Ukrainy Leonidowi Krawczukowi. W sierpniu wypracowano koncepcję przekształcenia państwa w luźną federację republik. Projekt konstytucji miano oficjalnie podpisać 20 sierpnia 1991r. Tymczasem w dzień poprzedzający podpisanie dokumentu zorganizowano pucz. Miał na celu powstrzymanie procesu likwidowania ZSRR oraz obronę jedności i całości państwa. W stolicy na czele sił zwalczających pucz stanął prezydent Rosji Borys Jelcyn. W ciągu trzech dni rebelia została stłumiona ( 19-21 sierpnia).
Pucz spowodował skutki odwrotne do zamierzonych. Do sierpnia 1991r. różne republiki zgłaszały deklaracje niepodległości, ale z wyjątkiem państw nadbałtyckich i zakaukaskich miały one charakter ograniczony. Pucz sierpniowy spowodował masowe dążenia do wystąpienia ze Związku. Deklaracje takie zgłaszały kolejno: Ukraina (24 VIII), Białoruś (25 VIII), Mołdawia (27 VIII), Uzbekistan i Kirgistan (31 VIII), Tadżykistan (9 IX), Armenia (23 IX), Azerbejdżan (18 X), Turkmenistan (27 X). ZSRR stał się nazwą pustą i bez treści. KPZR po puczu Janajewa zdelegalizowano. Na Ukrainie przeprowadzono 01 grudnia 1991r. referendum; 90% głosujących opowiedziało się za wystąpieniem z ZSRR.
Powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw
W dniach 7 i 8 grudnia 1991r. z inicjatywy prezydenta Ukrainy Leonida Krawczuka w Wiskułach w Puszczy Białowieskiej spotkali się prezydenci: Białorusi – Stanisław Szuszkiewicz, Rosji – Boris Jelcyn i Ukrainy – Leonid Krawczuk. Uznali oni, że utworzony w 1922r. ZSRR już nie istnieje i podpisali specjalne „oświadczenie” w tej kwestii. Następnie wraz z szefami rządów swych państw powołali do życia Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP). Obejmowała ona początkowo tylko trzy wyżej wymienione republiki: Białoruś, Rosję i Ukrainę, ale stopniowo przyłączały się do niej inne republiki. W sierpniu 1994r. w skład WNP wchodziły republiki: Armeńska, Azerbejdżańska, Boałoruska, Grozińska, Kazachska, Kirgiska, Mołdawska, Rosyjska, Tadżykistańska, Turkmeńska, Uzbekistańska, Ukraińska. Do WNP nie przystąpiły kraje nadbałtyckie. Najwyższym organem WNP są: Rada Szefów Państw, Rada Szefów Rządów. Decyzje podejmowano tylko jednogłośnie. Każda republika zachowała prawo weta.
Gorbaczow utracił pełnione dotąd funkcje i przestał odgrywać poważniejszą rolę. Formalnym spadkobiercą ZSRR została Federacja Rosyjska, a prezydent Federacji – Borys Jelcyn – uzyskał uznanie na forum międzynarodowym.
Cały obszar byłego ZSRR stanął w obliczu wielkich trudności gospodarczych i politycznych. W Rosji toczyły się wielkie zmagania między większością parlamentarną z przewodniczącym parlamentu Rusłanem Chasbułatowem i wiceprezydentem Rudskojem, a zmierzającym do skumulowania całej władzy w swoim ręku prezydentem Jelcynem. W październiku 1993r. wojska wierne Jelcynowi zdobyły szturmem gmach parlamentu i aresztowały opozycjonistów.
Rosja i pozostałe państwa byłego ZSRR przeżywały trudny okres. Gwałtownie spadła produkcja i szybko rosła inflacja. W niektórych z nich przez wiele miesięcy nie wypłacano zarobionych przez pracowników pieniędzy, mnożyły się strajki i demonstracje. Z jednej strony umacniało się poczucie niezależności i samodzielności Ukrainy, a z drugiej – rosły nastroje prorosyjskie na Białorusi. Czeczeńcy podjęli próbę oderwania się od Rosji, ale napotkali ostry opór. Wojna Czeczeńców trwała kilka lat animując wyobraźnię wielu ludzi w świecie. 12 grudnia 1993r. w Rosji wprowadzono nową konstytucję, która narzucała system prezydencki. Prezydent uzyskał wielkie uprawnienia, natomiast rola parlamentu (Dumy) uległa ograniczeniu. W połowie roku 1996r. w Rosji przeprowadzono wybory prezydenta. Jelcyn uzyskał silne wsparcie Niemiec i Stanów Zjednoczonych i dzięki poparciu trzeciego kandydata, gen. Aleksandra Lebiedzia, w drugiej turze w lipcu 1996r. wybory wygrał. Był już wtedy ciężko chory o po wyborze musiał się poddać operacji serca. Rosja nadal była bez centralnego kierownictwa, a o władze walczyły różne grupy.
