"Mendel Gdański" - analiza utworu

Naczelnym tematem noweli jest problem antysemityzmu, pogromy Żydów, działalność bojówek antyżydowskich i wpływ tych poczynań na jednostkowe losy. W takich realiach rozgrywa się dramat głównego bohatera.

Mendel Gdański to 67-letni Żyd, od 27 lat prowadzący, w tej samej izbie, warsztat introligatorski. Mieszka na Starym Mieście wraz z 10-letnim wnukiem - Jakubem. Mendel jest uosobieniem wielkiej godności osobistej, nie lęka się zła, wierzy w ludzką dobroć, a nawet dziwi się tym, którzy boją się nadchodzących pogromów, trwa przy własnych przekonaniach, próbuje walczyć z głupotą i okrucieństwem. Jest on centralną postacią utworu, zdarzenia zostały przedstawione z jego punktu widzenia.

Bezdyskusyjne argumenty, Mendla, z żelazną logiką przedstawione w rozmowie z zegarmistrzem, mogą 'przekonać przekonanych' (na pewno podziela je student). Nie docierają pomimo swej trafności, do zegarmistrza, nigdy nie dotrą do świadomości tłuszczy bijącej Żydów, kradnącej, niszczącej ich majątek.

Konopnicka mogła zasygnalizować tylko mały wycinek problemu, ukazując zdziczenie miejskiej hołoty. Uczestnicy pogromów stosowali wobec Żydów inne kryteria: ktoś był zły, ponieważ urodził się Żydem; nie miało praktycznego znaczenia, że wyróżniał się zaletami charakteru, pracowitością, polskim patriotyzmem. Mendel padł ofiarą takiej rasowej, religijnej nienawiści, załamała się jego wiara w ludzi, odwieczny system wartości. Został okaleczony w sensie psychicznym.

Na końcu noweli mówi: 'u mnie umarło serce do tego miasto'. Będzie już innym człowiekiem, w jego duszy pozostanie głęboki uraz, że nawet upływający czas nie odsunie go w niepamięć. Bestialski, fanatyczny tłum głupich ludzi pozbawił głównego bohatera przede wszystkim poczucia trwałej wspólnoty ze społecznością, w której, a nie obok której, chciał żyć.