Historia sztuki skrót

1. Artystyczne i pozaartystyczne funkcje sztuki. Historia sztuki jako nauka.

2. Sztuka pradziejowa(paleolit, mezolit, neolit, budownictwo megalityczne). Sztuka pradziejowa na terytorium polski.
Sztuka trwa około 40 tys lat. Człowiek od początku istnienia przemieszcza się, odżywia głównie mięsem (renifera) za którym cały czas podąża. Również niedźwiedź odgrywa ważną role w jego życiu. Każdy czyn człowieka , ruch itp. , związany jest ze sztuka i kultura.
Wyróżniamy 3 okresy:
PALEOLIT. (stary kamień)-od 35tyś p.n.e do 9 tys p.n.e
· sztuka szatemperowska (35 tys p.n.e-30 tys p.n.e ) Pojawiają się pierwsze przejawy sztuki, rysy na kościach i kamieniach.
· Sztuka oryńska (30 tys p.n.e-25) Poj.się pierwsze przedstawienia zwierząt na kamieniach. Ryto na ścianach erogenne części ciała kobiecego.
· Sztuka grawecka (25-20) Zwierzęta i ludzie w całości . Kobieta przedstawiana jako Wenus-znak płodności. Płodność była bardzo ważna , bo duza liczebność osobników jest najważniejsza. Wenus ma poprawiać liczebność.
· Sztuka solutrejska (20-15) Pierwsze jaskinie np: j. La Greze (fr), j. Gargaz (fr), j. La pasage (hiszp.)
· Sztuka wczesnomagdalińska(15-12). Najslynniejsza jaskinia LA scaux(fr.), J. pech merle (hiszp.), j. Kapowa.
· Okres dojrzałego magdalenizmu (12-10) slynna jaskinia j.Altamira(hiszp.)
· Okres późno magdaleński (10-8)
Jaskinie głownie były odkrywane przez dziecie. Jaskinie to bardzo ważne miejsca dla turystów, są pod ochrona. Często dają poczucie dziwnego świata: duchy , magia, inny świat itp. Sztuka zawsze oddawała charakter ludzi. Czloweik często malując zwierzęta „ranił je” wieżąc że łatwiej zdobędzie je w polowaniu. Tu widac że sztuka funkcjonuje obok magii, tak samo jak z Wenus. W jaskiniach sztuka pojawiala się w miejscach bardzo ważnych; tuż przy wejściu. Te malowidła to jakby miejsca religijne. Gdy pojawil się homosapiens zaczęto wieżyć w życie pozagrobowe.
9 tyś lat p.n.e człowiek zaczął prowadzić osiadły tryb życia, ponieważ następiło ocieplenie klimatu. Renifery poszły za Ural a renifery zostały. – to własnie jest początek mezolitu.
MEZOLIT(8-4 tys. p.n.e)
Na początku człowiek mieszkał w jaskini , zaczęło brakować miejsca więc zaczął ryć w ziemi- to początek osady. Również początki gospodarki hodowlanej, rolnictwa, rybołówstwa, zbieractwo, łowiectwo, ceramika.
Zmieniły się relacje ze środowiskiem, człowiek wiedział że się cały czas stara i zauważał że są jakies wyższe istoty , bóstwa, które mu przeszkadzają i są silniejsze. Zaczął oznaczać je w sposób abstrakcyjny, bo ich nigdy nie widział(kółeczka, krzyżyki itp.)
Sztuka pojawia się na naczyniach ceramicznych; tematy rolnicze, społeczne, rządzących( władza) i rządząnych (poddani).
NEOLIT (nowy kamień) (od 6 do 3)
Pojawiły się narzędzia i broń wykonane z kamieni gładzonych, stąd dawna nazwa - epoka kamienia gładzonego. Przejście do gospodarki rolniczo-hodowlanej zdynamizowało ogólny rozwój ludzkości. Powstały skupiska osadnicze, a także pierwsze organizmy państwowe.
Pojawia się budownictwo megalityczne:
Menchir- potężny głaz wbity w ziemie. Jest to „egoizm”, upamiętnianie swojej sily i władzy.
Dolmeny- to dwa menchiry pionowo ustawione i na nich jeden poziomo. To jakby zamknięte drzwi. –to pierwsza zasada architektury- wyodrębnia się przestrzeń po raz pierwszy.
Kromlech- kamienne kręgi. To pierwsze miejsca kultu słońca. Człowiek bał się słońca, więc wznosił kamienie na część słońca. Są to pierwsze procesy człowieka.
Mostawa- potężne grobowce, częściowo wbite w ziemię.

3.Kultura i sztuka Mezopotamii (Sumerowie, Asyria i Babilon)
mezo – między, potamos – rzecze
Mezopotamia- tereny między Eufratem i Tygrysem. Pierwszą rozwiniętą kulturę Mezopotamii utworzyli Sumerowie pod koniec IV tysiąclecia p.n.e.
Wierzono że człowiek po śmierci żyje, że jego dusza żyje. Uważano że w oczach i dłoniach jest dusza, dlatego skupiano się na tym. Sumerowie stworzyli po raz pierwszy pomniki, uważali że wojna to coś dobrego, co może dawać dobre zmiany. Sztuka Mezopotamii służyła wyłącznie królowi i świątyniom, a pozycja artystów była anonimowa. Sztuka Mezopotamii to przede wszystkim monumentalna architektura Pierwszy styl świata- styl blokowy(głównie oczy, cegła, ceramika) Za jeden z siedmiu cudów świata uważa się wiszące ogrody Babilonu, złożone z fantastycznych piramid i tarasów, na których hodowano rośliny.
W rzeźbie dominują sceny walki i polowań. Króla ukazuje się jako postać gigantyczną. Nieustraszenie atakuje on wrogów lub zadaje rany uciekającym lwom. Postacie ludzkie przedstawiane są w sztywnych pozach frontalnie z głowami z profilu. Oczy i nosy mają rozmiary znacznie większe niż w rzeczywistości, natomiast pozostałe części twarzy jak czoła lub podbródki – mniejsze.
Zigguraty – (To jakby piramida schodkowa). Budowle złożone z tarasów połączone schodami. Na najwyżej położonej platformie znajdowała się kaplica bóstwa. Były wznoszone w pobliżu świątyń, stały się więc pomnikami kultu religijnego. Były uważane za siedzibę bóstw ale pełniły też rolę obserwatoriów astronomicznych, przechowywano tam także ofiary przeznaczone dla bóstw.
AKADYJSKA SZTUKA, rozwijała się 2340–2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia państwa Akad. Stanowiła twórcze rozwinięcie sztuki sumeryjskiej; do naszych czasów przetrwało niewiele zabytków. Rzeźbę reprezentują monumentalne posągi władców odznaczające się starannym modelunkiem; rysy twarzy i fryzurę przedstawiano w sposób naturalistyczny (alabastrowe głowy z Aszur). Pojawiła się rzeźba o wyidealizowanym portrecie. Precyzyjnym wykonaniem odznaczają się liczne zachowane gliniane posążki wotywne; płaskorzeźbione stele kam., opowiadające o czynach militarnych władców, charakteryzują się swobodniejszą kompozycją scen niż w sztuce sumer., W porównaniu z wcześniejszymi dziełami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje się doskonalszą techniką, dążeniem do naturalizmu, dynamiką ujęcia tematu; sztuka akadyjska stanowi krótki, lecz ważny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.
Kodeks Hammurabiego (Kodeks Prawny Świata) -to duże kamienie na których napisane było co komu za co grozi.

4. Kultura i sztuka Egiptu
Egipt to piesze państwo totalitarne. Na czele państwa stał król faraon-bóg o władzy absolutnej. To głównie sztuka grobów ok.90%. Wierzono w życie pozagrobowe. Mumifikacja- zabieg ten traktowany był jako warunek życia pozagrobowego (konieczne przetrwanie ciała). Proces mumifikacji trwał ok. 70 dni, podczas których usuwano organy wewnętrzne; ciało moczono w specjalnych roztworach, a następnie, po namaszczeniu wonnościami i wypełnieniu wnętrza substancjami żywicznymi, starannie owijano bandażami. Mumie umieszczano w sarkofagach (trumna). Jakość procesu mumifikacji zależała od pozycji społecznej zmarłego. Ubodzy byli chowani bez trumien, bogatym zaś złocono twarz, ręce i stopy oraz ozdabiano mumie biżuterią.
Mastaba (z j.arabskiego - \"ława\"), typ grobowca, składający się z części nadziemnej, pionowego szybu i części podziemnej (komora grobowa). W części nadziemnej znajdowały się tzw. ślepe wrota (kamienne wyobrażenie drzwi), nad którymi umieszczano podobiznę zmarłego. Przed wrotami ustawiano stół ofiarny.
Piramida- monumentalny grobowiec w kształcie ostrosłupa; Piramida miala chronić ciało, aby dusza mogła funkcjonować po śmierci. Hieroglify(pisma znakowego i obrazkowego dawnych Egipcjan)-nimi w piramidach ostrzegano przed klątwami, aby chronić ciało. W komorach grobowych były również rysunki świętych, zwierząt aby chronić ciało. Za najwcześniejszą piramidę uchodzi piramida schodkowa króla Dżesera (2660w. p.n.e.) Typowa piramida ma kształt ostrosłupa prawidłowego o podstawie kwadratowej, jest usytuowana bokami wg stron świata, z wejściem od PN. Największą jest Piramida Cheopsa w Gizie. Piramidy są głownie w pobliżu Nilu, zbudowane z kamienia, budowano około 30 lat(20tyś ludzi, a około 5 tys ludzi ginęło podczas budnowy).
Giza - miejscowość w Egipcie, dziś zachodnia dzielnica Kairu - stolicy Egiptu. Najważniejszymi budowlami w Gizie jest zespół trzech największych piramid: Cheopsa - największa piramida egipska, Chefrena i Mykerinosa. Poniżej piramidy Chefrena, obok monumentalnych ruin dolnej świątyni grobowej znajduje się wycięty w skale Sfinks. Sfinksy były uważane za istoty święte.
Bóg Ra- bóg słońca
Nefretete-piękność Egiptu
W egipskiej sztuce nie było podpisów, uważano że pomysł był zawsze Boga , a człowiek tylko go realizował. Duchem artysty był ptak! Mówi się że sztuka egipska jest nadeta i poważna- tak ale również istnieje nieoficjalna sztuka Egiptu, która była luźna.
Rzeźba w sztuce egipskiej to przede wszystkim pomnik władcy, a dopiero w następnej kolejności przedstawienie indywidualnej postaci. Ludzi przedstawiano w pozach pełnych spokoju i powagi. Tylko ci którzy zajmowali niską pozycję społeczną mogli być przedstawiani w sposób realistyczny.
Sztukę cechował monumetalizm i ustalony kanon, który wprowadzał elementy kompozycyjne i sposoby przedstawiania postaci zależnie od przynależności klasowej. wyroby m.in. z fajansu, kamienia (gł. alabastru) i drewna (meble) oraz złotnictwo i jubilerstwo. Rzeźby, płaskorzeźby i hieroglify- En fase, bruneci.

5. Kultura i sztuka minojska i mykeńska
Sztuka Minojska,
Jest sztuką przepełnioną witalnością. Główne ośrodki mieściły się na Krecie (Knossos, Fajstos,) Najważniejszą cechą zarówno cywilizacji jak i sztuki minojskiej są pałace. Pojawiają się na Krecie po 2000 roku, a więc w okresie średniominojskim. To głównie w tych centrach politycznych i kulturalnych powstawały najwspanialsze dzieła sztuki z takich dziedzin jak: ceramika minojska, rzeźba minojska i przede wszystkim malarstwo minojskieWnętrza pałaców i domów arystokracji zdobiły malowidła ścienne gł. Freski.
Figurki przedstawiające kapłanki trzymające w rękach lub na ramionach wijące się węże. Postacie odziane są w długi suknie, z dekoltami odsłaniającymi piersi. Całości stroju dopełniają fantazyjne nakrycia głowy. Złotnictwo — ozdoby wycinane ze złotych blaszek. Rozpowszechniły się groby komorowe. Rzeźba- gł. małe figurki kapłanek, bogiń, orantów z fajansu i brązu oraz gliptyka. Po zniszczeniu pierwszych pałaców nastąpił w okresie późnominojskim ponowny rozkwit sztuki. Niezwykle wysoki poziom osiągnęło malarstwo ścienne, początkowo o motywach ornamentalnych, później roślinnych oraz figuralnych. Ważnym elementem sztuki kreteńskiej była jednocześnie rozwijająca się sztuka lud., prymitywna: materiał — gł. glina; małe figurki wotywne i duże — kultowe. Zniszczenie pałaców (ok. 1370 p.n.e.) położyło kres rozwojowi sztuki kreteńskiej; jej relikty utrzymały się jeszcze dłuższy czas w różnych rejonach wyspy. Knossos, ruiny jednej ze stolic cywilizacji minojskiej, Stojący na wzniesieniu pałac królewski, kilkakrotnie niszczony przez trzęsienia ziemi, uległ zniszczeniu ok. 1400 p.n.e. prawdopodobnie w wyniku najazdu Achajów. Kilka wieków później odrodzone Knossos było ważnym miastem grecko-rzymskiej Krety. Knossos jest najcenniejszym zabytkiem cywilizacji kreteńskiej (minojskiej), pierwszej wielkiej kultury Europy. Upadek cywilizacji minojskiej nastąpił w XV w. p.n.e., z niewyjaśnionych do końca przyczyn. Wpływ, jaki sztuka minojska wywarła na sztukę mykeńską, sprawił, iż usprawiedliwione wydaje się szukanie właśnie tutaj korzeni sztuki greckiej i europejskiej.