Przywódcy Rosji zdecydowanie przeciwstawiali się przyjęciu państw Europy Środkowowschodniej do NATO. Zapowiedź przyjęcia Polski do tej organizacji spowodowała zapowiedź ponownego sfederowania Białorusi z Rosją. Leonid Kuczma , prezydent Ukrainy wystąpił z wnioskiem o przyjęcie jego państwa do NATO. Między Ukrainą a Rosją narastał konflikt na tle walki o podział floty czarnomorskiej, przynależność Krymu i bazę wojenną w Sewastopolu. W styczniu 1997r. przerwano bezsensowną wojnę z Czeczeńcami. W Czeczenii zapowiedziano wybory, sytuacja stopniowo wracała do normy.
5. Rozpad Jugosławii i wojna w Bośni
Poszczególne narodowości wchodzące w skład Jugosławii zbuntowały się przeciw dominującym w niej Serbom i podjęły dążenia do oderwania się od Serbii i utworzenia samodzielnych państw. Ideę titoizmu generalnie odrzucono. Pierwsi wystąpili Chorwaci i Słoweńcy, którzy 25 czerwca 1991r. proklamowali niepodległość swych republik. Uzyskali natychmiast uznanie RFN, Watykanu i generalnie tzw. łacińskiej opinii publicznej. W ślad za tymi republikami w lutym 1992 r. oderwała się Macedonia.
Niezwykle skomplikowana sytuacja powstała na terenie Bośni i Hercegowiny, czyli na obszarze 51,1 tys.km zamieszkanym przez 4,5 mln ludności. Około 40% ludności stanowili Muzułmanie bośniaccy, 37% Serbowie i 20% Chorwaci. Serbowie nie chcieli zerwania z Jugosławią, większość stanowili jednak Chorwaci i Muzułmanie bośniaccy, którzy dążyli do wyrwania się spod przewagi serbskiej i prawosławnej. W 1990r. przeprowadzono wybory i wyłoniono rząd koalicyjny. Prezydentem republiki został przywódca Partii Akcji Demokratycznej, muzułmanin Alija Izetbegović (ur.1925). Rząd 15 października 1991r. zapowiedział wystąpienie z federacji i usamodzielnienie republiki. W Bośni 29 lutego 1992r. przeprowadzono referendum, w którym większość głosujących wypowiedziała się za oderwaniem od Jugosławii i usamodzielnieniem. Unia Europejska 6 marca 1992r. uznała nową republikę za suwerenne państwo; 22 marca przyjęło ją do ONZ.
Serbowie bośniaccy nie pogodzili się z tym i zgodnie z zapowiedzią 6 kwietnia 1992r. proklamowali utworzenie Republiki Serbskiej Bośni i Hercegowiny. Granic rozdzielających poszczególne republiki nie dało się jednak wytyczyć. Rozpoczęła się wojna domowa, która trwała do końca 1995r. W czerwcu w 1992r. Bośniacy współpracujący dotąd z Chorwatami zerwali tę współpracę. Walczyli wszyscy ze wszystkimi. Walki miały bardzo krwawy charakter. Gwałcono kobiety i mordowano dzieci. Szczególnie ostry charakter miały walk w rejonie stolicy republiki, Sarajewa.
Chorwaci dążyli do oderwania swych terenów etnicznych i przyłączenia ich do Chorwacji. Serbowie z kolei dążyli do zachowania jedności z Jugosławią lub utworzenia dużej republiki serbskiej. Muzułmanie bośniaccy zwalczali Serbów i Chorwatów – dążyli do utworzenia samodzielnej republiki Bośni. Rada Bezpieczeństwa ONZ 22 lutego 1993r. powołała do życia specjalny trybunał międzynarodowy do osądzenia osób oskarżonych o popełnienie zbrodni. Na liście oskarżonych znaleźli się między innymi przywódcy Serbów: Rodovan Karadzić i gen. Radko Mladlić. ONZ skierowała do Bośni wojska interwencyjne (14 tys.), które nie zdołały jednak opanować sytuacji. W toku walk od marca 1992r. do sierpnia 1995r. zginęło około 200 tys. osób, 95% zabitych stanowiły osoby cywilne.
