Samorealizacja

Zagadnienie samorealizacji człowieka pojawiło się już w pismach starożytnych myślicieli, ale dopiero w XX stuleciu samorealizacja stała się kategorią badawcza, przedmiotem studiów filozofów, a potem psychologów i pedagogów.

Samorealizacja związana jest z kategoria ludzkiego "Ja". Jest to proces, w którym ludzkie "Ja" niejako przegląda się w sobie samym. Jest procesem łączącym psychologiczny obraz siebie i równocześnie jego lustrzane odbicie.

Ze względu na stosunek tego, co prawdziwe, do tego, co tylko odbite, można mówić o dwóch procesach psychicznych: samorealizacji prawdziwej i pseudosamorealizacji.

Samorealizacja prawdziwa:
- występuje wówczas, kiedy człowiek, aktualizując potencjalne zdolności, łączy je z ideą czynienia dobra.

Pseudosamorealizacja:
- wykorzystywanie potencjalnych zdolności w czynieniu zła.
- zło to może wynikać z intencji człowieka (robi cos właśnie po to, aby krzywdzić innych) albo wypływa z nieadekwatnej oceny samego siebie.
- Jest traktowana jako droga do budowania pozycji, prestiżu społecznego kosztem innych ludzi

Samorealizacja dotyczy najbardziej tajemniczych sił człowieka, jego potencjalnych zdolności, złożonego charakteru i tego wszystkiego, co wydaje się w nim niesamowite.
Struktura "Ja" kształtuje się w toku współbycia z innymi ludźmi.

Pojęcie samorealizacji

Termin "samorealizacja" pochodzi z języka angielskiego ("salfrealization") i dosłownie oznacza realizowanie samego siebie.

Termin ten wskazuje na udział własny jednostki w wyzwalaniu pewnej formy aktywności życiowej. Odnosi się równocześnie do dwóch rzeczywistości: do tego, czym jednostka dysponuje jako źródło potencjalnych zdolności i całość doświadczenia życiowego, jak i do tego, co jest subiektywną skalą oceny, miarą osiąganych wyników podejmowanych działań. Samorealizacja jest zarazem wyrażeniem tego, co tkwi w człowieku jako sfera jego najskrytszych marzeń, oraz nadawaniem znaczenia temu działaniu i osiąganiem poczucia satysfakcji z tak powziętych działań, czyli samorealizacja to proces aktualizowania potencjalnych zdolności człowieka i osiągania w toku tego procesu poczucia szczęśliwości. Samorealizacja jest procesem subiektywnie odczuwanego poczucia zadowolenia z podejmowanych przez siebie działań, które stanowią wyraz najgłębszych pragnień człowieka i trafiają jeszcze w jego potencjalne zdolności twórcze. Każdy człowiek dysponuje takimi zasobami, ale nie każdy potrafi je odkryć i z siebie wydobyć. Jeśli jednak taki zabieg mu się uda, wówczas można mówić o zaistnieniu procesu samorealizacji.

Teorie samorealizacji

Dopiero egzystencjalizm w wersji Kierkegaarda nadał problemowi samorealizacji konkretny wyraz w postaci odrębnego terminu i teorii. Autor ten zaproponował teorie samorealizacji stanowiącą jeden z wielu biegunów funkcjonowania człowieka w rzeczywistości społecznej.

Samorealizacja w tej teorii jest kategorią egzystencjalną, bo odpowiada najpełniej na potrzebę osiągania satysfakcji z własnych działań w świecie materialnym. Unikając cierpień, wyzbywając się obaw o własną tożsamość w zmiennej rzeczywistości, czy też przeciwstawiając się niszczącej sile upływającego czasu, człowiek konstruuje różnorodne programy własnego życia, często zresztą nieświadomie. Wewnętrznym motywem takich działań jest właśnie samorealizacja.

Inaczej problem ten rozpatrywali materialiści. Klasycy marksizmu dostrzegali w samorealizacji mechanizm samowzmacniania człowieka w materialnym świecie, w losie życiowym. Nieustanne przekształcanie tego świata i zarazem wzbogacanie swej osobowości w tym procesie przynoszą zadowolenie. Człowiek osiąga poczucie sensu życia w działalności społecznej. Jednym z wymiarów tego poczucia jest właśnie samorealizacja (W. Łukaszewski 1984).

