Krzyżacy (w wieku XIII - XV)

KRZYŻACY, właściwie Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przyjęta w Polsce nazwa niemiecka zakonu rycerskiego, w Niemczech zwany Zakonem Niemieckim; zał. 1190 w Palestynie i przekształcony 1198 w zakon rycerski; głównym jego zadaniem miała być opieka nad pielgrzymami i chorymi oraz walka z tzw. niewiernymi; na jego czele stał wielki mistrz i kapituła. Wobec naporu muzułmanów w Palestynie i w poszukiwaniu nowych terenów działania Wielki Mistrz rozpoczął starania o przeniesienie zakonu do Europy. Zakon ten był obok joannitów i templariuszy jednym z trzech największych zakonów rycerskich, które powstały na fali krucjaty w XII wieku.
W 1230 roku Krzyżacy rozpoczynają walkę zbrojną przeciw Prusom. W pierwszej fazie umacniają się na terenie ziemi chełmińskiej skąd atakują kraj Pomezanów. Podbój Pomezanii nastąpił w dużej mierze przy pomocy rycerstwa niemieckiego, które sprowadził na pomoc Zakonowi margrabia Miśni, Henryk Wspaniały. W ciągu 10 lat Krzyżacy opanowali Prusy Górne (do rzeki Pasłęki). Książę pomorski Świętopełk zrozumiał wówczas niebezpieczeństwo grożące ze strony Krzyżaków i poparł wybuch powstania pruskiego wypowiadając wojnę Zakonowi w 1242 r. System zamków obronnych zbudowanych w tym czasie przez Krzyżaków i pomoc rycerstwa niemieckiego, spowodowały, że Świętopełk został zmuszony do podpisania w 1248 roku pokoju w Kowalowym Ostrowiu, co zdecydowało o klęsce pierwszego powstania pruskiego i o podpisaniu układu w Dzierzgoniu w 1249 roku. Na mocy układu w Dzierzgoniu Prusowie przenieśli się za Pasłękę, a świeżo zdobyte tereny zostały powoli skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec. Drugi etap podboju Prusów zaczął się już jednak w rok po układzie w Dzierzgoniu. Po ugruntowaniu władzy na dotychczasowych terenach, Krzyżacy przystąpili do podboju Prus Dolnych i Sambii. Tym razem z pomocą pospieszył król Czech Ottokar II. Na jego cześć nazwano nowo założone miasto nad Pregołą – Królewiec.
W 1226 roku książę mazowiecki Konrad zaprosił za namową Jadwigi Śląskiej zakon na swoje ziemie przyznając im w dzierżawę ziemię chełmińską, z której zakon miał dogodną bazę do rozpoczęcia walk z plemionami Prusów, które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Niemiecki Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX zezwolili oficjalnie zakonowi na założenie na terenach odebranych Prusom swojego własnego księstwa, które formalnie miało stać się częścią Cesarstwa Niemiec i jednocześnie lennem książąt mazowieckich. W 1260 roku wybuchło powstanie Prusów pod wodzą Herkusa Monte, które zakończyło się niemal sukcesem, jednak ponowne, szybkie wsparcie Cesarza Niemiec dla zakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowała, że w 1274 roku powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie praktycznie wycięci w pień lub zamienieni w niewolników. W trakcie tych wszystkich walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków i twierdz, wokół których zaczęły powstawać rolniczo-leśne latyfundia bezpośrednio zarządzane przez rycerzy zakonnych. W Prusach powstało państwo krzyżackie, zorganizowane centralistycznie, w którym klasę rządzącą stanowili bracia rycerze pochodzenia niemieckiego, a poddanych, stopniowo germanizowani Prusowie oraz osadnicy pochodzenia niemieckiego, polskiego i litewskiego. Niebezpieczeństwo ze strony nowego tworu państwowego dostrzeżono dopiero po bezprawnym zagarnięciu przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego w latach 1308-1309. Początkowo próbowali oni uzyskać zgodę króla polskiego na włączenie Pomorza do swojego państwa. Gdy jednak okazało się, że Władysław Łokietek (ok. 1260-1333) nie ma zamiaru pójść w stosunku do nich na jakiekolwiek ustępstwa, sprzymierzyli się z Janem Luksemburskim i uderzyli w 1327 roku na Kujawy i Wielkopolskę. Wtedy stoczono nierozstrzygniętą w roku 1331, bitwę pod Płowcami, która pomimo że nie zmusiła zakonu do oddania Pomorza, obaliła mit, że Krzyżacy są niezwyciężeni. Zakon nadal próbował atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak cierpliwa obrona i działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego zmusiły wreszcie zakon do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 roku, w którym zakon zrezygnował z podboju Kujaw zaś przyszłość Pomorza i ziemi chełmińskiej miała być rozstrzygnięta przez sądy papieskie. Zakon jednak nie oddał nigdy dobrowolnie ani piędzi ziemi mimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego nakazujących zwrot Pomorza i innych wcześniej zagarniętych ziem polskich (w Inowrocławiu w 1321 roku i Warszawie w 1339 roku.)
Pokój w Kaliszu zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Polskę. Zakon skierował swoje zbrojne ostrze przeciw Litwie, zajmując częściowo Żmudź. Zmusiło to księcia litewskiego Jagiełłę do przyjęcia chrztu, na którym dostał imię Władysław oraz ożenku z córką Ludwika Węgierskiego – Jadwigą zapoczątkowując Unię Polsko-Litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez zakon, zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie wielkiej wojny (1409-1411), której kulminacyjnym momentem była bitwa pod Grunwaldem, a uwieńczeniem pokój w Toruniu (1411). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę. 6 lutego 1454 roku wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia), stosując przeciw zakonowi tę samą taktykę wojen podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon.. Klęska Zakonu w wojnie trzynastoletniej (w l. 1454-1466) spowodowała utratę samodzielności państwa krzyżackiego i znaczne okrojenie jego terytorium. Na mocy pokoju toruńskiego (1466) do Polski zostało przyłączone Pomorze Gdańskie z ziemią chełmińską oraz zachodnia część Prus - z Warmią, Malborkiem i Elblągiem. Pozostała część posiadłości krzyżackich ze stolicą w Królewcu stała się lennem Polski. Wielki mistrz został wasalem króla polskiego, zobowiązał się też przyjmować do Zakonu Polaków. Oprócz tego Wielki Mistrz zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją stolicę do Królewca. Mimo to, zakon wciąż co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, ostatni Wielki Mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern przeszedł na Luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski Zygmunt Stary i zmusił Albrechta do hołdu lennego w 1525 r.
Warunki pokoju toruńskiego, choć nie w pełni przez Krzyżaków dotrzymane, były całkowitą klęską polityczną Zakonu. Upadkowi państwa zakonnego nie potrafili zapobiec też dwaj ostatni wielcy mistrzowie wybrani na to stanowisko spoza członków Zakonu.