W czasie walk w Bośni Unia Europejska i ONZ wysłały wiele misji. W końcu 1995r., pod naciskiem USA, podjęto rozmowy, które doprowadziły do ustalenia zasad porozumienia. W Dayton (USA) 21 listopada 1995r. parafowano układ zapowiadający utworzenie Unii składającej się z Federacji Chorwacko-Muzułmańskiej i Republiki Serbskiej Ostre walki toczyły się w rejonie Sarajewa, Srebrenicy i Żepy. Układ z Dayton podpisano dopiero 14 grudnia 1995r., co nastąpiło przy silnym zaangażowaniu Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej (OBWE). Wojska ONZ w Bośni zostały zastąpione przez oddziały NATO (IFOR), liczące 58 tys. ludzi. Zapowiedziano przeprowadzenie demokratycznych wyborów pod kontrolą międzynarodową najpóźniej dziewięć miesięcy po podpisaniu porozumienia. Przeprowadzono je 14 września 1996r. W wyniku wyborów powołano trzyosobową radę składającą się z przedstawicieli poszczególnych grup etnicznych, która uzyskała prawo koordynacji tego skomplikowanego tworu państwowego, jaki miała tworzyć Bośnia. Pierwszym przewodniczącym tej rady został Alija Izetbegović. Tymczasem Serbowie uznali, że wybory zostały sfałszowane i odmówili udziału w tym gremium. Wobec usamodzielnienia się Chorwacji, Słowenii i Macedonii oraz podziału Bośni i Hercegowiny od kwietnia 1992r. Federacyjna Republika Jugosławii obejmowała tylko Serbię i Czarnogórę. Obszar ten zamieszkiwało 10,5 mln ludzi: W Serbii 9,7 mln, w Czarnogórze 615 tys. Dominująca rolę w Serbii odegrała Socjalistyczna Partia Serbii, przywódcy jej, że Slobodanem Miloszeviciem na czele, bronili idei jedności narodów Jugosławii. W walce tej szukali pomocy w ZSRR, a następnie w Rosji, weszli natomiast w ostry konflikt z popierającymi rozpad państwa krajami Europy Zachodniej i muzułmanami. Obok Partii Socjalistycznej powstała Partia Demokratyczna, Ruch Odnowy Serbii, Związek Obywateli Serbii i inne partie. Jesienią 1996r. opozycja utworzyła blok polityczny pod nazwą Zajedno (Razem), który wygrał wybory komunalne w stolicy kraju i kilku innych miastach. W lutym 1997r. przywódca Partii Demokratycznej Zoran Djindjić został pierwszym niekomunistycznym burmistrzem Belgradu. W połowie 1997r. koalicja rozpadła się. Dominująca rolę w Federacji nadal odgrywała Partia Socjalistyczna. Stanowisko prezydenta Federacji objął Zoran Lilić, szefa rządu – Radoje Kontić. Prezydentem Serbii był Milosević, a Czarnogóry – Momir Bulatović. W sierpniu 1997r. obie izby Skupszczyzny dokonały wyboru: Miloseić był jedynym kandydatem na to stanowisko. W 1997r. mocarstwa zachodnie złagodziły swoją politykę wobec Jugosławii. Nadal jednak silniej popierały ją takie państwa jak: Słowenia, Bośnia, Macedonia, które uzyskały też znaczne sukcesy ekonomiczne i zgłosiły akces do Unii Europejskiej i NATO.
6. Wojna o Kosowo (1997 – 1999)
Serbowie uznają Kosowo za kolebkę swej państwowości. Leży ono na pograniczu Serbii, Albanii i Macedonii. Kosowo wchodziło w skład Jugosławii, stanowiło autonomiczną część Serbii. Jednak w 1989r., z okazji obchodów 600 rocznicy bitwy na Kosowym Polu, autonomię zniesiono przekształcając Kosowo w prowincję Serbii. Dominujący na tym terenie Albańczycy nie pogodzili się z tym i podjęli walkę o przywrócenie autonomii. W Kosowie 77,4% stanowili Albańczycy, 13,2% Serbowie, 3,7% Bośniacy, 1,7% Czarnogórcy i 0,8% Romowie i Turcy.