Sztuka Mykeńska,
Historię kultury i sztuki mykeńskiej dzieli się na trzy podstawowe okresy: wczesnohelladzki (2900-1900 p.n.e.), średniohelladzki (1900-1580 p.n.e.) i późnohelladzki (mykeński, 1580-1100 p.n.e.). Nazwa ta pochodzi od najważniejszego ośrodka tej kultury, jakim był pałac i miasto w Mykenach.Miasto Mykeny usytuowane jest na wzniesieniu niezbyt odległym od morza i góruje nad równiną Argos. Brama zbudowana jest z ogromnych kamiennych bloków. Przy bramie znajduje się relief wykonany na trójkątnym bloku szarego kamienia, przedstawiający dwie lwice stojące na tylnych łapach po obu stronach kolumny, której rozszerzający się ku górze trzon przypomina kształtem kolumny minojskie. Nie zachowały się jednak głowy lwic, które strzec miały miasta. Pałace mykeńskie budowane były najczęściej wokół otwartych dziedzińców, na wzór minojski.. Mykeńskie budowle grobowe pełniły bardzo ważną rolę w kulturze mykeńskiej. W pałacach mykeńskich malowidłami pokrywano nie tylko ściany , ale również posadzki. Malowidła wykonywano najczęściej metodą freskową. Złotnictwo mykeńskie reprezentowało bardzo wysoki poziom. Większość znalezisk pochodzi z grobów, a zaliczamy tu przede wszystkim maski pośmiertne wykonane ze złotej blachy. Złotnicy dążyli w tym przypadku do przedstawienia rysów zmarłego ,co nadaje tym maskom wyjątkową wartość. Najbardziej znana jest tzw. Maska Agamemnona. Bogate i urozmaicone wyposażenie grobowe uzupełniają naczynia z brązu, broń i ozdoby (naszyjniki, pierścienie, brosze)Charakterystyczną cechą sztuki mykeńskiej było dominujące znaczenie scen batalistycznych i myśliwskich. Duża część zabytków malarstwa poświęcona jest właśnie tej tematyce. Znaleziono także dużo ozdobnej broni. Ludzie ci bardzo dobrze radzili sobie w wojnach.Nie ulega też najmniejszej wątpliwości wielki wpływ, jaki sztuka ta wywarła na formowanie się sztuki greckiej. Szczególnie widoczne jest to w przypadku ceramiki oraz niektórych dziedzin architektury.

6. Antyczna Grecja jako kolebka kultury europejskiej.
Twórczość artystyczna starożytnej Grecji ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju sztuk plastycznych. Rzeźbiarze greccy potrafili tworzyć dokładne repliki rzeczywistości. Nawet wrogów pokazywano pięknie, bogowie greccy pokazywani byli jak ludzie. Opanowali nawet umiejętność przedstawiania ekspresji uczuć. W malarstwie udało się uzyskać efekt głębi, trójwymiarowości na dwuwymiarowej płaszczyźnie.
W dziedzinie architektury stworzono zaś oryginalną typologię i ornamentykę, które przetworzone przez sztukę rzymską miały decydujący wpływ na kształt wielu późniejszych dzieł architektury Zachodu.
Dzięki sztuce rzymskiej dziedzictwo helleńskie w rozmaity sposób rozprzestrzeniło się na całą Europę: wywarło wpływ na sztukę bizantyjską, przedromańską i romańską. Jego oddziaływanie silnie widoczne jest też w okresie renesansu, neoklasycyzmu, a nawet w sztuce nowoczesnej i współczesnej. W rezultacie nasza filozofia estetyki wywodzi się od myślicieli starożytnej Grecji.

7. Architektura starożytnej Grecji.
Powszechnie używano kamienia (budownictwo publiczne), glina niekiedy z dodatkiem pociętej słomy w postaci suszonych cegieł (budowle o charakterze militarnym), terakota zwłaszcza do pokryć dachowych, drewno jako materiał na stropy i pionowe podpory ( głównie w architekturze mieszkaniowej), metal dla wzmocnienia konstrukcji. Mury budowli wznoszono z reguły z doskonale dopasowanych bloków kamiennych bez stosowania jakiejkolwiek zaprawy. Klamry-zamiast zaprawy.
Najbardziej charakterystyczną budowlą architektury greckiej jest świątynia. Pełniła ona funkcję „domu boga”, jednak nie była miejscem gromadzenia się wiernych. Większość obrzędów religijnych odprawiano na zewnątrz budowli, przede wszystkim na ołtarzu ofiarnym, który wznosił się na wprost fasady świątyni. Ołtarze umieszczano zwykle na wysokich podbudowach, dzięki czemu zyskiwały skalę monumentalną. Oprócz czysto religijnego znaczenia budowla stanowiła często najbardziej wyrazisty symbol potęgi i bogactwa miasta.
Niewątpliwie najważniejszym wkładem Greków do dziedzictwa światowej architektury było stworzenie trzech klasycznych porządków: doryckiego, jońskiego i korynckiego.
Prządek dorycki- W porządku doryckim kolumny były grube, krótkie lekko zwężające się ku górze i pozbawione bazy, więc stały bezpośrednio na posadzce świątyni. Na kolumnie o żłobkowanym trzonie spoczywał prosty, dwuczęściowy kapitel na nim zaś belkowanie składające się z architrawu , fryzu i gzymsu. Dekorację architektoniczną umieszczano na tych elementach, które nie były elementami konstrukcyjnymi. Przykładem świątyni może być Partenon, Świątynia Zeusa w Olimpii.
Porządek joński- Kolumna jońska stała na bogato profilowanej bazie, trzon nie był tak wybrzuszony jak dorycki. Kolumna była znacznie smuklejsza i wyższa a trzon zwieńczały „ślimacznice” (woluty wysunięte poza trzon). Zintegrował dekoracje z takimi elementami konstrukcyjnymi jak belkowanie i kolumny, wykorzystując na przykład te ostatnie jako postacie ludzkie (KARIATYDY – Ganek Kor , Erechtejon )
Porządek koryncki- dopuszczał znacznie większą swobodę i dekoracyjność niż joński. Kapitel kolumny zdobiony liśćmi akantu stanowił całkowicie autonomiczne dzieło rzeźbiarskie.
Niezależnie od zastosowania porządku na obu fasadach świątyni, między jej dwuspadowym dachem a gzymsem belkowania powstała trójkątna przestrzeń nazwana frontonem. Zwykle wypełniano ją dekoracją.
TEATR GRECKI – składał się z widowni w kształcie lekko wydłużonego koła, orchestry(okrągły placyk dla chóru i aktorów), skene, zwykle usytuowany był przy pochyłości terenu a względu na konieczność usytuowania budowli

8. Rzeźba i malarstwo antycznej Grecji.
Rzeźba
KUROS – postać młodego nagiego atlety, młodzieńca w pozycji frontalnej, z wysuniętą jedną nogą i dłońmi zaciśniętymi w pięści, różni się od rzeźby egipskiej tym, że ręce postaci nie przylegają silnie do tułowia
KORA – ukazywana w podobny sposób dziewczyna w długiej szacie
Proporcje rzeźb zaczynają coraz bardziej zbliżać się do rzeczywistości, budowy anatomicznej, spokój zastępuje wyrazista ekspresja twarzy, a włosy zaczynają spływać na fałdy szat. Pojawiają się postacie siedzące i uchwycone w ruchu , oraz zainteresowanie przedstawianiem fałd odzieży. Pojawia się styl mokrych szat (np. relief z narodzinami Afrodyty wyłaniającej się z wody, Nike z Olimpii).Artysta klasyczny znał już doskonale strukturę ludzkiego ciała, ale w przedstawieniach postaci ludzkich pragnął przestrzegać idealnych , matematycznych proporcji.
W 3 wieku pięcie wspaniałych artystów pokazują piekne rzeźby:
- Fidiasz (wielkie , potężne rzeźby, bogato zdobione. To największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego. Perykles powierzył mu ogólny nadzór nad rozbudową Akropolu i można przypuszczać, że to jemu zawdzięczamy koncepcję jego odbudowy oraz program artystyczny wyrażony za pomocą zarówno budowli, jak rzeźby oraz malowideł. Poza tym był autorem wielu posągów, przede wszystkim bogów. Uznawany był za mistrza w oddawaniu ich dostojeństwa i potęgi. Np.;Atena Partenos, Zeus z Olimpii.
- Poliklet (chciał stworzyć idealny maduł człowieka, idealne kształty, wielkośc. (idealny ma 30 lat) Wymyślił kontrapos w sztuce. Głowy jego postaci były z reguły skręcone w bok i lekko przekrzywione).
- Myron (Tworzył przede wszystkim posągi bogów i herosów, ale także atletów i zwierząt. Najsłynniejsze z jego prac to Atena i Marsjasz oraz Dyskobol. )
W 4 wieku tworzą rzeźby:
- Skopas ( Postacie piękne ale kipiące emocjami. Jego prace cechowały się patosem i niepokojem ruchów, były zbliżone w ogólnych proporcjach do kanonu ustalonego przez Lizypa, choć postacie miały niemal kwadratowe kształty głów.)
- Lizyp (idealny mężczyzna po 40-stce., silny, rozbudowany; ciało przedstawione w ruchu i akcji,
- Praksyteles- rzeźby to młodzi chłopcy, zamyśleni, delikatni, romantyczni; rzeźby ustawiał w kształcie litery „S”.

Malarstwo
Malarskie dzieła Greckie w znacznej większości nie przetrwały do naszych czasów. Wiemy jednak , że dbało o to by pięknie pokazywać człowieka. Wyjątek stanowi malarstwo wazowe, malarstwo ścienne i sztalugowe zachowało się w nielicznych fragmentach.
Początkowo malarska dekoracja ceramiki miała charakter geometryczny. Stopniowo pojawiały się orientalne motywy zwierzęce i roślinne .
Styl czarnofigurowy- Na jasnym tle naczynia malowano czarne sylwetki, szczegóły wydobywało się usuwając rylcem barwnik.
Styl czerwonofigurowy – postacie w kolorze ciemnopomarańczowym na czarnym tle.
Malarstwo ścienne – Malowidła z grobowców z Verginy (porwanie Persefony, scena polowania)

9. Rzym jako spadkobierca kultury greckiej. Nowatorstwo sztuki rzymskiej
Wszystkie Rzymskie dzieła przejawiają silne wpływy sztuki greckiej.
Pierwsza faza bezpośrednich kontaktów Rzymu z ośrodkami artystycznymi świata greckiego naznaczona jest licznymi grabieżami. Ekspansja rzymska na południowe tereny i podbój Grecji wywarło duży wpływ na sztukę. Rozwinął się ruch kolekcjonerski i muzealny. Sztukę rzymską zdominowały dwa pojęcia: pragmatyzm i realizm. Można zauważyć typowe elementy greckiej architektury jak wznoszenie budowli na planie prostokąta, występowanie portyków, zastosowanie kamienia i marmuru, budowa miast na planie prostokąta z regularną siatką ulic (Pompeje). Jednak to właśnie w dziedzinie architektury Rzymianie przejawiali największą oryginalność. Tworem rdzennie rzymskim są termy czyli łaźnie publiczne, które były ponadto miejscem spotkań, rozrywki i wypoczynku. Nowość stanowił też system ogrzewania. Również Amfiteatr to czysto rzymski typ budowli – konstrukcja na planie elipsy z centralnie położoną areną na której rozgrywały się walki, oraz wznoszącą się dookoła widownią.
W teatrze rzymskim nowością jest superpozycja – w kolejności na poszczególnych kondygnacjach porządek dorycki a w zasadzie toskański, joński i koryncki.
Realizm objawiał się przede wszystkim w rzeźbie, która odeszła od idealizujących teorii greckich. Jednak większość rzymskich rzeźb z tamtego okresu to wierne kopie dzieł greckich rzeźbiarzy. W Rzymie rozkwitła jednak rzeźba portretowa, szczególnie w formie popiersi.
Przejętym z innych kultur ale jakże popularnie używany w Rzymie był łuk. Dekoracje na zewnątrz łuku były najczęściej wzorowane na greckie. Łączono go także z kolumną – Łuk Triumfalny , Łuk Tytusa – podwójny, Łuk Sewera i Konstantyna – podwójny. Pojawiły się rotundy i kopuły.


10. Rzym jako kolebka sztuki starochrześcijańskej.
Dopiero w 313 roku zgodnie z edyktem mediolańskim Konstantyna, chrześcijaństwo zyskało rangę religii oficjalnej. Znaczenie architektury IV i V w.n.e. polega przede wszystkim na tym, że wtedy właśnie kształtowały się typy budowli, które miały dominować w wiekach średnich.
Budowę monumentalnych świątyń chrześcijańskich rozpoczęto od ufundowanych przez Konstantyna kościołów w Ziemi Świętej (kompleks Grobu Świętego i kościół Narodzenia Pańskiego w Betlejem) ,Rzymie i Konstantynopolu. Bazylika i budowla centralna to dwa typy architektoniczne, które wykrystalizowały się w tej epoce i przetrwały w architekturze chrześcijańskiej. Najważniejszą z budowli była bez wątpienia bazylika św. Piotra na Watykanie. Zarówno formy architektoniczne jak i organizacja wewnętrznej przestrzeni budowli sakralnych przetrwały długo po upadku Imperium Rzymskiego.
Sposób dekoracji i kompozycja rzeźb na sarkofagach pogańskich i chrześcijańskich były podobne. Rzeźbiarska dekoracja kościołów obejmuje typ rzeźby związanej z liturgicznym wyposażeniem świątyń. Przede wszystkim zaliczamy tu stoły ołtarzowe, dekoracją pokrywano także balustrady oddzielające przestrzeń zarezerwowaną dla duchownych i ograniczające wiernym dostęp do uświęconych miejsc kościoła.
Katakumby to podziemne cmentarze usytuowane w pobliżu miast. Najbardziej znane są katakumby Rzymskie. Niewątpliwie jedną z przyczyn zainteresowania katakumbami ze strony historyków sztuki jest ich malarska dekoracja. Znajdują się tam najstarsze malowidła wczesnochrześcijańskie
Putto- aniołki – amorki.

11.Rozpad cesarstwa rzymskiego i jego konsekwencje dla kultury i sztuki europejskiej.
Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego ponownie pojawiły się dawne zamieszkujące od wieków ludy. Na tle form rzymsko bizantyjskich ich kultura odznaczała się wielkim dynamizmem. Szczególnie prężni byli należący o różnych plemion Germanie, którzy między IV a VI wiekiem osiedlili się na terenach rozciągających się od Portugalii po Saksonię. Końcowy okres istnienia Imperium Rzymskiego zdominowała kultura napływających na jego terytoria plemion nomadów, których Rzymianie nazywali barbarzyńcami, czyli obcymi. Dzieła sztuki tych ludów zwiastujące przejście od abstrakcji do konkretu, możemy dziś poznać dzięki przedmiotom codziennego użytku i ozdobom, z którymi wędrowali i które dziedziczyli z pokolenia na pokolenie.
Epoka migracji charakteryzowała się wyjątkowo bogatą produkcją biżuterii. Nie można oczywiście pominąć rzeźby w drewnie, grobowej, iluminacji manuskryptów, rzeźby pełnoplastycznej.