W materialistycznych koncepcjach samorealizacji podkreśla się społeczny kontekst funkcjonowania człowieka. Jednostka potrzebuje innych ludzi w różnych zakresach swego życia. Inni ludzie kształtują jej osobowość, niekiedy wyznaczają cele i kierunki działania, inni są też potrzebni do zbudowania swoistej skali porównawczej własnych osiągnięć, czy czasami służą też jako środki do realizacji własnych celów.

Chociaż samorealizacja jest potrzeba indywidualną, to pojawia się w jednostce dzięki innym ludziom i inni są często przedmiotem działań, poprzez które jednostka się samorealizuje. Proces ten nie pojawia się w izolacji od środowiska- jest w nim zakorzeniony. W materialistycznych koncepcjach samorealizacji podkreśla się, zatem społeczną bazę indywidualnych egzystencji. Poczucie spełnienia się w jakiejś działalności, poczucie satysfakcji z życia pojawia się w wyniku oceny innych osób. To właśnie inni ludzie stanowią tło naszych ocen, inni wyzwalają w nas potrzebę takiej aktywności, która prowadzi właśnie do samorealizacji.

Trzecia teoria problemu samorealizacji wynika z analizy prac tzw. Frankfurckiej Szkoły Krytycznej w filozofii. Samorealizacja w ujęciu H. Marcusego, jest mechanizmem psychologicznym regulującym proces kreowania siebie na bazie odtwarzania i tworzenia kultury. Człowiek dorasta w świecie wartości jakiejś kultury, wchłania ja i jednocześnie podejmuje bezustanne próby przezwyciężenia owego uświadamianego osaczenia kulturowego poprzez twórczy akt skierowany ku przyszłości. Ten wysiłek odkrywania siebie w kulturze i naznaczeniu w niej własnego znaku nazywa ten autor właśnie samorealizacją.

Samorealizacja jest przeciwstawieniem się temu, co zastaliśmy jako jednostki wchodzące w kulturę. Człowiek samorealizujący się nie wtapia się w tło społeczne, lecz próbuje odcisnąć ślad w świadomości innych ludzi, próbuje zaznaczyć swoje miejsce w społeczeństwie.

Inne jeszcze stanowisko prezentuje w filozofii personalizm chrześcijański. Człowiek jako osoba zakorzeniona równocześnie w dwóch porządkach rzeczywistości: materialnej i duchowej, podejmuje wysiłek uduchowienia życia materialnego i własnej psychiki. Sfera ducha to świat wartości, idei, świat kreatywnych mocy człowieka, który podlega ciągłemu rozszerzaniu w wyniku wysiłków jednostki. Właśnie ten wysiłek pogłębiania życia duchowego bezustannego rozwoju samego siebie personaliści nazywają samorealizacją.

Celem życia ludzi na ziemi jest zasłużenie sobie na wieczny pobyt w raju poprzez czynienie dobra. Życie zgodne ze wskazaniami religii prowadzi do samorealizacji.

W literaturze naukowej występowały też koncepcje traktujące samorealizację w kategoriach społecznego zaangażowania na rzecz przekształcania świata społecznego, na rzecz konstruowania świata humanistycznego. Idee takie głosili miedzy innymi Dewey, Znaniecki i Suchodolski. Człowiek żyje wśród ludzi, ale też dla ludzi. Dla innych przekształca świat w różnych wymiarach jego istnienia. Człowiek potrzebuje innych do budowania swojej osobowości. Staje się jednak również częścią środowiska dla innych, budujących również własną osobowość i w tej działalności poszukujących tożsamości. Warunkiem zaistnienia takiego procesu jest poczucie wolności do wyrażania siebie, do tworzenia, do zaangażowania na rzecz przemiany świata społecznego w świat humanistyczny, świat ducha, wspólnoty ludzkiej.

Człowiek pozostając w społecznym tle dąży do wyodrębnienia się zeń poprzez działanie, budowanie i niszczenie, poprzez stwarzanie faktów świadczących o jego istnieniu w danym momencie i danym środowisku. Wysiłek włożony w to działanie to właśnie samorealizacja.