Część Albańczyków żądała przywrócenia statusu autonomii dla, a część – przyznania prawa samodzielnej republiki. W lutym 1982r. bojownicy maoistowscy w Turcji założyli Ruch na rzecz Albańskiej Republiki Jugosłowiańskiej. Byli oni zwolennikami przywódcy Albanii Enwera Hodży, zwalczali Jugosławię i Tito, wyznawali zasadę terroru. Z organizacji tej wyłonił się Ruch na rzecz Wyzwolenia Kosowa (LKCK), który w 1985r. przekształcił się w Ruch na rzecz Ludowej Republiki Kosowa (LRPK).
W 1991r. Ibrahim Rugova utworzył Demokratyczną Ligę Kosowa, która proklamowała utworzenia Republiki Kosowo. Wbrew stanowisku Jugosławii w Kosowie 24 maja 1992 r. przeprowadzono wybory do sejmu. Wygrała je Demokratyczna Liga Kosowa, uzyskując wsparcie emigracji albańskiej w Niemczech, Szwajcarii i Belgii.
Rząd Jugosławii - po odpadnięciu Chorwacji, Macedonii i Słowenii – nie chciał dopuścić, by odpadło Kosowo. W 1989r. wprowadził w Kosowie stan wyjątkowy. Radykalne skrzydło Kosowian w końcu 1992r. utworzyło Wyzwoleńczą Armie Kosowa (UCK). Tajne kierownictwo UCK rezydowało w Szwajcarii i w stolicy Kosowa – Prisztinie. W 1997r. przeprowadzono 14 zamachów w Kosowie i jeden w Macedonii. Poczynania UCK zyskały wsparcie Albanii. W Mirdita w północnej Albanii założono obóz szkoleniowy współpracujący z albańskimi służbami specjalnymi. Ruch poparł ówczesny prezydent Albanii Sali Berisha. Obozy szkoleniowe i ośrodki partzanckie utworzono również w Macedonii. Przywódcy UCK odmówili uznania tworzonej przez Ibrahima Rugovę Republiki Kosowo i wysunęli program walki o utworzenie Wielkiej Albanii obejmującej Albanię, Kosowo, południową część Czarnogóry i zachodnią część Macedonii.
W lutym 1998r. Wyzwoleńcza Armia Kosowa przystąpiła do ofensywy i w ciągu kilku miesięcy opanowała koło 30% obszaru Kosowa. Zwolennicy Rugovy utworzyli Zbrojną Siłę Republiki Kosowskiej (FARK) i próbowali ograniczyć radykalizm UCK. Doszło do walk bratobójczych. Wiosną 1998r. podczas wak w Kosowie zginęło około 800 osób. Ludzie niepodejmujący walki byli terroryzowani. Z jednej strony wkraczały wojska Jugosławii, a z drugiej – bojówki UCK. Radykalni zwolennicy UCK terroryzowali Serbów i Cyganów, wojska Jugosławii – Albańczyków. Obie strony stosowały represje wobec przeciwników. Wiosną 1998r. około 150 tys. ludzi musiało opuścić Kosowo.
Jesienią 1998r. przywódcy wielkich mocarstw zajęli się sytuacją w Kosowie. Pełnomocnik USA Richard Holbrook zdołał 13 października 1998r. skłonić prezydenta Jugosławii Miloszewicia do przerwania interwencji zbrojnej. Wojska serbskie zaczęły stopniowo wycofywać się z Kosowa, przywódcy UCK nie chcieli jednak dopuścić do uspokojenia i zaostrzyli terror wobec Serbów i Cyganów, a w grudniu 1998r. wznowili działania zbrojne. W obronie Albańczyków zaangażowały się Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy i Francja, podczas gdy w obronie interesów Jugosławii (Serbii) wystąpili Rosjanie i Chińczycy. Tymczasem Rada Bezpieczeństwa ONZ mogła podjąć decyzję tylko wtedy, gdy pięć mocarstw zajmowało zgodna postawę.