12. Kultura i sztuka Bizancjum.
Sztuka bizantyjska wyrosła na tradycyjnej estetyce rzymskiej, połączonej z azjatyckimi i barbarzyńskimi wpływami. Ukształtowała się w IV w. Najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artyst. (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii). Architekturę charakteryzowało łączenie planu centr. z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału bud., brak zewn. dekoracji. Na wzorzec dla swych świątyń chrześcijanie wybrali bazylikę. Miała ona formę podłużnej krytej hali. Obok podłużnej bazyliki. Martyrium, wznoszone nad grobami męczenników i świętych oraz w miejscach upamiętniających objawienia lub cuda. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizant. to bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532–37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu, 536–46); we wnętrzach od VI w. sanktuarium oddzielone od nawy gł. ikonostasem.
Malarstwo znamionowały: brak głębi przestrzeni (brak perspektywy), złociste lub błękitne tło, niemal zawsze frontalne przedstawienie postaci, które zwracają nieruchome spojrzenie wprost ku widzowi, nienaturalne potraktowanie światła. Miało spełniać funkcję dydaktyczną, udzielać ludowi katechezy wiary. Najbardziej typową dziedzinę twórczości mal. stanowiła ikona (Matka Boska Włodzimierska XII w.).
Rzeźba bizant. (gł. ornamentalna, rzadko figuralna), wykorzystująca przeważnie motywy roślinne, zoomorficzne i geom., była związana niemal wyłącznie z architekturą (głowice i imposty kolumn, przegrody ołtarzowe).

Głównym ośrodkiem kultury bizantyjskiej stała się stworzona przez ambitnego Konstantyna Wielkiego nowa stolica w Bizancjum u wylotu cieśniny Bosfor do morza Marmara przemianowana od jego imienia na Konstantynopol.
Kościoły bizantyjskie wznoszono z cegły. Mury na zewnątrz zostawiono w stanie surowym, urozmaicano je wnękami, rozczłonkowywano naprzemianległymi pasami cegieł lub ozdabiano mozaiką.
Najwybitniejszym osiągnięciem konstrukcyjnym architektury bizantyjskiej jest kopuła na kwadracie, będąca centralnym akcentem budowli. Zasada jej konstrukcji polega na pracy łuków opartych na czterech masywnych filarach, ustawionych w narożach kwadratu, na które przenosi obciążenie z wieńczącej czaszy potężny pierścień. Łuki w przecięciu z czaszą tworzą cztery trójkąty sferyczne zwane pantetywami.
Powstało wiele odmian układu rzutu poziomego z centralnie umieszczoną kopułą na podstawie koła, wieloboku frontowego, kwadratu i równoramiennego krzyża greckiego.?


13. Kultura i sztuka okresu wędrówki ludów.
Od Vw.(upadek cesarstwa rzymskiego) do końca VII. Epoka migracji charakteryzowała się wyjątkowo bogatą produkcją biżuterii. Nie można oczywiście pominąć rzeźby w drewnie, rzeźby grobowej , iluminacji manuskryptów, rzeźby pełnoplastycznej oraz ograniczonej działalności architektonicznej. Jest to epoka stanowiąca kontynuację epok poprzednich. Jest oczywiste, że dzieła Anglosasów, Wizygotów, Ostrogotów, Franków i Longobardów różnią się między sobą. Niemniej jednak wszystkie one nacechowane są pewną jednorodnością obejmującą te nowe cechy, które nadadzą kształt sztuce przyszłych wieków.
Morze Czarne było punktem, w którym zbiegały się szlaki wędrówek wielu ludów pochodzących z północy Europy oraz Azji. Było także miejscem, wokół którego ukształtowały się podstawowe techniki i koncepcje sztuki okresu migracji.
Stylem zwierzęcy ukształtował się najprawdopodobniej na północy Europy, a dokładniej w północnej części germanii. Źródeł inspiracji tego stylu należy poszukiwać przede wszystkim w sztuce ludów koczowniczych, w której mieszały się deformacja i stylizacja fantastycznych postaci zwierzęcych z motywami geometrycznymi. W stylu tym wytwarzano zarówno przedmioty osobistego użytku ze złota i brązu , jak i nieliczne rzeźby. Jego najbardziej charakterystyczną cechą jest schematyzm.
Styl barwny. Ostrogoci i Wizygoci wytwarzali przede wszystkim ozdoby dekorowane barwną emalią, którą wypełniano komórkowy wzór powstały z metalowych pasków lub drutów przylutowanych do powierzchni przedmiotu. Źródeł stylu barwnego należy szukać w wyrobach rzemiosła Hunów, koczowniczych plemion pochodzenia mongolsko – tureckiego. Ich broń i biżuteria miały geometryczne dekoracje z inkrustacjami z kamieni szlachetnych i półszlachetnych. Najbardziej znane przykłady datowane są na pierwszą połowę V wieku, to skarby Kreczu na Krymie.

14. Kultura i sztuka przedromańska ( karolińska i ottońska).
1) W szerszym znaczeniu cała spuścizna artyst. wczesnośredniow. Europy VI–1 poł. XI w., po upadku cesarstwa zachodniorzym., przed pojawieniem się sztuki romańskiej.
W pierwszym etapie (VI–VIII w.) do najważniejszych przejawów sztuki przedromańskiej należała sztuka chrześc. państw barbarzyńców pochodzenia germ. W architekturze sakralnej Italii i Galii utrzymano typ bazyliki na planie podłużnym oraz baptysteriów i martyriów na planie centr.; odrębny kształt przybrały budowle wizygockie, dzięki stosowaniu łuku podkowiastego. Rzeźba, ograniczona gł. do dekoracji sarkofagów , operowała płaską, silnie stylizowaną dekoracją roślinną i zoomorficzną, rzadziej figuralną. Najważniejszą dziedziną sztuki przedromańskiej było złotnictwo o bogatej, abstrakc. i zoomorficznej ornamentyce, zdobione emalią, barwnym szkłem, techniką filigranu i granulacji.
W drugim okresie (2 poł. VIII–1 poł. X w.) powstała sztuka karolińska, w której, pod wpływem idei odnowienia rzym. imperium i nawiązania do tradycji chrześc. cesarstwa Konstantyna Wielkiego, naśladowanie antropomorficznej i naturalistycznej sztuki antyku połączone z wykorzystaniem miejscowego dziedzictwa przedkarolińskiego stanowiło pierwszą próbę ujednolicenia stylu na obszarze całego cesarstwa. W architekturze świeckiej najważniejszym osiągnięciem był zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie (792–805), w sakralnej — gł. klasztornej, panował typ bazyliki z transeptem i westwerkiem bądź dwuchórowej. Rozkwitło malarstwo książkowe, rzeźba w kości i złotnictwo o dekoracjach figuralnych; zachowane freski są nieliczne. Odżył antyczny iluzjonizm i narracja cykliczna. W architekturze wielkomorawskiej, znanej tylko z wykopalisk, stosowano proste budowle jednonawowe lub rotundy z apsydami.
W trzecim okresie (2 poł. X–1 poł. XI w.) wyodrębniła się na terenie Niemiec sztuka ottońska. W architekturze sztuka przedromańska rozwijała tradycje budowli karolińskich (kościół Św. Cyriaka w Gernrode, po 961). Samodzielność osiągnęła gł. w cyklach figuralnych malarstwa książkowego i ściennego, w odlewnictwie z brązu w snycerce przesyconych pod wpływem Bizancjum pełną spirytualizmu ekspresją.
2) W węższym znaczeniu sztuka przedromańska na obszarze pd.-zach. Europy IX–X w. — w Lombardii, Katalonii , Burgundii aż po Nadrenię. Uformowała podstawowe elementy stylu rom., przede wszystkim w architekturze (w konstrukcji, dzięki stosowaniu sklepień w całej budowli oraz tzw. lombardzkiej dekoracji dzielącej elewacje lizenami i fryzami arkadowymi). Wprowadziła figuralną dekorację rzeźb. w arch. ramy budowli. W 1 poł. XI w. dotarła na Węgry i do Polski (kościół w Trzemesznie, ok. X w.).

15. Sztuka romańska
W niespełna trzydzieści lat po śmierci Karola Wielkiego imperium Franków przestało istnieć, podzielone na mocy układu w Verdun na trzy odrębne terytoria, na których z biegiem lat ukształtowały się państwa zachodniej Europy: Francja, Niemcy i Włochy. W tych właśnie krajach wzięła początek sztuka dojrzałego Średniowiecza, zwana romańską, by na około 300 lat zapanować w Europie.
Nazwa sztuki tego okresu pochodzi z łacińskiej nazwy Rzymu - Roma i oznacza jej podporządkowanie rzymskiej władzy kościelnej. Mówiąc \"sztuka romańska\" mamy na myśli wszystkie jej dziedziny: architekturę, rzeźbę w kamieniu, drewnie i kości słoniowej, malarstwo na ścianach świątyń i na pergaminowych kartach ksiąg religijnych i wreszcie wyroby rzemiosła artystycznego z metalu, często zdobione przepięknymi emaliami.
Styl romański- początkowo szerzący się na południu Francji i rozszerzający się na inne obszary. Cechami tego stylu było m.in. uwypuklenie monumentalnego i masywnego kształtu budowli wznoszonych z grubo ciosanych kamieni i opartych przeważnie na planie krzyża, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa, albo na planie trzech równoległych apsyd. Styl romański lubował się w miękkich, pełnych łukach sklepień. Niewielkie stosunkowo okna wpuszczały mało światła. Wnętrze kościołów romańskich było mroczne, sprzyjało atmosferze skupienia. Surowość tego stylu, Wrażenie pewnej ociężałości łagodziła- w wielu przypadkach niezwykle bogata- dekoracja kapitolów, tympanonów i portali, dzieło rzeźbiarzy wprowadzających z upodobaniem różne motywy ze świata zwierzęcego i roślinnego, a także dziwaczne postacie. W Polsce styl ten trwa aż do trzynastego wieku, wydając wiele zabytków: katedrę na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedrę w Płocku, katedrę św. Marcina w Opatowie, katedrę w Poznaniu itd.
· 920r. –pierwszy kościół bazylikowy
· 1080 – Bazylika pięcionawowa
· 1000 –kościół przechodzi kryzys
· Pod koniec X w. pojawił się ruch pielgrzymkowy
· W kościele pojawiają się łuki triumfalne
· Obejście z wieńcem kaplic dla modlących się
· Umieszcza się relikwie świętych – przy ołtarzu
· Sklepienia kolebkowe
· Sztuka jest toporna, ciężka, masywna,prosta
· Grube mury
· Małe, wąskie okna
· Półkoliste łuki
· Wierze i przybudówki półokrągłe jako urozmaicenie bryły budynku

16.Polska sztuka przedromańska i romańska
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w kręgu wpływów zach. sztuki przedrom. i rom., zwł. karolińskiej i ottońskiej, korzystano m.in. z wzorów czes., saskich, nadreńsko-mozańskich i włoskich. W X i XI w. wznoszono już katedry w formie bazylikowej (Poznań, Gniezno, Kraków), tzw. palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), założenia klasztorne (Tyniec). Rozkwit architektury rom. przypadł na XII w.; skalą i bogactwem programu wyróżniała się druga z kolei katedra na Wawelu i częściowo na niej wzorowana kolegiata w Tumie (pod Łęczycą); formy kościołów klasztornych oraz świątyń kongregacji kanonickich (Wrocław, Czerwińsk — ob. Czerwińsk n. Wisłą, Kruszwica, Opatów, Trzemeszno) inspirowała gł. architektura zreformowanych benedyktynów niem.; przy grodach możnowładcy fundowali małe kościoły, często z wieżą i wewn. emporą (Prandocin, Wysocice). Na XII stulecie przypadł też rozkwit rzeźby kam., zdobiącej elementy architektury, przede wszystkim portale (Wrocław, Tum, Czerwińsk n. Wisłą); dla Śląska i Kujaw są charakterystyczne tympanony fundacyjne (Wrocław, Strzelno); wyjątkowe w skali eur. zjawisko stanowią rzeźbione kolumny międzynawowe w kościele Norbertanek w Strzelnie, a także ryta i impastowana posadzka ze scenami figuralnymi w krypcie kolegiaty w Wiślicy; wybitnym osiągnięciem rzeźb. są także odlane w brązie Drzwi Gnieźnieńskie. Z dzieł malarstwa ściennego zachowały się niewielkie pozostałości (m.in. w kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku n. Wisłą); malarstwo miniaturowe jest reprezentowane gł. przez dzieła importowane (Ewangeliarz Emmeramski, Biblia Płocka, Ewangeliarz Kruszwicki). Do wybitnych przykładów sztuki złotniczej należą m.in. kielichy trzemeszeńskie, patena z Lądu, płocki kielich Konrada I Mazowieckiego. Nurt późnorom. łączył się w pocz. XIII w. z elementami got. w architekturze tzw. stylu przejściowego (małopol. opactwa cysterskie w Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie); w tej późnej fazie romanizmu pojawiła się już cegła (korpus kościoła Dominikanów w Sandomierzu, wzniesiony przez wł. warsztat, katedra w Kamieniu Pomorskim). Dla rozwoju architektury XIII w. decydujące znaczenie miała związana z kolonizacją niem. lokacja miast, jak też spotęgowana rola zakonów, oprócz dawnych także nowych zgromadzeń żebraczych — franciszkanów i dominikanów — osiedlających się w miastach; w asymilowaniu gotyku przodowali śląscy cystersi filiacji niem. (Lubiąż, Trzebnica, Henryków), których wzorce arch. inspirowały inne budowle (katedra we Wrocławiu) i docierały do Małopolski (Mogiła). W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeur. kręgu.
W Polsce sztuka rom. pojawiła się po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–58); w XI w. powstały (zachowane szczątkowo) katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie; świetny rozwój architektury rom. przypadł na XII w., powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą od zach. (Żarnów, Inowłódz); w ostatniej fazie (1 poł. XIII w.) przodowało budownictwo cysterskie proweniencji franc. via Włochy, realizowane m.in. przez brata Simona (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźby to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie; dziełem unikatowym jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej; malarstwo ścienne zachowało się szczątkowo (Czerwińsk), przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); ozdobne złotnictwo reprezentują kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zw. Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.
· Ważne miasta: Gniezno, Kraków ( Rotunda Najświętszej Maryi Panny X w. na Wawelu , Poznań)
· Rotunda Św. Prokopa w Strzelnie XI wiek i kolumny
· Drzwi katedry Gnieźnieńskiej
· Dominikański kościół Św. Jakuba w Sandomierzu
· kolegiata w Tumie pod Łęczycą
· Kościoły w Sandomierzu, Opatowie ,Krakowie (św. Andrzeja)
Zabudowania klasztorów: Sulejów, Koprzywica, Wąchock

17. Narodziny kultury i sztuki mieszczańskiej w dobie średniowiecza.
Architektura romańska- świecka: zamki i budownictwo mieszczańskie i komunalne.
Do najlepiej zachowanych dzieł architektury romańskiej należą zamki i mury obronne. Podporządkowanie wszystkich elementów potrzebom obronnym , w większości przypadków zmuszało architektów do rezygnacji z ambicji estetycznych. Niemniej jednak zamek jako mieszkanie panującego, zachowuje charakterystyczne elementy budowli pałacowych z epoki karolińskej, czyli wielką salę, rezydencję, kaplicę i piwnice.. Te cztery składniki, różniące się od siebie w zależności od regionalnych tradycji architektonicznych oraz rodzaju zastosowanych materiałów, integrują się – w następstwie procesu adaptacyjnego, który można uznać za zakończony wraz z końcem XI wieku – przyjmując postać wież mieszkalnych (donżonów). To rozwiązanie architektoniczne wywodzi się z budowli anglo – normańskich. Przykładem może być Wieża Londyńska (White Tower 1080 – 1090), jest czworoboczną budowlą o grubych murach i wąskich oknach ,we wnętrzu której znajdują się – oprócz więzienia i magazynu – kaplica św. Jana, a nad nią obszerna komnata. Budowle obronne (zamki, wieże i mury obronne) mają grube, kamienne mury i wąskie, wysoko umieszczone okna.
Architektura gotycka – powstaje nowy plan zabudowy miejskiej z sercem – katedrą, otoczoną wieńcem budowli hierarchicznie podporządkowanych ku obrzeżom coraz bardziej skromnych. Na otoczonych krużgankami katedralnych dziedzińcach obradowały stany generalne, zgromadzenia cechowe, sądy i radcy miejscy. Tutaj ujawniła się z całą mocą zarówno rola wzrastających w siłę społeczności miejskich, jak i emancypacja stanu trzeciego – świeckiego, broniącego swych praw w konfrontacji ze stanem duchownym i żywiołem militarnym wspólnie użytkując gmachy miejskie.