Nurt egzystencjalny, zwłaszcza w ujęciu Victora Franka, dostrzega wiązek człowieka samorealizującego się z jego nastawieniem ku wzrostowi duszy (nastawieniem transcendentnym). W przekonaniu tego autora, występują dwie generalne orientacje rozwoju jednostki. Jedna związana jest z dążeniem do życia w świecie rzeczy, stanowisk. Każdorazowe przeskoczenie w hierarchii społecznej, pokonanie przeciwników na drodze kariery zawodowej i życiowej uznawane bywa za sukces. Taka orientacja ma charakter horyzontalny. Bywa i tak, że jednostka nie traktuje kariery zawodowej i życiowej w kategoriach awansu, ze człowiek nie dąży za wszelką cenę do zdobycia jak największej ilości dóbr materialnych. Niektórzy ludzie nastawieni są na kształtowanie siebie samego. Prace nad sobą uznają za główny cel własnej życiowej aktywności. Cele takiego rozwoju nie są nakreślane przez innych ludzi, stawia je sobie samemu człowiek, a taka orientacja życiowa ma wymiar wertykalny. Właśnie w tym kontekście autor rozpatruje problem samorealizacji. Jest ona efektem wysiłku włożonego przez człowieka w prace nad sobą samym.

Inne jeszcze stanowisko prezentuje Carl Rogers. Dostrzega on pierwiastki aktualizacji potencjalnych zdolności u człowieka w każdym wieku i w niemal każdej sytuacji, o ile osoba ta podejmuje jakąkolwiek aktywność w rzeczywistości materialnej.

Najpełniej problem samorealizacji ujął w swej twórczości naukowej Abraham Maslow.

Rozpatrzył problem ten w trojaki sposób:
- patrząc z punktu widzenia mechanizmu motywacyjnego człowieka, znajduje samorealizacje na samym szczycie hierarchicznej struktury potrzeb ludzkich
- z punktu widzenia teorii osobowości, jest ona jednym z mechanizmów regulujących funkcjonowanie wszystkich struktur psychicznych jednostki.
- z analizy samorealizacji jako kategorii egzystencjalnej

Samorealizacja jest jednym z warunków i równocześnie skutków miłości i szczęścia duchowego człowieka.

Maslow nakreślił 15 cech osobowości, jakie musza być choćby częściowo spełnione, aby orzec, że występuje proces samorealizacji. Są to:
- bardzo sprawna percepcja rzeczywistości, wyrażająca się w zdolności trafnego oceniania ludzi,
- akceptacja siebie, innych ludzi i zjawisk przyrody,
- spontaniczność i prostota wyrażania uczuć,
- zdolność absolutnej koncentracji na problemie,
- umiejętność dystansowania Się od otoczenia i potrzeba prywatności,
- ciągła świeżość ocen w stosunku do rzeczywistości,
- przezywanie doświadczeń mistycznych i doznań szczytowych,
- poczucie wspólnoty z innymi ludźmi,
- głębokie związki interpersonalne z innymi osobami,
- umiejętność rozróżniania dobra i zła, celów od środków,
- filozoficzne, niezłośliwe poczucie humoru,
- spontaniczna ekspresja twórcza,
- przezywanie skrajnych nastrojów,
- holistyczne funkcjonowanie w rzeczywistości i nie dzielenie swego życia na prace i przyjemności

To człowiek w pełni sił duchowych jest podmiotem samorealizacji, ale podkreśla się jeszcze drugi warunek, że samorealizuje się tylko ten człowiek, który czyni dobro wobec innych ludzi i owo czynienie dobra w poczuciu spełnienia swoich moralnych powinności oraz w powiązaniu z procesem aktualizowania potencjalnych zdolności jest właśnie samorealizacją.

Pedagogiczne koncepcje samorealizacji

Pedagodzy, nazywający siebie pedagogami humanistycznymi, zainspirowani teoriami filozoficznymi i psychologicznymi, samorealizacje najczęściej traktowali jako jeden z celów w procesie edukacji młodego pokolenia i rozwoju jednostkowego.

W pedagogice samorealizacje rozumie się na ogół jako cel wychowania i kształcenia oraz jako pewną właściwość człowieka, dzięki której osiąga on poczucie szczęścia, spełnienia swoich marzeń, zdolności, odczuwa radość egzystencji w świecie.

Proces wychowania do samorealizacji dokonuje się w toku całego życia człowieka. Zarówno w dzieciństwie, kiedy rodzice stymulują jednostkę do twórczych zachowań, jak w edukacji szkolnej, kiedy nauczyciele wyzwalają potencjalne zdolności ucznia i wzbogacają jego osobowość.

Pedagogika podkreśla znaczenie idei samorealizacji w wychowaniu. Jednak idea wychowania młodzieży do samorealizacji, aby mogła stać się rzeczywistością, a nie tylko marzeniem pedagogicznym. Wychowanie do samorealizacji pozostanie pustym hasłem, jeśli nie będą towarzyszyć mu inwestycje państwa w kulturę, oświatę i organizacje społeczne.