W tej sytuacji sprawą Kosowa zajęła się Rada NATO. Republika Rosyjska nie należała do tej organizacji, natomiast nowo przyjęte państwo postkomunistyczne z Polską na czele zajęły stanowisko zgodne z polityką amerykańską. Ministrowie obrony państw członkowskich NATO uzgodnili we wrześniu 1998r. użycie sił NATO do pacyfikacji Kosowa. Rada NATO wezwała Jugosławię do wycofania się z Kosowa i przywrócenia pełnej autonomii. W Rambouillet pod Paryżem zwołano specjalną konferencją w tej sprawie z udziałem Jugosławii i Wyzwoleńczej Armii Kosowa, którą przeprowadzono 06 lutego 1999r. Było to faktyczne uznanie konspiracyjnej, radykalnej organizacji UCK. Fakt ten wykorzystała ona do oficjalnego ogłoszenia o powołaniu rządu Kosowa, niezależnego od Jugosławii i Demokratycznej Ligi Kosowa. Jugosławia nie podporządkowała się tym decyzjom podjętym w Rambouillet i w marcu wznowiła akcję zbrojną w Kosowie zmierzając do usunięcia separatystów i pacyfikacji stosunków. Przywódcy NATO nie zamierzali tolerować tej samowoli i podjęli decyzję o bombardowaniu Jugosławii. Akcją dowodził amerykański generał Wesley K. Clark. Akcję podjęto 24 marca 1999r.; wzięło w niej udział 19 państw.
Początkowo sądzono, że operacja „Sojusznicza siła” potrwa 2-3 dni a trwała ona 78 dni, a w końcowej fazie brało w niej udział około 1000 samolotów. Jugosławia poniosła wielkie straty osobowe i materialne. Szacowano, że bombardowania cofnęły gospodarkę Jugosławii o 50 lat. Jugosłowianie podali, że udało im się zastrzelić 326 obiektów latających NATO. Podczas walk z armią jugosłowiańską zginęło 180 żołnierzy NATO, a do niewoli wzięto 35 lotników.
Ostatecznie Jugosławia nie uzyskała pomocy z zewnątrz i nie była w stanie przeciwstawić się naciskowi zbrojnemu 19 państw. Po 78 dniach obrony skapitulowała i wycofała swe wojska z Kosowa, które zostało okupowane przez 40 tysięcy żołnierzy sił międzynarodowych UNKFOR. Zapowiadano rozbrojenie UCK. Korzystając z dogodnej sytuacji Wyzwoleńcza Armia Kosowa przystąpiła do akcji odwetowej wobec Serbów, masowo usuwajac ich z Kosowa. Przywódcy NATO zapowiadali, że Kosowo pozostanie w ramach Jugosławii na zasadach autonomicznych. Faktycznie rząd Jugosławii utracił kontrolę nad ta prowincją, a 16 stycznia 2000r. w Kosowie powołano do życia międzynarodową komisję kontrolną.
Sekretarz Generalny NATO Javier Solana w wywiadzie udzielonym Adamowi Michnikowi z „Gazety Wyborczej” stwierdził, że nie była to wojna, lecz akcja humanitarna zmierzająca do przerwania procesu czystek etnicznych i obrony terroryzowanej przez Serbów ludności albańskiej w Kosowie.
7. Unia Europejska i NATO
Od 01 stycznia 1995r. w skład Unii Europejskiej wchodziło 15 państw. Obecnie jest to 25 państw: Austria, Belgia, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania, Włochy. Parlament Unii Europejskiej w 1995r. składał się z 626 deputowanych. Którzy dzielili się na 15 grup narodowych i 8 ideowo-politycznych. Przewodniczącym parlamentu był socjaldemokrata niemiecki Klaus Hansch. Parlament obradował w Strasburgu, a jego prezydium pracowało w Luksemburgu. W parlamencie ścierały się wpływy dwóch głównych orientacji ideowo-politycznych: na 626 deputowanych 214 było socjalistów, a 201 konserwatystów. W styczniu 1998r. otwarto nowy gmach parlamentu Unii w Strasburgu. Budowano go 6 lat kosztem 600 mln dolarów.
Władzę Unii Europejskiej stanowi składająca się z szefów rządów poszczególnych państw członkowskich Rada Europejska, natomiast władze wykonawczą – Komisja UE. Przewodniczącym Komisji był były premier Luksemburga Jacques Santers; w jej skład wchodziło 20 komisarzy. W kadencji 1994-1999 doszło do nadużyć finansowych. W grudniu 1998r. parlament większością 270 przeciw 225 głosom odrzucił sprawozdanie z wykonania budżetu Komisji za rok 1996. W styczniu 1999r. zgłoszono wniosek o wyrażenie wotum nieufności wobec Komisji, ale nie uzyskał on wymaganej większości 2/3 głosów. Komisja przetrwała do marca tegoż roku, ale pod presją krytyki, sama postanowiła ustąpić. Nowym przewodniczącym Komisji został były premier Włoch Romano Prodi.