18. Kultura i sztuka gotycka w Europie.
Ukształtowany we Francji w XII w.; związany z kulturą rycerską i mieszczańską, a w późniejszym okresie także dworską. Gotyk wyraził się gł. w architekturze; najważniejsze cechy: system szkieletowy (przyporowy system), na który składały się sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki oporowe oraz łuk ostry — pozwalało to na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi; podstawowe układy przestrzenne: bazylika i kościół halowy; katedry, kościoły miejskie (fary) i zespoły klasztorne (cystersi, dominikanie, franciszkanie); regularne założenia miejskie, ratusze, zespoły uniwersyteckie, szpitale, sukiennice, kamienice mieszczańskie, mury miejskie z basztami i barbakanami, okazałe zamki król., rycerskie i zakonne. Sztuki plast. ewoluowały od stylizacji ku realizmowi i coraz większej ekspresji; gł. tematyka rel. o bogatym programie ikonograficznym. Rzeźba początkowo ściśle związana z architekturą, później bardziej samodzielna: sepulkralna (płyty nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe), dewocyjna (kam. i drewn., także polichromowana — posągi, np. Madonna z Dzieciątkiem, grupy rzeźb. — Pietà, rzeźbione poliptyki);
gł. twórcy: P. Parler, C. Sluter, N. Pacher, Wit Stwosz, T. Riemenschneider.
W dziedzinie malarstwa rozwijało się gł. witrażownictwo,
Główne cechy stylu gotyckiego: duże okna, zakończone łukiem ostrym, równa wysokość nawy głównej i bocznych, dach zawieszony na dużej wysokości i wsparty na kolumnach (filarach), wysokie i strzeliste wieże, wnętrza zdobione bogato lub skromnie - w zależności od regionu. W przypadku budowli bardzo dużych - wsporniki zewnętrzne, podpierające górną część ściany, a także - podobnie, jak w ramaniźmie - trzy portale wejściowe. Do tego prezbiteria zmieniły kształt z półokrągłego na wieloboczne.
Ważne:
· Króluje łuk ostry
· Sklepienie krzyżowe 1144r.
· Lekkość strzelistość budowli ( miały one sprawiać wrażenie bliższych niebu)
· Duże, wąskie i długie ostrołukowe okna zdobione witrażem
· Wysokie filary i wieloskrzydłowe ołtarze we wnętrzach kościołów
· Kategoria blasku , światła jako piękna
· Sklepienie łukowate
· Linie budowli skierowane ku górze
· Katedra Notre – Dame
· Katedra w Chertes , Rheims– dojrzały gotyk


19. Kultura i sztuka gotycka w polsce.?
W końcu XIII w. gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2 stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeuropejskim kręgu.
W zjednoczonym Królestwie Pol. „dworski styl” znamionował gł. ceglano-kam. budowle w Małopolsce; korpus nowej (trzeciej) katedry na Wawelu naśladowano w wielkich bazylikach krak. (kościoły: Św. Katarzyny, Mariacki, Dominikanów); wśród fundowanych przez Kazimierza III Wielkiego kościołów wyróżnia się grupa świątyń dwunawowych o palmowo-gwiaździstych sklepieniach (Wiślica, Stopnica). Ten król-budowniczy wzniósł na terenie całego kraju ponad 80 zamków (np. Będzin) i obwodów murów miejskich (np. Szydłów). Dość tradycyjnej architekturze małopol. XV w. brakowało rozmachu i bogactwa odmian poprzedniego stulecia; dopiero pod koniec wieku pojawiły się okazałe budowle (np. Barbakan w Krakowie) i dekor. formy arch. (krużganki Collegium Maius tamże). W Wielkopolsce różne stylowe powiązania — południowo-, zachodnio- oraz północnoeur. — cechowały wzniesione w XIV w. katedry (Gniezno, Poznań). Poza Koroną pol. znalazły się ziemie Pomorza Wsch. i Prus, opanowane przez Krzyżaków, którzy prowadzili planowo zorganizowaną, wielką akcję budowy zamków, murów miejskich i kościołów; w największych miastach państwa zakonnego (Toruń, Gdańsk, Elbląg) wpływ na kształt architektury miały też: żywioł mieszczański, związany z eur. miastami Hanzy, oraz eur. powiązania kongregacji zakonnych; gł. budowle tych miast (w swej późnogot. fazie powstałe już lub kończone za czasów przynależności do Prus Król.) są znakomitymi przykładami północnoeur. ceglanego gotyku (kościoły: Mariacki w Gdańsku, Świętych Janów, Św. Jakuba, NMP — w Toruniu; gdań. i tor. ratusze i inne budowle komunalne oraz kamienice i spichrze). Późnogotyckie formy saskiej proweniencji (m.in. kryształowe sklepienia, które pojawiły się też w Krakowie) z Gdańska docierały na Mazowsze i Litwę. Na Mazowszu uproszczone i sprowincjonalizowane schematy got. przetrwały najdłużej — do pocz. XVII w. (kościół w Przasnyszu); jeszcze dłużej przetrwały w kształtach drewn. kościołów.
Pierwsze wybitne dzieła got. rzeźby kam. pojawiły się w 2 poł. XIII w. i ok. 1300 (tympanon portalu kaplicy Św. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobek Henryka IV Probusa we wrocł. kościele Św. Krzyża); na Wawelu pomnik Władysława I Łokietka zapoczątkował serię baldachimowych nagrobków król.; wybitne dzieła kam. rzeźby 2 poł. XIV w. na Śląsku i w Małopolsce wykazują związki z wytworną stylizacją warsztatów czynnych przy katedrze Św. Stefana w Wiedniu (tympanon zach. portalu kościoła w Strzegomiu, nagrobek Kazimierza III Wielkiego w katedrze na Wawelu) oraz z monumentalną plastycznością rzeźby praskiego kręgu Parlerów (nagrobki książąt śląskich — w Świdnicy i Opolu, Henryka II Pobożnego i biskupa Przecława z Pogorzeli — we Wrocławiu, zespół posągów na wieży ratuszowej w Jaworze). Dla Małopolski charakterystyczne są oryginalne programy heraldyczne na zwornikach (kamienica Hetmańska w Krakowie), a dla lat ok. 1400 ozdobna kamieniarka okładzin (tzw. pawilon got. zamku na Wawelu, kruchta kościoła Św. Katarzyny). Poza przyjęte w Polsce konwencje stylowe wykracza nagrobek Władysława II Jagiełły (w wawelskiej katedrze) — dzieło należące do wczesnego florenckiego Quattrocenta; wśród rzeźb drewn., gł. ołtarzowych, pełen ekspresji nurt mistyczny poł. XIV w. reprezentuje krucyfiks z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu i Pietà z Lubiąża, natomiast wytworny styl międzynar., zw. też miękkim (ok. 1400) — wawelski krucyfiks Jadwigi, kamienna Pietà z kościoła Św. Barbary w Krakowie, kamienne Piękne Madonny (wrocł. i zaginiona tor.). W 2 poł. XV w. rzeźba późnogot. przechodzi ewolucję od stylu „miękkiego” do „łamanego”, osiągając swe apogeum pod koniec stulecia w twórczości największego artysty schyłku średniowiecza — Wita Stwosza (Ołtarz Mariacki, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu). Malarstwo XIV w. jest znane gł. z dzieł iluminatorstwa i malowideł ściennych (Ląd, Gniezno), w znacznej mierze uzależnionych od sztuki czes. (zwł. na Śląsku i w Toruniu), a sporadycznie od wł., poprzez węg. (Niepołomice); z XIV w. pochodzą też zespoły witraży (Kościół Mariacki w Krakowie). Z osobą Władysława II Jagiełły wiążą się malowidła bizant.-ruskie, m.in. w kaplicy zamkowej w Lublinie. Również tablicowe malarstwo przeł. XIV i XV w. ulegało wpływom czes.; ok. poł. XV w. powstała w Małopolsce grupa dzieł (określanych dawniej mianem szkoły krak.-sądeckiej), w których relikty „miękkiego” stylu przełamywały się w stylizowanej, nieco naiwnej dekoracyjności (ołtarz z Ptaszkowej, Zdjęcie z krzyża z Chomranic); w wielkich ołtarzach krak. 3 ćwierci XV w. panował już realizm, często ekspresyjny (ołtarze Augustiański, Dominikański, Olkuski); na pocz. XVI w. docierały tu wpływy niderl. ( Matka Boska Bolesna w krak. kościele Franciszkanów — mistrza Jerzego), pojawiały się elementy nowoż. obrazowania (tryptyk z Bodzentyna Marcina Czarnego); rozkwitało malarstwo miniaturowe (Behema Baltazara Kodeks ), w którym pojawiały się pierwsze motywy renes. (Graduał Jana Olbrachta); powstawały malowidła stropowe w drewn. kościołach (Libusza, Grębień); dla dzieł malarstwa i rzeźby późnogot. produkowanych w ramach organizacji cechowej, decydujące znaczenie miały pierwowzory graficzne. Wybitne dzieła późnogot. malarstwa niderl., czy niderlandyzującego, pojawiły się u schyłku XV w. w Gdańsku (tryptyk Sąd Ostateczny H. Memlinga, Ołtarz Jerozolimski, tablica Dziesięcioro Przykazań i inne w Kościele Mariackim), a także w Toruniu (obraz Zdjęcie z krzyża ). Późnogotycką wysokiej klasy sztukę reprezentują też liczne dzieła złotnictwa (krak., gdań. i tor.), stolarki i snycerki (stalle w Pelplinie i w Toruniu), hafciarstwa (wawelski ornat P. Kmity).
Ważne:
· Kościół mariacki w Krakowie
· Kościół mariacki w Gdańsku
· Kolegiata w Wiślicy
· Zamek w Malborku
· Katedra na Wawelu
· Ołtarz Wita Stwosza
· Sąd ostateczny Memlinga w kościele mariackim w Gdańsku
· Pieta z kościoła w Lubiążu ( rzeźba z XIVw. Przedstawienie Matki Boskiej ze zwłokami Chrystusa)

20. Narodziny humanistycznej kultury renesansowej.
Humanizm to prąd, który w centrum zainteresowania myślicieli , artystów, uczonych stawia człowieka. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wartościowy, liczy się jego talent, każde odrębne istnienie.
Za wydarzenie historyczne istotne dla renesansu, kształtujące nową Europę i zmieniające sposób myślenia ludzi, uznajemy odkrycia geograficzne. Odkrycie nowych ziem, w tym Ameryki, spowodowało rozszerzenie horyzontów ludzkiego myślenia, napływ pieniądza do Europy, a tym samym inny, mniej ascetyczny, a bardziej wystawny styl życia. Spowodowało także bogacenie się miast, możliwość inwestycji, rozwój architektury, sztuki itp. Drugim zresztą będącym konsekwencją także odkryć geograficznych, wydarzeniem istotnym dla tworzenia nowej epoki było powstawanie silnych państw, odejście od uniwersalizmu Europy , wykształcenie się języków narodowych, silnych dynastii postępujących w myśl interesów państw. Istotnym wydarzenie w kościele jest „reformacja”, która spowodowała powstanie nowych nurtów wyznaniowych.
Renesans oznacza odrodzenie - odnowienie i przywołanie ideałów antyku , odrodzenie nauki.
Homocentryzm – „Nic co ludzkie nie jest mi obce” Na pierwszym miejscu był człowiek, sztuka podejmuje tematy społeczne.
Początkowo terminu odrodzenie używano w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski. Potem odrodzenie dotyczyło także literatury antycznej, studiów starożytnych i ideałów tej epoki. W końcu odrodzenie znaczyć zaczęło także odnowę i rozwój ludzkości. Granice czasowe tej epoki są różne dla różnych regionów Europy. Ponieważ kolebką renesansu były Włochy – tam odrodzenie zaczęło się najwcześniej i umieszczamy początek epoki w XIV wieku (protorenesans). W Europie północnej jednak rozpoczęła się w XV wieku, a rozwinęła w XVI. W Polsce renesans przypada głównie na czasy panowania Jagiellonów i trwa od końca wieku XV po lata 30 XVII wieku.

