Rzeczypospolita XVI wieku – rzeczpospolitą szlachecką

Moim zdaniem Rzeczpospolita XVI wieku to Rzeczpospolita szlachecka. Postaram się dowieść moje założenie. Zacznę od tego że, szlachta to stan społeczny wywodzący się z rycerstwa. W Polsce wyodrębniła się w XIV-XV wieku. Szlachta nie tworzyła jednak nigdy jednolitej warstwy. Do pogłębiania się zróżnicowania wśród szlachty przyczyniał się rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Obok magnatów, którzy posiadali wielkie dobra, obejmujące po kilkadziesiąt czy nawet kilkaset wsi, miasteczek i miast, a których dochody nie ustępowały królewskim do szlachty należeli również właściciele niewielkich gospodarstw, pozbawieni poddanych i sami uprawiający swą role, tzw. szlachta zagrodowa. Istniała nawet tzw. gołota, szlachta nie mająca żadnej ziemi, żyjąca po dworach wielkopańskich. Najbardziej dynamiczną warstwą stała się w XVI weku szlachta średnia, posiadająca zwykle jeden lub kilka folwarków i wsi. Koniunktura rynkowa przyczyniła się do największego awansu gospodarczego tej warstwy. Wzrost dochodowości folwarku szlacheckiego podniósł jeszcze bardziej znaczenie szlachty w społeczeństwie. Szlachta stała się stanem najzamożniejszym, najsilniejszym gospodarczo. To umożliwiało jej podjęcie walki o władzę w państwie.

Ekonomiczną przewagę szlachty wzmacniały wszystkie ograniczenia praw chłopskich. Podstawowym aktem ustawodawczym , ograniczającym prawa mieszczan chłopów , był Statut piotrkowski z roku 1496.

W ciągu XVI wieku na żądanie szlachty uległy poważnemu ograniczeniu prawa mieszczaństwa. Odebrano im prawo dostępu do wyższych godności kościelnych, poczynając już od godności kanonika katedralnego. Wyjątek uczyniono tylko dla osób posiadających tytuł doktora, których dopuszczano do kanonii. Jedynie w Prusach Królewskich te ograniczenia nie obowiązywały, na tamtejszych stolicach biskupich zasiadali niekiedy mieszczanie.

Antymieszczańska polityka szlachty powodowała opuszczanie szeregów stanu mieszczańskiego przez możniejszych jego przedstawicieli. Wiele rodzin patrycjuszowskich, posiadających dobra ziemskie, uzyskało w XVI wieku prawo szlacheckie.

Szlachta posiadała wiele przywilejów które dawały jej wyższość nad innymi stanami. Podstawowe przywileje uzyskała już w ciągu XIV i XV wieku. Zgodnie z zasadą równości obejmowały one całą szlachtę. Pozycja szlachty opierała się przede wszystkim na wyłącznym prawie do posiadania ziemi, zatwierdzonym ostatecznie na sejmie w 1496 roku. Dobra szlacheckie (z wyjątkiem gospodarstw szlachty zagrodowej) wolne były od stałych podatków – na uchwalenie ich trzeba było specjalnej zgody szlachty. Także towary szlacheckie nie podlegały zwykłym opłatom celnym. Ponadto król miał obowiązek dostarczania szlachcie soli po niższych cenach.

Te uprawnienia gospodarczo-fiskalne nie tworzyły jeszcze dla szlachty polskiej wyjątkowej sytuacji w porównaniu z innymi krajami. Natomiast rzadko gdzie indziej można spotkać przywilej, że szlachcica nie wolno było więzić bez wyroku sądowego i że dom jego jest nietykalny. Ukoronowaniem tych przywilejów szlacheckich było uzyskanie szerokich uprawnień politycznych. Należał do nich przede wszystkim udział w sejmikach i sejmach, wyłączne prawo do obsadzania urzędów państwowych, uczestniczenia w elekcji króla. Zobowiązywały tylko do udziału w pospolitym ruszeniu, i to nastawionym głównie na obronę kraju, bo przy wyprawach za granicę król musiał ponosić ich koszty, szlachcic wysoko sobie cenił uzyskane wolności. Nigdzie przewaga szlachty nie była tak pełna a uprawnienia tak szerokie jak w Polsce, i zarazem tak wyłącznie ograniczony do samej szlachty.

Uprzywilejowanie szlachty znalazło także odbicie w organizacji najwyższych władz państwowych. Początkowo wpływy polityczne szlachty wiązały się ze zwiększeniem roli i uprawnień sejmików. Podstawą stały się przywileje wydane przez Kazimierza Jagiellończyka w Cerekwicy i Nieszawie w 1454 r. Podczas wojny z zakonem krzyżackim. Na mocy tych postanowień król zobowiązał się, że nie będzie zwoływać pospolitego ruszenia ani nakładać nowych podatków bez zgody sejmików. Z czasem jednak, w celu ujednolicenia swych stanowisk, sejmiki zaczęły porozumiewać się ze sobą, co w końcu XV wieku. Doprowadziło do powstania reprezentacji sejmikującej szlachty w postaci jednego dla całego państwa sejmu. Za panowania Jana Olbrachta, syna Kazimierza Jagiellończyka, w 1492 r. Reprezentanci szlachty wyodrębnili się w osobną izbę. Tak doszło do ukształtowania się sejmu w postaci , która w swym zasadniczym układzie przetrwała do końca istnienia szlacheckiej Rzeczypospolitej. Sejm walny stał się instytucją przy pomocy której szlachta starała się ukrócić panoszące się możnowładztwo i duchowieństwo.

Szlachta miała także ogromny udział w utworzeniu się Rzeczypospolitej obojga narodów, Polski i Litwy. W końcu to pod naciskiem średniej szlachty oraz króla doszło do uchwalenia unii między tymi państwami.

Podsumowując szlachta w XVI wieku miała doskonałe warunki życia porównując ją z innymi stanami. Miała znaczny udział w polityce oraz gospodarce. A więc stwierdzam końcowo tak jak to już zresztą napisałam na początku, że Rzeczypospolita XVI wieku to Rzeczypospolita szlachecka.