Wyboru nowego parlamentu Unii Europejskiej dokonano 10 i 13 czerwca 1999r. Liczba uprawnionych do głosowania wynosiła 297 mln osób, wybierano 626 deputowanych. Poszczególne kraje członkowskie otrzymały limity w zależności od liczby mieszkańców: Niemcy wybierali 99, Francuzi, Włosi i Anglicy po 87, Hiszpanie 64, Luksemburczycy 6 deputowanych. Przewodniczącym Parlamentu Europejskiego został 63-letni Hiszpan, konserwatysta, prawnik Jose Maria Robles, który pracami parlamentu kieruje wraz z prezydium składającym się z 14 zastępców przewodniczącego. Kadencja członków prezydium trwa 2,5 roku.
W czerwcu 1999r. przewodniczący komisji Unii Europejskiej Romano Prodi zaproponował nowy skład Komisji. Stanowisko zastępcy przewodniczącego Komisji objęła 48-letnia Hiszpanka Isabel Loyola de Palacio del Valle Lersundi. Drugim zastępcą przewodniczącego Komisji został 47-letni Walijczyk, konserwatysta Nell Kinnock. Funkcję komisarza odpowiedzialnego za rozszerzenie Unii powierzono politykowi niemieckiemu Guntherowi Verheugenowi. Komisja nadal liczyła 20 członków, ale przyjęto założenie, że w najbliższych kilku latach powinna się powiększyć o 12 nowych. Wśród państw, z którymi prowadzone są pertraktacje, znajduje się również Polska. Komisja opracowała nowy budżet Unii na lata 2000-2006. Budżet w 2000r. miał sięgać sumy 85,5 mld euro, 90% wydatków miała pochłonąć wspólna polityka rolna a reszta na różne programy i przedsięwzięcia sprzyjające integracji.
Sondaż przeprowadzony w kwietniu 1999r. na odstawie rozmów, wskazuje, że za najważniejszy problem 15 państw członkowskich Unii Europejskiej uznano rozszerzenie Unii i przyjęcie nowych państw. Uważa się, że Parlament Europejski powinien zajmować się przede wszystkim ochroną i tworzeniem nowych miejsc pracy, promowaniem i utrzymaniem pokoju, dbaniem o środowisko, kontrolą wydatków, zapewnieniem dobrej i bezpiecznej żywności dla Europy.
Natomiast NATO ma inny charakter. Nawiązuje do Karty Atlantyckiej i współpracy wojennej państw antyfaszystowskich. Układ obronny, zwany układem waszyngtońskim z 4 kwietnia 1949r. łączy państwa europejskie i Stany Zjednoczone. Państwa skupione w NATO są w pewnym sensie uzależnione od USA, które po rozbiciu ZSRR i Układu Warszawskiego przejęły kontrolę w skali globalnej, biorą udział w tłumieniu konfliktów i zadrażnień na całym świecie.
W 1994r. sekretarzem generalnym NATO został polityk belgijski Willy Claes. W 1995r. został on jednak oskarżony o tolerowanie afery korupcyjnej związanej z zakupem broni i jego miejsce zajął Hiszpan Javier Solana, który w marcu 1999r. doprowadził do poszerzenia NATO o trzy kraje postkomunistyczne: Czechy, Polskę i Węgry. Wobec protestów Rosji w sprawie przesuwania granicy NATO na wschód, zaproponowano jej „Partnerstwo dla pokoju”. Rosji nie przyjęto do NATO, lecz nawiązano z nią współpracę, która do wiosny 1999r. układała się nieźle. Rosja występując w obronie Jugosławii, nie chciała dopuścić do skierowania wojsk innych państw do Kosowa bez zgody Jugosławii. Kiedy mimo to Stany Zjednoczone zdecydowały się na ingerencję w Jugosławii, musiały to uczynić nie pod szyldem ONZ, lecz NATO. Fakt ten spowodował zerwanie współpracy Rosji z NATO i gwałtowne zaostrzenie stosunków. Rosja sprecyzowała obronną doktrynę antynatowską. W marcu 1999r. przedstawiciele NATO musieli opuścić Moskwę.
W październiku 1999r. skończyła się kadencja Javiera Solany na stanowisku sekretarza generalnego sojuszu. Objął on stanowisko przedstawiciela Unii Europejskiej do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Stanowisko sekretarza generalnego przejął Szkot, lord George Robertson. Jest to już dziesiąty sekretarz generalny NATO. Po Czechach, Polsce i Węgrzech do NATO kandydują Rumunia, Słowenia i Słowacja. Jednocześnie przywódcy NATO rozpracowują nową Europejską Obronę Strategiczną (European Security Defence Identity – ESDI) .