21. Architektura i rzeźba doby renesansu w Europie.
Budowano ogromną ilość kościołów, pałaców, ratuszy – cudowne gmachy Rzymu powstawały lub były rozbudowywane w tym czasie. Budynki budowano oczywiście z umiłowaniem proporcji i harmonii, dominowały linie poziome, horyzontalne, dachy zdobione były attykami, wewnątrz zabudowań tworzono dziedzińce, krużganki, tarasy i balkony.
Zaokrąglone kształty, linia ciągła, łuk półkolisty, półkole, symetria, harmonia, porządek, kolumny i medaliony umieszczone nad zwornikami to najważniejsze elementy architektury.
Każda nowa budowla jest podporządkowana zespołowi stałych norm wywiedzionych z metody starożytnych architektów. Stosowano stałe elementy konstrukcyjne i dekoracyjne t.j. kolumny ,kapitele, gzymsy, frontony. Proporcje poszczególnych części budynku opierano na matematycznych obliczeniach. Zachowanie właściwych proporcji dawało w rezultacie zharmonizowaną całość.
Decydującym faktem, który umożliwił wprowadzenie w życie tych idei, było odkrycie perspektywy linearnej. Brunelleschi opracował graficzną metodę przedstawiania trójwymiarowych obiektów na płaszczyźnie dzięki zastosowaniu techniki, która polega na stopniowym zmniejszaniu ich rozmiarów wraz ze zwiększaniem ich pozornej odległości od patrzącego, co pozwala osiągnąć wrażenie głębi. Architektura renesansowa rozpoczyna się wraz z działalnością Bruneleschiego. Pierwszą jego budowlą użyteczności publicznej był Szpital Niewiniątek. Zgodnie z ideałami epoki, kompozycja budynku jest przejrzysta i symetryczna. Najsłynniejszym jej elementem jest portyk składający się z dziewięciu jednakowych modułów przykrytych sklepieniami krzyżowymi.
Stosował między podstawami łuków a kapitelami kolumn dodatkowy element - impost – w celu podwyższenia łuku i zwiększenia jego prześwitu. Inne jego dzieła to kopuła katedry Sana Maria del Fiore, kościół Santo Spirito.
Alberti – twórca projektów świątyni Malatestów w Rimini
W epoce tej wzniesiono kaplicę Sykstyńską
W północnych Włoszech dekoracyjność dominowała nad strukturą. Przebogata dekoracja rzeźbiarska odbiega znacznie od florenckiej surowości.
Ważne:
· Bazylika Św. Piotra. Architekt - Donato Bramante
· Brunelleschi – wielki włoski architekt kościołów we Florencji (np. Santa Maria del Fiore)
· W Polsce rozbudowano Wawel – pracował przy nim Bartłomiej Berrecci

Rzeźba
Twórcy renesansu przedstawiają człowieka w rzeczywistym i naturalnym ujęciu. Zaczynają obowiązywać wzorce klasyczne
Drzwi baptysterium we Florencji ( pierwsze w stylu gotyckim, trzecie nazwane przez Michała Anioła Rajskimi Wrotami ) – Ghiberti
Brunelleschi – zanim został architektem pracował jako rzeźbiarz – jego postacie ludzkie pozbawione są wszelkiego idealizmu, obdarzone są za to szczególną ekspresją
Donatello – proste szaty, niewymyślne kształty, niekonwencjonalna uroda. Relief wyk. Brązie - scena walki św. Jerzego ze smokiem - kształty wydają się raczej narysowane niż wyrzeźbione -relief spłaszczony - płaskorzeźba. To właśnie on uczynił amorka pulchnym i psotnym – putta. Wyrzeźbił Zwiastowanie i Dawida jedną z najpiękniejszych i najlepiej znanych rzeźb, w której zastosował kontrapost.
Michał Anioł – Dawid i Pieta – marmurowe rzeźby wyglądające jak żywe

22. Charakterystyka malarstwa renesansowego w Europie.
Artyści reprezentujący te dziedzinę sztuki nie mogli imitować antyku, jako że nie znano żadnych dzieł pochodzących z tego okresu, mogli natomiast pracować zgodnie z tym ,co nazywali „ duchem starożytności, z za wskazówkę miała im służyć właśnie rzeźba. Przestrzeń malarska interpretowana jest jako trójwymiarowa całość, a poszukiwanie prawdy to podstawowa zasada, którą kierują się twórcy. Malarstwo jest głównie olejne, analityczne – rozdrobnione.
Giotto – nadał płaszczyźnie obrazu trzeci wymiar, głębię. Namalował słynne cykle fresków w Padwie, Florencji i Asyżu.
Masaccio – przedstawiał rzeczy takimi jakimi były ograniczając się do form zasadniczych. Upraszczał tła i postacie nadając im naturalny koloryt. Freski w kaplicy Brancaccich, Wygnanie z raju.
Piero della Francesca – Biczowanie
Mantegna – Martwy Chrystus – suchy koloryt, skrót perspektywiczny
Bramante - Mężczyzna z halabardą
Leonardo da Vinci
MICHAŁ ANIOŁ

23.Wpływ dworu królewskiego na rozwój sztuki renesansowej w Polsce.
W renesansie popularne stało się zjawisko mecenatu. Najważniejszym zjawiskiem artyst. stała się sztuka powstająca w kręgu mecenatu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, określana czasem mianem stylu Stanisława Augusta; król, nadając wysoką rangę poczynaniom z dziedziny sztuki i kultury, stworzył zorganizowane (także administracyjnie) formy opieki nad artystami, projektował powołanie nowocz. instytucji artyst. (muzeum nar., akad. sztuk pięknych), zgromadził zespół wybitnych artystów (gł. sprowadzonych z zagranicy); ich działalność koncentrowała się wokół przebudowy rezydencji król.: Zamku Królewskiego w Warszawie (projekt V. Louis, J. Fontana, reprezentacyjne apartamenty zrealizowane przez D. Merliniego i J.Ch. Kamsetzera) oraz zespołu pałacowo-parkowego w warszawskich Łazienkach Królewskich (D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer).

24.Sztuka dojrzałego renesansu w Europie.
Renesansowa sztuka odchodzi od dzieł podporządkowanych religii, panowała raczej tematyka świecka. Dominowały harmonia i ład. Wyraźnie dostrzec można było piękno proporcji, wzorowane na antyku. W malarstwie pojawiła się perspektywa. Brak było dynamiki.. W centrum zainteresowania i uwagi artystów, zgodnie z założeniami humanizmu, pojawił się człowiek. Malarstwo nie tylko przedstawiało zewnętrzną powierzchowność człowieka, lecz także jego życie wewnętrzne, psychikę. Najdoskonalszą próbą jest twarz \"Mony Lisy\" L. da Vinci, starająca się wychwycić stan duszy modelu. Znacznie rozwinęła się rzeźba wolno stojąca. Nastąpiła idealizacja postaci, a na człowieka zaczęto patrzeć pod względem anatomicznym (ukazywano jego muskulaturę i umięśnienie).
W architekturze odchodzi się od budowania kościołów i kaplic, powstaje natomiast dużo pałaców, , ratuszy i ogrodów. Dominuje tu skromność wystroju. Buduje się raczej budowle o charakterze świeckim, zgodnie z duchem reformacji. Jedynie we Włoszech, silnie związanych z religią, budowane są kościoły renesansowe. Powstają takie budowle, jak Wawel, Ratusz poznański czy Zamość.
Renesans to doba nieprzeciętnych twórców, wielkich osobowości, takich jak:
- Leonardo da Vinci - słynny malarz, rzeźbiarz, archi- tekt, muzyk, filozof, matematyk, fizyk, mechanik i konstruktor. To jeden z najwszechstronniejszych talentów świata, o wieki wyprzedzający swą epokę. Jest autorem takich dzieł, jak \"Ostatnia wieczerza\", \"Zwiastowanie\", \"Chrzest Chrystusa\" czy znanych portretów \"Mona Lisa (Giaconda)\" lub \"Dama z łasiczką\".
- Michał Anioł Buonarotti - malarz, rzeźbiarz i architekt. Twórca m.in. fresków w kaplicy Sykstyńskiej (takich jak \"Sąd Ostateczny\" czy \"Stworzenie Adama\") oraz wielu monumentalnych rzeźb (\"Mojżesz\", \"Pieta\" czy \"Dawid\").
- Rafael Santi - znany malarz i architekt, twórca wielu portretów Madonn; ba
- Tycjan - malarz, posługujący się motywami biblijnymi i mitologicznymi;
- Albrecht Drer - sięgający do motywów biblijnej Apokalipsy
Humanizm - (łac. humanitas \'człowieczeństwo\', \'ludzkość\'), prąd umysłowy renesansu. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus \"ludzki\"). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza \"człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce\"

25. Obraz sztuki renesansu w Polsce
!640-1450-renesans polski; dzielimy na:
· okres stylu w oparciu o Wawel 1502-1545
· 1540-1575, rozwoj stylu po za Wawelem
· !575-1640- Manieryzm
MANIERYZM- Odnosi się także do przemienności procesów zachodzących w dziejach sztuki, oznaczając tendencje antyklasycystyczne, schyłkowe w stosunku do odchodzącej epoki, np. okres między renesansem i narodzinami dojrzałego baroku. w Polsce występował w znaczeniu pozytywnym, jako synonim swobody, wdzięku, fantazji, ale także kapryśności formy. Sztukę manieryzmu cechuje zerwanie z renes. ideałami ładu i harmonii, tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tematycznej i wykonawczej wirtuozerii.
Ważne:
· Wawel – Franciszek Florentyńczyk, Mistrz Benedykt, Berrecci – kaplica Zygmuntowska katedry Wawelskiej
· Niepołomice – zamkowe krużganki
· Sucha Beskidzka – zamkowy dziedziniec
· Kaplica Myszkowskich w Krakowie
· Nagrobek Jagiełły na Wawelu
· Pałac w Książu
· Katedra w Płocku
· Rynek i ratusz w Zamościu
· Złota kamienica w Gdańsku


26. Kultura i sztuka doby reformacji i kontrreformacji
SZTUKA KONTRREFORMACJI, typ sztuki sakralnej towarzyszący kontrreformacji, oparty na modelu religijności, propagowanym po soborze trydenckim i mający go umacniać; postanowienia soboru dotyczące sztuki zostały rozwinięte m.in. przez św. Karola Boromeusza i kardynała G. Paleottiego; sztuka kontrreformacji operowała formami manieryzmu i baroku. W architekturze popularność zdobył typ kościoła (wzorzec: kościół Il Gesù w Rzymie) na planie krzyża łac., o jednej nawie z rzędami kaplic po bokach i kopułą na skrzyżowaniu nawy z transeptem; w sztukach plast. (zwł. malarstwie) dominowała sprzyjająca religijności emocjonalnej tematyka maryjna i hagiograficzna, rozwijająca zwł. wątki ascetyczno-martyrologiczne.


27. Architektura i rzeźba barokowa w Europie.
Sztuka Baroku rozwijała się od ok. 1600 r do poł XVIII w. Barocco (portug) oznacza perłę o wyszukanym kształcie, rzecz dziwną i wyszukaną.
Architektura Baroku nie wytworzyła nowych rodzajów budowli, o innym niż dotychczas przeznaczeniu. Uważa się nią za najważniejszą dziedzinę ówczesnej sztuki, bo bez niej nie powstałyby malowidła i rzeźby przeznaczone specjalnie do dekoracji fasad i wnętrz architektonicznych.
Kościół. Najbardziej charakterystyczne kościoły barokowe wznoszone były na planie krzyża łacińskiego i posiadały kopułę nad skrzyżowaniem naw. W miejscu naw bocznych, oddzielonych od nawy głównej rzędami kolumn, pojawiają się kaplice jako osobne pomieszczenia, połączone z nawą główną rzędami półkolistych arkad. Nawa główna i kaplice przykryte były sklepieniami kolebkowymi. Wzorem dla tych kościołów był rzymski kościół zakonu jezuitów Il Gesu. W Polsce wg jego wzoru zbudowano kościół Św. Piotra i Pawła w Krakowie. Wnętrze: uwagę ma przyciągać ołtarz; rzeźby wypełniają cały kościół- putta to nagie figurki uskrzydlonych dzieci uczepione gzymsów, inne to wolno stojące posągi lub figury nagrobkowe; w ozdobach wnętrz stosowano sztukaterie- wypukłe ornamenty a których często tworzono ramy dla malowideł ściennych.
Rzeźba. Statyczny spokojny układ figur uległ silnemu poruszeniu. Ukazać to można kontrastując renesansowy posąg Dawida dłuta Michała Anioła z rzeźbą tego samego Dawida dłuta Berniniego. Ostatni wybrał moment akcji- zamach przed rzutem co nadało figurze dynamiki i ekspresji. Innym przykładem jest Ekstaza św. Teresy Berniniego: dynamikę podkreślają silnie sfałdowane i jakby wzburzone wiatrem szaty oraz emocje wypisane na twarzy Teresy.


28. Barokowe założenia pałacowo – ogrodowe i wielkomiejskie realizacje urbanistyczne
Sztuka barokowa charakteryzuje się dążeniem do zintegrowania elementów przestrzennych w jednorodną całość. Epoka baroku była okresem rozkwitu nowoczesnej urbanistyki. Właśnie wtedy powstały pierwsze plany przebudowy miast mające im nadać charakter prawdziwych stolic. Główny plac miasta miał być elementem porządkującym przestrzeń urbanistyczną. Budownictwo świeckie służyło przede wszystkim potrzebom monarchii, organizacji publicznych i ugrupowań społecznych. W założeniu francuskim pałac i ogród stanowić miały organiczną całość.
Place
Rzym – założeniem nowego planu przestrzennego było przystosowanie miasta do potrzeb licznie przebywających tam pielgrzymów nie znających Rzymu. Miasto miało być racjonalnie pomyślaną przestrzenią z szerokimi prostymi ulicami, tworzącymi przejrzystą, łatwą do przejścia sieć, a także wielką scenerię teatralną dla barokowych uroczystości religijnych.
Plac Św. Piotra – ostateczny projekt jest dziełem Berniniego, z obeliskiem i fontannami
Pizza Navona - z fontanną neptuna i dwiema innymi na krańcach, i obeliskiem. Całości dopełnia kościół św. Agnieszki
Place Royale – ma kształt czworoboku, otoczonego elegancką zabudową miejską. Środek wyznacza posąg króla.
Plaza Mayor w Madrycie – miejsce spotkań i centrum handlowe. Projekt – Gomezo de Mora
Place des Victories -
Pałace i ogrody
Pałac Buen Retiro - zespół budynków o niewielkiej wartości architektonicznej. Zwracają jednak uwagę szczególnie ogrody, w których Habsburgowie urządzali wystawne uroczystości.
Le Notre – stworzył pierwszy plan urbanistyczny uwzględniający pejzaż z jego nowymi założeniami ogrodowymi.(Wersal i pałac Tuileries).Wprowadził system osi i zróżnicowania przestrzennego. Stawy ,kanały , fontanny , posągi wnoszą dynamizm do racjonalnego schematu.
Pałac Schonbrunn w Wiedniu
Pałac królewski w Berlinie


29. Wielcy mistrzowie malarstwa barokowego w Europie.
Barokowe malarstwo jest pełne dynamizmu, ekspresji. Twórcy wykorzystywali efekty świetlne oraz soczyste barwy. Pojawia się gra światła i cienia.
VELZQUEZ DIEGO (1599–1660)jeden z najwybitniejszych malarzy hiszp. i kolorystów w dziejach; znakomity portrecista. W jego wczesnej twórczości dominowała tematyka religijna i rodzajowa. Malował obrazy o tematyce mitologicznej oraz kameralne portrety dworskie. Wprowadził typ portretu konnego na tle pejzażu. Podejmował też tematykę współczesną.
Jego główne arcydzieła: Wenus z lustrem (1651), Panny dworskie (1653), Prządki (ok. 1657). Niektóre inne prace: Chrystus w domu Marty (przed 1623), Triumf Bachusa (1629), Kuźnia Wulkana (1630), Poddanie Bredy (1634-1635), Villa Medici (1650-1651). Portrety: infanta Ferdynanda (ok. 1632), króla Filipa IV (1632, 1635, 1644), papieża Innocentego X (ok. 1650) oraz portret konny G. de Guzmn Olivaresa (ok. 1633).
CARAVAGGIO(1573–1610), malarz włoski. Jeden z najwybitniejszych twórców wczesnego baroku; kształcił się w Mediolanie; ok. 1590 przybył do Rzymu; zagrożony karą za zabójstwo, 1606 zbiegł z Rzymu; przebywał w Neapolu, na Malcie i Sycylii; ułaskawiony przez papieża, w drodze do Rzymu zmarł na febrę. Początkowo malował tematy rodzajowe i mitol. poświęcając wiele uwagi martwej naturze. Tworzył nowatorskie dzieła o tematyce rel., w których wprowadzał realist. przedstawione postaci z ludu i sceny z życia codziennego (obrazy z dziejów św. Mateusza, Nawrócenie św. Pawła, Męczeństwo św. Piotra, Śmierć Marii), o ciemnych tłach, intensywnym kolorycie, kontrastowym światłocieniu, śmiałych skrótach perspektywicznych i dynamicznej kompozycji, osiągając niezwykłe napięcie dram.; w ostatnim okresie twórczości Caravaggio zrezygnował z dynamicznej kompozycji na rzecz ekspresji psychol. (Wskrzeszenie Łazarza, Ścięcie św. Jana); jeden z pierwszych realistów i twórców malarstwa rodzajowego. Ważne dzieło – Powołanie św. Mateusza
RUBENS PETER PAUL (1577–1640)Holandia. Był malarzem nadwornym arcyks. Alberta i infantki Izabeli; W jego twórczości dominowała tematyka rel. (m.in. tryptyki: Podniesienie krzyża 1610–11, Zdjęcie z krzyża 1611–14; obrazy — Sąd Ostateczny ok. 1615–16, Pokłon Trzech Króli 1624, wielokrotne przedstawienia Marii i świętych, często łączące nastrój rel. przeżycia ze świeckim przepychem i rodzajowością) i mitol. (gł. wątki heroiczne Bitwa Amazonek ok. 1615, poet. i nacechowane radością życia Pijany Sylen 1618, Święto Wenus ok. 1630–1631); często ukazywał piękno nagiego ciała. Jednym z ważniejszych dzieł Rubensa jest hist.-alegor. cykl malowideł dekor. do Pałacu Luksemburskiego w Paryżu (ob. w Luwrze), przedstawiający życie Marii Medycejskiej (1622–25). Rubens tworzył też portrety reprezentacyjne, zwł. męskie, oraz portrety kobiece, sceny z polowań, a pod koniec życia nastrojowe krajobrazy o bogatym kolorycie i sceny rodzajowe. Twórczość Rubensa w pełni wyraża idee baroku — cechuje ją dynamika, żywiołowość, swoboda kompozycji, zamiłowanie do bogactwa i okazałości, znakomite wyczucie barwy.
REMBRANDT(1606–69), hol. malarz, rysownik i grafik.
Najwcześniejsze prace są to wielofiguralne kompozycje, ujęte z patetycznym, dramat. rozmachem, malowane gęstą farbą z użyciem grubych impastów i ostrej kolorystyki ( Ukamienowanie św. Stefana, Balaam i oślica, Koncert, Tobiasz i Anna, Dawid z głową Goliata przed Saulem).
Rembrandt wykorzystywał techniki akwaforty, akwatinty i suchej igły dla stworzenia afektu malarskości, bogatego światłocienia i miękkości modelunku.
Najważniejsze wśród płócien Rembrandta to (Lekcjie anatomii doktora Tulpa i Wymarszu strzelców): Flora (1634), Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem (1638), Wieczerza w Emaus (1648), Jeździec polski, tzw. Lisowczyk (1655), Portret Tytusa (1656), Autoportret (1658), Saul i Dawid (1658), Przysięga Claudiusa Civilisa (1661), Portret członków cechu sukienników (1662), Żydowska narzeczona (1664), Powrót syna marnotrawnego (1669).
ANTON van DYCK (1599–1641), malarz flam.; 1618–20 współpracował z P.P. Rubensem; 1621–27 we Włoszech, gdzie powstały kompozycje hist. i portrety arystokracji wł.; nawiązując do twórczości Tycjana i Rubensa, D. stworzył własną koncepcję portretu reprezentacyjnego (model w całej postaci, w ciemnym stroju, na tle kotary, architektury lub ogrodu); po powrocie do Antwerpii tworzył kompozycje rel., mitol. i portrety mieszczan (Madonna z donatorami ok. 1627–30, Rinaldo i Armida 1629, Autoportret 1630); 1632 przeniósł się do Londynu na dwór Karola I, gdzie najpełniej rozwinął swój talent (Dzieci Karola I 1635); wówczas stworzył typ portretu arystokratycznego — podkreślającego urodę, dystynkcję i elegancję modela (Karol I w stroju myśliwskim 1635); naśladowany gł. w XVIII w.

30. Narodziny i rozwój polskiej kultury sarmackiej.
W Polsce podobnie jak w innych krajach Europy wzrosło w baroku zainteresowanie dla tradycji i powstała związana z tym potrzeba narodowego samookreślenia. Szlachta polska odwołała się do historycznego mitu o sarmackim pochodzeniu Polaków i Słowian. Pojęcie Sarmatów jako dawnego ludu koczowniczego, zamieszkującego tereny Ukrainy, pojawiło się już w starożytnej Grecji i Rzymie. Szlachta polska, uznając swoje sarmackie pochodzenie, pojęcie narodu ograniczyła do własnej warstwy. Przypisała sobie cechy dawnych bohaterów: odwagę, męstwo, waleczność. Z pojęciem sarmatyzmu wiążą się takie zjawiska jak przywiązanie do tradycji, niechęć do obcych, żarliwa religijność granicząca z dewocją, konserwatyzm , tradycjonalizm, pieniactwo, skłonność do wystawnego życia, obfitującego w biesiady i uczty, liberum veto, kultywowanie tradycyjnego stroju z elementami przyjętymi ze Wschodu, przypisywanie szlachcie szczególnej roli dziejowej. Nurt ten trwał do lat 20 XIX wieku.

31. Kultura i sztuka barokowa w Polsce.
1600 –1760r.-w Polsce dzielimy go na:
barok wczesny (1600 -1650)
barok dojrzały (1650 - 1710)
barok późny (1610 - 1730 (60))
Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i \"potop\" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe?. I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.
BAROK-styl w sztuce, architekturze i literaturze; wyrósł na podłożu renesansu. Barok odznacza się formami malowniczymi i monumentalnymi; linia prosta jest prawie nieobecna, miejsce jej zajmują załamania, występy, zaokrąglenia. Dzieła architektoniczne tego okresu są często przeładowane dekoracją figuralną i ornamentyką. Nazywano go kiedyś \"zwyrodniałą formą renesansu\" a nazwę wziął od włoskiego słowa barocco - dziwny, trudny do wyjaśnienia. Polscy reformatorzy oświeceniowi widzieli w baroku symbol upadku umysłowego, zacofania i panoszącego się sarmatyzmu.
Ważną osobą sztuki barokowej w Polsce był nadworny malarz Wazów – Włoch – Tomas Dolabella. Malował naszych królów - np. Zygmunt III pod Smoleńskiem lub Portret konny Władysława IV Wazy, malował obrazy religijne, zdobne platformy na Zamku Królewskim, również malowidła historyczne.
W baroku rosną też nowe gmachy, przebudowywane są stare: Zamek Królewski, Pałac Ujazdowski w Warszawie, Wilanów, pałac Branickich w Białymstoku, pałac Krasińskich w Warszawie, Potockich w Łańcucie oaz Zamojskich w Zamościu. Budowane są kościoły m. in. Krakowskie kościoły św. Anny oraz św. Piotra i Pawła; klasztor Paulinów na Jasnej Górze, kościół i klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej, kościół jezuitów w Świętej Lipce, kościół sw. Krzyża w W- Wie.

32. Rokoko w Europie i w Polsce.???
Rokoko jest to ostatnia, późna faza baroku.( od lat 20 XVIII w. ). Nazwa rokoko pochodzi od „rocaille” – ozdobnej, oryginalnej muszli. Rokoko charakteryzuje się lekkością, falistą linią, płynnością form, upodobaniem do egzotycznych np. chińskich motywów. Za najważniejszą wartość sztuki twórcy rokoko uznawali piękno. Formy wyrafinowane, rozdrobnione,, dynamiczne, pogodne, pełne wdzięku i elegancji. Narodził się we Francji za panowania Ludwika XV. Wtedy to bowiem w jego siedzibie Wersalu pojawiły się nowe formy zdobnicze, wykraczające jeszcze poza barok. Stamtąd nowy styl szybko rozprzestrzenił się w Niemczech, Austrii, Czechach i Polsce, ale nigdzie indziej. Rokoko, okres ten był krótki, ale pozostawił po sobie, zwłaszcza w Polsce, niewiarygodną ilość zabytków z tego okresu. Są to głównie rezydencje magnackie i szlacheckie. Polskie rokoko panowało głównie we wschodniej Rzeczpospolitej, promieniując z Wilna i Lwowa. Szlachta tamtych obszarów natychmiast zwariowała na punkcie mody francuskiej. Wcześniejsi zagorzali Sarmaci golili wąsy i zakładali peruki. Zapanowały francuskie stroje. Zaczęto przebudowywać wcześniejsze dworki na wzór ludwikowskich salonów. Styl rokokowy dotyczył głównie urządzania wnętrz. Zrezygnowano z monumentalizmu, przestrzenności i symetrii na rzecz artystycznego ozdobienia poszczególnych pomieszczeń. Można to określić zdaniem: lepsze jest małe, ale artystycznie wypełnione, niż duże, puste. Starano się zaokrąglić wszystkie kąty proste. Bryły miały powyginane kształty. W wystroju zewnętrznym bryły dominują zaokrąglenia i podcięcia. W przypadku miejskich kamienic pojawiają się balkony. Nowe budowle są kryte blachą, a nie dachówką.

33.Klasycyzm w Europie
To czas poszukiwań wzorców, znaleziono go w Antyku.
W architekturze nie wprowadzono nowych elementów w kompozycji budynku w odniesieniu do poprzednich stylów, detal w tej architekturze charakteryzuje się płaskim opracowaniem.
Materiały, które znalazły zastosowanie w budowli okresu klasycyzmu to żeliwo i stal. Kierunek zwany neoklasycyzmem nie uznaje odstępstw od wzorów rzymskich i greckich. Wiernym naśladownictwem zamknął drogę do rozwoju własnego wyrazu w architekturze. Rozpowszechniły się budynki centralne na rzutach koła lub kwadratu. Powstały także założenia łączące formę krzyża greckiego i kopuły z wzorami antycznymi. Architekci tego okresu wzorowali się m.in. na rzymskim Panteonie, bryle grobowca Cyceli Metelli oraz małej świątyni Vesty w Tiwoli. Zabytki : Propyleje w Monachium, Panteon w Paryżu, kościół Św. Magdaleny w Paryżu, Brytyjskie muzeum w Londynie, Teatr Wielki w Warszawie.
Rzeźbę klasycyzmu tworzono również pod wpływem odkryć archeologicznych w Italii i fascynacji rzeźbą antyku. Poszukiwano harmonii proporcji i ideału piękna, dążąc do efektu wirtuozerii technicznej w ulubionych gatunkach marmuru. Realizowano tematykę mitologiczną, alegoryczną i portretową, wykonywano monumentalne kompozycje figuralne, troszczono się o precyzyjny detal architektoniczny.
Przdstawiciele: DAVID, Koch, Piranesi

34. Kultura i sztuka czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego.
STANISŁAWA AUGUSTA STYL , odrębna stylistycznie pol. odmiana wczesnego klasycyzmu; termin ten wprowadził W. Tatarkiewicz w pracy Historia budowy Łazienek (1916); dalszym jego uzasadnieniem były prace: A. Lauterbacha Styl Stanisława Augusta. Klasycyzm warszawski wieku XVIII (1918) i W. Tatarkiewicza Rządy artystyczne Stanisława Augusta (1919) oraz M. Kwiatkowskiego Stanisław August Poniatowski — król architekt (1983). Obecnie nazwą tą określa się tylko dworską odmianę wczesnego klasycyzmu pol., związaną z osobistym mecenatem króla, którego gust artyst. wywarł zasadniczy wpływ na kształt stylistyczny sztuki w jego kręgu, a także w ośr. wzorujących się na poczynaniach monarchy. Styl Stanisława Augusta — reprezentowany m.in. przez M. Bacciarellego, D. Merliniego, J.Ch. Kamsetzera i A. Le Bruna — najpełniejszy wyraz znalazł we wnętrzach Zamku Królewskiego i w Łazienkach Królewskich w Warszawie.
Najbardziej konsekwentny mecenat rozwinął Stanisław August Poniatowski, dążąc m.in. do stworzenia zespołu artystów nar.; za przykładem królewskim mecenat artystyczny uprawiali niektórzy możnowładcy świeccy (Zamoyscy, Braniccy, Czartoryscy), episkopat, czołowe kongregacje zakonne i władze municypalne najbogatszych miast (Gdańsk w XVII w.)
Ważne:
· Król mecenasem kultury
· Z jego inicjatywy przebudowany został Zamek w Warszawie
· Canaletto
· Łazienki projektu Dominika Merliniego
· Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijało się czasopiśmiennictwo („Monitor”)
· Powstał Teatr Narodowy i pierwszy teatr publiczny
· Król organizował „obiady czwartkowe”
· Warszawski Belweder

35. Klasycyzm polski pierwszej połowy XIX wieku.
W Polsce klasycyzm najszybciej rozwijał się w czasie panowania ostatniego króla - Stanisława Augusta Poniatowskiego. I tak, jak Wrocław można nazwać perłą gotyku, Zamość - renesansu, Gdańsk - manieryzmu, Rydzynę - baroku, tak samo miastem, gdzie podziwiać możemy najwięcej zabytków klasycystycznych, jest Warszawa. Łazienkowski Pałac na Wodzie jest tylko jednym z wielu tego typu obiektów, które można znaleźć w stolicy Polski. Do innych należy bez wątpienia warszawski ratusz (na Placu Bankowym), a także wiele innych miejskich rezydencji magnackich, jak choćby pałac Raczyńskich, Pałac Staszica (Polska Akademia Nauk), pałac namiestnikowski (siedziba prezydenta RP), pałac Prymasowski i pałac belwederski. Jeśli chodzi o inne budynki użyteczności publicznej, to na pierwszym miejscu stoi oczywiście Teatr Wielki (na zdjęciu), siedziba m.in. polskiej opery narodowej. Podwójna kolumnada i podwójny fronton (trójkątna część z płaskorzeźbami, nad kolumnami) są elementami rzadko spotykanymi, ale charakterystycznymi dla klasycyzmu. Na ich podstawie można wyobrazić sobie ogrom tej budowli. Oprócz tego do kościołów klasycystycznych w stolicy można zaliczyć świątynię św. Anny, przy Krakowskim Przedmieściu. Kościół, zbudowany jeszcze w średniowieczu, otrzymał nową, klasycystyczną fasadę i został przebudowany na wzór XIX - wieczny.

36. Romantyzm w europejskiej kulturze i sztuce.
W sztuce europejskiej rozróżnia się pomiędzy wczesnym romantyzmem (około 1798-1804), pełnym romantyzmem (około 1804-1815), oraz późnym romantyzmem (około 1815-1830).
Siłą napędową romantyzmu jest tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza szarą codziennością.Docelowymi miejscami i środkami wypowiedzi są zamglone leśne doliny, ruiny średniowiecznych klasztorów, starodawne mity i baśnie, przyroda. Pojmowanie sztuki jako przejawu odrębności cywilizacyjnych, nar. i osobowych oraz jako ekspresji przeżyć wewn. twórcy, wyolbrzymienie roli sztuki, artysty i doznania estet., wybujały indywidualizm i subiektywizm, odrzucenie przekonania o racjonalnym charakterze twórczości artyst., zwrot ku poznaniu intuicyjnemu i twórczej roli wyobraźni
· Zerwanie z konwencjami sztuki klasycznej
· Synteza sztuk – wszystkie rodzaje sztuki są do siebie zbliżone, gdyż mają jeden wspólny cel : dotarcie do świata pozazmysłowego. Zacieranie granic między muzyką, słowem i obrazem.
· Kult muzyki – Beethoven, Chopin, Moniuszko,Schumann, Liszt, rozwój opery - Wagner
· Pochwała orginalności
· W architekturze namiętność do średniowiecznych zamczysk, uwielbienie gotyku, zamiłowanie do dawnych dziejów.
· W malarstwie zainteresowanie naturą ( nieograniczony żywioł ), człowiekiem i jego samotnością. Bogata paleta kolorów, zestawienia kontrastowe, symbolika.
· Tematy historyczne, walki, miłości
· Symbol, sen , obrazy z marzeń i wyobraźni
· Postacie i sceny fantastyczne, metaforyczne, nierealne
· Przedsawiciele:
Goya - Kiedy rozum śpi budzą się upiory,
Turner
BlakeWILLIAM (1757–1827), ang.
Delacroix EUGÈNE (1798–1863),
Orłowski
Michałowski PIOTR (1800–55), malarz
Rodakowski
· Rozwój ogrodnictwa. Dwa typy ogrodów:
- angielski (bujny, naturalny, pełen tajemniczych zakątków)
- francuski ( uporządkowany, harmonijny, sztucznie skomponowany)

36. Realizm i akademizm w sztuce europejskiej
REALIZM
Naśladowczy sposób przedstawiania rzeczywistości w sztuce. Znamienny zwłaszcza dla sztuki eur. lub powstającej pod wpływami eur., występował w różnych okresach, w których dominowało pojmowanie sztuki jako naśladowania rzeczywistości. Termin wieloznaczny ze względu na różne definicje rzeczywistości oraz wielość artyst. konwencji realist. przedstawiania.
Kierunek artyst. w malarstwie 2 poł. XIX w., zakładający wierne i bezpośrednie odtwarzanie wyłącznie rzeczywistości postrzeganej zmysłowo. Program realizmu rewidował i kwestionował wielowiekowe, utrwalone przez akademizm ideały i kanony artyst.: odrzucał piękno na rzecz prawdy, idealizację na rzecz wiernego odtwarzania rzeczywistości, także przypadkowej i bezładnej; burzył hierarchię tematyczną uzależniającą rangę dzieła od doniosłości przedstawianego tematu; zrywał z tradycyjnymi konwencjami przedstawieniowymi, postulując odzwierciedlanie prawdziwego obrazu otaczającego świata. W praktyce realizm oznaczał przede wszystkim podejmowanie tematyki współcz. z tendencją do ukazywania niskich i pospolitych stron życia społ., niemniej istota artystyczna realizmu tkwi nie w wyrugowaniu przedstawień hist., rel., mitol. itp., lecz w odnowie i odświeżeniu sposobów widzenia i obrazowania rzeczywistości. Czołowym przedstawicielem i propagatorem realizmu był malarz franc. G. Courbet.Nie programowymi, ale konsekwentnymi realizatorami założeń realizmu byli H. Daumier i J.F. Millet. Realizm rozprzestrzenił się w wielu krajach eur.: Niemczech (A. von Menzel, M. Liebermann), Belgii (Ch. de Groux), W Polsce przedstawicielami — m.in. J. Chełmoński, A. Gierymski, A. Kotsis.
AKADEMIZM
Jeden z kierunków sztuki XIX w. powstały w kręgu oddziaływania akademii sztuk pięknych oraz pod wpływem mecenatu państwa i związanych z nim instytucji wystawowych. Reguły klasycyzmu, nawiązujące do sztuki antyku, uznanej za ideał piękna i wzór do naśladowania. Akademizm kładł nacisk na racjonalność procesu twórczego, przekazywanie idei piękna przez sztukę, naśladowanie wyidealizowanej natury i podporządkowanie wzorom z przeszłości. Akademicy pragęli, by malarstwo historyczne było idealizowane: przecież miały upamiętniać heroizm, sławić wielkich bohaterów, dawać moralny przykład.
Potocznie: konserwatywne, schematyczne i pozbawione inwencji powtarzanie ustalonych sposobów tworzenia.Do najwybitniejszych przedstawicieli akademizmu należą: we Francji — A.F. Bouguereau, A. Cabanel, P. Delaroche; w Niemczech — P. von Cornelius; w Austrii — H. Makart; w Polsce — H. Siemiradzki.

37. Sztuka polski pierwszej połowy XIX wieku.
Utrata samodzielnego bytu państw. przyniosła głębokie przemiany w strukturze społ.-polit. kraju i w nar. mentalności, co wpływało także na sztukę, która w różnych okresach, z różnym nasileniem była obarczana ideowymi powinnościami, aby w 2 poł. XIX w. przejąć od poezji romant. posłannictwo podtrzymywania świadomości i jedności nar.; z biegiem czasu w poszczególnych zaborach pogłębiały się różnice w warunkach rozwoju sztuki, dla którego wyraźnymi cezurami stały się wydarzenia polit. (zwł. powstania listopadowe i styczniowe). Jednocześnie, od początku stulecia, wraz ze zmianami mecenatu kształtowały się nowe formy i instytucje życia artyst. (publ. wystawy i muzea, konkursy, handel dziełami sztuki, krytyka artyst.), rozwijało się (nie bez przeszkód natury adm.-polit.) szkolnictwo artyst., nastąpiła polonizacja środowiska artystów, których nowa pozycja społ. łączyła z krystalizującą się klasą miejskiej inteligencji.
W architekturze okres Królestwa Pol. przyniósł początek, opartego na ustawodawstwie, planowania przestrzennego (porządkowanie starych układów miejskich, regularne plany nowych osiedli związanych z rozwojem przemysłu), czemu towarzyszyła tendencja do typizacji form budynków, zwł. urzędowych, ale także kośc. Stołeczna Warszawa otrzymała w tym czasie kompleks reprezentacyjnych gmachów rządowych przy pl. Bankowym oraz monumentalne budynki użyteczności publ. (pałac Staszica, Teatr Wielki — A. Corazzi). Po 1830 dominujące dotąd formy klasycyst. zaczęły być wypierane przez style hist.: neorenesans i neogotyk, szczególnie popularny w architekturze siedzib wiejskich i kościołów (przebudowa katedry w Warszawie — A. Idźkowski);
W latach 60. i 70. XIX w. pojawiły się: neobarok (pałac w Kozłówce) oraz inne regionalne odmiany stylowe, dobierane stosownie do przeznaczenia budynku lub życzeń zleceniodawcy. Najbardziej okazałe budowle w duchu historyzmu powstały już u schyłku XIX i na pocz. XX w. (Teatr im. Słowackiego w Krakowie — J. Zawiejski; Politechnika w Warszawie — S. Szyller);
W ostatniej tercji wieku koniunktura gosp. sprzyjała gwałtownej urbanizacji (Łódź), czasem hamowanej przez ograniczenia militarno-obronne. Nasilające się ok. 1900 tendencje do stworzenia „stylu narodowego” skłoniły architektów do poszukiwania nar. specyfiki, dostrzeganej zwł. w chłopskim budownictwie Podhala (styl zakopiański) i w architekturze dworu pol. (styl dworkowy), oraz do nawiązywania do rodzimych form arch. i ornamentalnych (wystrój arch. mostu Poniatowskiego w Warszawie — S. Szyller); tendencje te splatały się z wpływami architektury i ornamentyki secesyjnej.
W okresie Królestwa Pol. powstały zamówione dla Warszawy 2 dzieła wybitnego duń., działającego w Rzymie, klasycysty B. Thorvaldsena — pomniki M. Kopernika i ks. Józefa Poniatowskiego. W zajmującej skromne miejsce rzeźbie krajowej, gł. portretowej i nagrobnej, długo utrzymywały się konwencje klasycyst.
W wyposażeniu wnętrz mieszkalnych 1830–50 rozpowszechnił się styl zw. biedermeier; trwałą renomę zyskała warsz. produkcja meblarska J. Simmlera. Warszawa słynęła też z wyrobów srebrnych i ploterowych.

39. Historyzm w sztuce polskiej i europejskiej ( neostyle, eklektyzm).
HISTORYZM kierunek w sztuce XIX i pocz. XX w., którego istotą było naśladowanie wielkich stylów epok minionych; występowały 2 tendencje: naśladowanie jednego stylu (np. neogotyk, neorenesans, neobarok) oraz dowolne łączenie form i motywów ornamentalnych z różnych stylów; wspólną cechą było dążenie do okazałości, przepychu. Temeat historyczny stał się modny. Artyści odmalowywali dzieje swoich narodów, portretowali bohaterów. Najlepszym przykładem jest
MATEJKO JAN (1838–93), malarz; najwybitniejszy przedstawiciel pol. malarstwa hist. XIX w.; gł. dzieła: Kazanie Skargi (1864), Rejtan (1866), Unia Lubelska (1869), Zawieszenie dzwonu Zygmunta (1874), Bitwa pod Grunwaldem (1878), Hołd pruski (1882), Sobieski pod Wiedniem (1883), Kościuszko pod Racławicami (1888), Konstytucja 3 maja (1891). Większość z nich to ogromnych rozmiarów kompozycje o wielkiej sile wyrazu, które cechuje połączenie realist. Obserwacji. Zaprojektował jedno z największych dzieł pol. malarstwa monumentalnego — polichromię w Kościele Mariackim w Krakowie.
Budowano siedziby wzorowane na dawnych zamczyskach, nawi,ązywano do minionych stylów, nadawano budynkom cechy budynków z przeszłości.
NEOGOTYK kierunek zdobniczych nawiązujący do form gotyku; występował od ok. poł. XVIII w. do pocz. XX w., choć w różnych krajach Europy. Powstał w czasach nowożytnych, oparty na formach gotyckich.
NEORENESANS jeden z kierunków w architekturze XIX w., inspirowany badaniami nad sztuką renesansu i charakteryzujący się nawrotem do jego form. Rozwinął się szczególnie w Niemczech (G. Semper - Galeria Drezdeńska, F. von Gartner - Biblioteka w Monachium), ogarnął także całą Europę i dotarł do Ameryki.
NEOBAROK - faza historyzmu w architekturze 2. połowie XIX w., luźno nawiązująca do form barokowych, uzewnętrzniona w budowlach o bogatym, przeładowanym wystroju będącym wyrazem stylu oficjalnego, ilustrującego potęgę władzy i aspiracje wielkich miast.
EKLEKTYZM- połączenie środków formalnych i treściowych, zaczerpnięte z innych stylów, kręgów twórczych. Postawa eklektyczna występuje w różnych epokach artystycznych, widoczna jest już w starożytnym Egipcie, sztuce hellenistycznej oraz rzymskiej. W XIX w. eklektyzm rozpowszechniony został pod wpływem historyzmu i estetycznej teorii potrzeby konfrontacji wielorakiego piękna z różnych epok. Najwybitniejszymi przedstawicielami eklektyzmu europejskiego byli: G. Semper (gmach Opery w Dreźnie) i Ch. Garnier (Opera Paryska, gmach kasyna w Monte Carlo). W Polsce znakomitym przykładem jest Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie (zaprojektowany przez J. Zawiejskiego, zbudowany w latach 1889-1893).

40. Modernizm w sztuce polskiej i europejskiej.
MODERNIZM, Zespół różnorodnych zjawisk artystycznych w sztuce na przełomie XIX i XX w., określonych tym ogólnym terminem. — Styl ok. 1900, występujący w różnych krajach pod odmiennymi nazwami, m.in. w Wielkiej Brytanii jako modern style, we Francji — L\'art Nouveau, w Niemczech i Austrii — Jugendstil; w Polsce przyjął się termin secesja; z modernizmem wiąże się także zjawisko wzmożonej aktywności symbolizmu, a także budzenie się w wielu krajach silnego poczucia odrębności narodowej (np. Młoda Polska); w architekturze modernizm odróżnia się niekiedy od secesji jako tendencję odchodzenia od historyzmu, poszukiwanie prostoty i dążenie do funkcjonalności. Następowanie tego co nowe.
MODERNIZM, arch. tendencja w architekturze od przełomu XIX i XX w.; wyraża się w odchodzeniu od historyzmu, poszukiwaniu prostoty i dążeniu do funkcjonalności.

41.Sztuka polska II połowy XIX wieku.
W sztuce polskiej II połowy XIX wieku, tak jak w Europie zaistniał nurt malarstwa realistycznego i wyodrębniło się też malarstwo historyczne. Niekwestionowanym mistrzem dzieł o tej tematyce pozostaje Jan Matejko, ale też H. Siemiradzki, który malował tematy z historii starożytnej i biblijnej.
W 2 poł. XIX w. malarstwo historyczne (w Polsce m.in.: J. Simmler, W. Gerson, J. Kossak i, przede wszystkim, J. Matejko, a także H. Siemiradzki, J. Brandt i W. Kossak). W Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym malarstwo historyczne uprawiali malarze z Bractwa Św. Łukasza oraz m.in. S. Kaczor-Batowski, Z. Rozwadowski i M. Bylina. W okresie powojennym w malarstwie historycznym dominowała tematyka rewol. oraz wydarzenia II wojny światowej.
Ważni:
KOSSAK WOJCIECH (1856–1942), malarz; cieszące się wielką popularnością sceny hist. i batalistyczne rodzajowe, portrety oraz konie; wykazywał w nich temperament artyst. i łatwość szybkiego malowania, która z czasem przekształciła się w manierę; gł. dzieła: Olszynka Grochowska (1886), Śmierć Sowińskiego (1892); współautor Panoramy Racławickiej (1892–94).
MATEJKO
CHEŁMOŃSKI JÓZEF (1849–1914), malarz; Realizm i wrażliwość na piękno rodzimego pejzażu znalazły odbicie w krajobrazach (Żurawie 1870), a żywiołowy temperament i wirtuozeria formy przejawiły się w przedstawieniach pędzących zaprzęgów konnych (Czwórka 1881) i w scenach rodzajowych o tematyce wiejskiej (Sprawa u wójta 1873, Babie lato 1875). Nastrojowe, liryczne pejzaże, ożywione niekiedy motywem dzikiego ptactwa (Kuropatwy na śniegu 1891), i sceny podkreślające związek człowieka z naturą (Przed burzą 1896, Bociany 1900).
SIEMIRADZKI
GIERYMSKI

42. Narodziny sztuki nowoczesnej – impresjonizm.
IMPRESJONIZM (wrażenie)To pierwszy okres sztuki nowoczesnej. kierunek ostatniego trzydziestolecia XIX w. i pocz. XX w., którego istotą było subiektywne utrwalenie wrażeń jednostkowych. Impresjonizm był reakcją na eklekt. akademizm. Narodził się we Francji w środowisku młodych malarzy. Impresjonizm zrewolucjonizował malarstwo, odrzucił realizm. „Impression” – to wrażenie – i wrażenie właśnie powinien ukazywać twórca, oddać ulotne, momentalne odczucia i chwilowe właściwości rzeczy. Nurt rozpoczął się od wystawienia słynnego obrazu Moneta pt. Impresja – wschód słońca. Impresjonizm opierał się na przekonaniu,że źródłem efektów kolorystycznych jest gra światła, jego nasilenie i kąt padania. Impresjoniści operowali jasną, pastelową kolorystyką.
Przedstawiciele:
RODIN AUGUSTE (1840–1917), rzeźbiarz
Twórczość Rodina wywarła decydujący wpływ na eur. rzeźbę symbolizmu oraz różne kierunki XX w., stając się symbolem nowatorskich poszukiwań w sztuce.
MONET CLAUDE (1840–1926), malarz franc.;
MANET DOUARD (1823–83), franc.
RENOIR AUGUSTE (1841–1919), Wywarł duży wpływ na wielu malarzy młodszego pokolenia.
CZANNE PAUL (1839–1906), malarz franc.
VINCENT van GOGH (1853–90), malarz hol.; Twórczość van Gogha wywarła silny wpływ na malarstwo XX w.
TOULOUSE-LAUTREC HENRI de, H. de Toulouse-Lautrec-Monfa (1864–1901) Twórczość Toulusa-Lauterka, zwł. litografie, wywarła silny wpływ na rozwój nowocz. plakatu.
MATISSE HENRI (1869–1954), franc.
W Polsce
BOZNAŃSKA OLGA (1865–1940), malarka;
FAŁAT JULIAN (1853–1929),
PANKIEWICZ JÓZEF (1866–1940),

Sztuka nowoczesna prowokuje!

43. Secesja w Europie i w Polsce.
SECESJA rozwijał się 1895–1905, obejmował gł. architekturę wnętrz i sztukę użytkową oraz wytworzony przez nie styl ornamentacji; Secesja była skierowana przeciw akademizmowi, wszelkim formom iluzjonizmu (gł. impresjonizmowi), a zwł. historyzmowi i „bezstylowości” w sztuce; jej gł. celem było dążenie do stworzenia syntet. stylu obejmującego wszystkie dziedziny twórczości plast., a założeniem — równość wszystkich dziedzin sztuki, zniesienie różnicy między tzw. sztuką czystą a sztuką stosowaną. To „moda przełomu wieków” . Jej cechy to falista linia, wątki roślinne i kwiatowe, asymetria i pastelowe barwy – wzory subtelne i delikatne. Kwiaty , gałęzie, biel stroju – oto moda secesji. Pozostawała w ścisłym związku z symbolizmem . Jej wyróżnikiem stała się falista i płynna linia, upodobanie do niezwykłych proporcji, asymetryczność, wysmukłe, lekkie kształty, motywy roślinne, szczególnie kwiatowe, oraz subtelna i jasna kolorystyka. Najpełniej przejawiła się w architekturze wnętrz, złotnictwie, ceramice, szkle artystycznym.
KLIMT GUSTAV (1862–1918), austr. malarz i grafik; jeden z twórców Secesji Wiedeńskiej; stylizowane symbol. kompozycje figuralne, portrety (Portret Adeli Bloch-Bauer 1907), pejzaże, obrazy alegor. (plafony dla uniw. w Wiedniu 1903), odznaczające się delikatnym kolorytem, spłaszczoną formą, stosowaniem złota i efektów przypominających mozaikę; rysunki (akty kobiece), freski.MUNCH EDVARD ( 1863–1944), norw. malarz i grafik;
GAUD ANTONIO (1852–1926), architekt hiszp
TIFFANY LOUIS COMFORT (1848–1933), amer.
SULLIVAN LOUIS HENRY (1856–1924), architekt amer.;
NABIŚCI -franc. Les Nabis, grupa artystów działających w Paryżu 1888–1903. nabiści głosili, że w dziele sztuki rzeczywistość ulega podwójnej deformacji: subiektywnej, wyrażającej osobiste przeżycia artysty i nadającej obrazowi znaczenia symbol., oraz obiektywnej, ujednolicającej poszukiwania artyst. wszystkich przedstawicieli grupy w duchu dekor. Syntezy. sztukę nabistów charakteryzuje dbałość o wartości formalne, preferowanie kompozycji figuralnej, stłumiony koloryt i stosowanie płaskich plam barwnych, ograniczonych wyrazistym konturem; nabiści uprawiali zarówno malarstwo sztalugowe i ścienne, jak i scenografię, typografię, plakat, witraż, rzeźbę, sztukę zdobniczą; twórczość nabistów wykazywała liczne związki z secesją; i szkołą Pont-Aven; teorie grupy oddziałały na rozwój sztuki XX w.

44. Symbolizm i ekspresjonizm.
Symbolizm, na przełomie XIX i XX w., stanowiący jeden z przejawów modernizmu i secesji. Symbolizm narodził się we Francji w latch 90 –tych XIX wieku. Szybko upowszechnił się także w Polsce. Ambicją symbolistów stało się wyrażenie tego co niewyrażalne. Dążyli do ukazania świadomych i nieświadomych stanów psychicznych za pomocą symbolu, czyli znaku, pojęcia lub układu pojęć użytych dla oznaczenia innego przedmiotu. Symbol jest konstrukcją dwupoziomową, tzn. poza znaczeniem pierwszym , bezpośrednim, ukryte jest inne znaczenie. Symbol jest niejednoznaczny i dopuszcza wielość interpretacji.
Główni przedstawiciele symbolizmu: A. Bcklin, G. Klimt, M. Klinger, E. Munch, O. Redon, P.C. Puvis de Chavannes, G. Moreau, a w Polsce: J. Malczewski, J. Mehoffer, W. Wojtkiewicz.
Przekonanie ze świat materialny, poznawalny ludzkimi zmysłami jest jedynie złudą zasłoną skrywającą prawdziwy , idealny, niepoznawalny rozumem i zmysłami świat wiecznych idei, praw bytu , tajemnic nadprzyrodzonych. Jego elementy – wieczność, duchowość, absolutność, jedność- nie daja się wyrazić w ludzkim języku.
Symbolizm można podzielic na uniwersalny i narodowy.
Uniwersalny symbolizm-często spotykane są obrazy otchłani lub przepaści, wizje i zjawy podświadomości, upostaciowania śmierci i demona, czytelne alegorie walki płci, melancholii.
Np.: Taniec szkieletów Władysław Podkowiński
Szał uniesień W.Podkowiński.
Franciszek Siedlecki Tęsknota
FOWIZM (fowę- zwierzę), kierunek w malarstwie franc. Fowizm był reakcją na impresjonizm i symbolizm; gł. cechy: bardzo krzyczące kolory, to głownie zwierzęce malowidła które wywałują emocje. Ekspresja plamy barwnej, płaska kompozycja, syntet. rysunek często graniczący z deformacją, ostre kontrasty kolorów, traktowanych niezależnie od przedstawianych motywów. Po 1907 fowizm przestał istnieć; wpłynął na kształtowanie się ekspresjonizmu.
EKSPRESJONIZM celem było maksymalne zbliżenie do natury oraz subiektywne utrwalanie zjawisk jednostkowych.gł. cechy: subiektywizm przez spontaniczne wyrażanie przeżyć wewn., tendencje mistyczne i krytyka współcz. cywilizacji, posługiwanie się brutalnym kontrastem, karykaturą i groteską, celowe deformowanie zewn. obrazu świata. Bezpośrednimi prekursorami ekspresjonizmu byli V. van Gogh, H. Toulouse-Lautrec, J. Ensor i E. Munch; Ogólną tendencją było przywiązywanie dużej wagi do spraw formy (linearyzm, deformacja obrazu, abstrakc. koloryt w dysonansowych zestawieniach), rezygnacja z wiernego odtwarzania rzeczywistości na rzecz wnikliwej analizy przeżyć wewn. i spotęgowania siły wyrazu (ekspresji).
Ukształtował się w opozycji do tendencji twórczych dominujących w drugiej połowie XIX wieku i początku XX wieku. Ukazywał przeżycia psychiczne, dążył do ich uzewnętrznienia, akcentował ostre kontrasty w obazie rzeczywistości , posługiwał się jaskrawymi środkami wyrazu. Prekursorzy – van Gogh, Munch.

45. Kultura i sztuka Młodej Polski.
W okresie Młodej Polski nastąpił intensywny i wszechstronny rozwój sztuki. Szczególnie bujny był rozkwit malarstwa, zarówno kontynuującego nar. tradycje i wątki, jak też otwartego na aktualne eur. prądy artystyczne. W okresie Młodej Polski tworzyło wielu artystów o wybitnej indywidualności:: J. Malczewski, J. Mehoffer, S. Wyspiański, W. Weiss, W. Wojtkiewicz, J. Stanisławski, F. Ruszczyc, J. Pankiewicz, K. Krzyżanowski; za granicą — O. Boznańska, W. Ślewiński. Szczególną rolę odegrało krak. środowisko artyst. (zreformowanie Szkoły Sztuk Pięknych przez J. Fałata 1895, powstanie Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, wielostronna działalność artyst. Wyspiańskiego). W dziedzinie rzeźby pojawiły się takie osobowości, jak: B. Biegas, K. Laszczka i przede wszystkim X. Dunikowski.
Dominującą postawą artyst., zarówno w malarstwie, jak i w rzeźbie, był symbolizm, wyrażający się w różnorakich formach, odmianach i wątkach tematycznych. Ważnym elementem stylistycznym tego okresu była secesja, której dekor. charakter (falista, ekspresyjna linia, płaska plama barwna, ornamentalna stylizacja form) znalazł odbicie w malarstwie (Wyspiański, Mehoffer, E. Okuń), rzeźbie (Biegas, W. Szymanowski), architekturze (głównie w ornamentacji), a zwł. w sztuce użytkowej. Właściwym secesji tendencjom stylotwórczym towarzyszyło dążenie do stworzenia stylu nar. (zakopiański styl, S. Witkiewicza) oraz inspiracje rodzimym folklorem podkrak., podhalańskim (W. Tetmajer, J. Szczepkowski) i huculskim (W. Jarocki, F. Pautsch). Osiągnięciem okresu Młodej Polski był rozkwit sztuki użytkowej, architektury wnętrz, tkactwa artyst., meblarstwa, ceramiki (Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana Warsztaty Krakowskie). Wzrosło także znaczenie grafiki artyst. (L. Wyczółkowski, Pankiewicz, K. Brandel). Zob. też Polska (Sztuka).

46. Kierunki sztuki awangardowej początku XX wieku ( w Europie i w Polsce).
AWANGARDA nazwa ogółu tendencji i kierunków w sztuce i literaturze XX w. zdecydowanie przeciwstawiających się twórczości dotychczasowej i torujących drogę nowym zjawiskom eksperymentatorskim, współbrzmiącym z całokształtem przemian cywilizacyjnych, społecznych i technologicznych.Łączyła antytradycjonalizm z niechęcią do konwencji realistycznych czy naturalistycznych, z propagowaniem wzmożonej kreatywności autonomii twórczej. Postawa twórców awangardowych wynikała ze świadomości kryzysu burżuazyjnego społeczeństwa, które zatraciło poczucie autentycznego uczestnictwa w życiu i sztuce.Pierwsze zwiastuny nowego prądu pojawiły się ok. 1900. Awangarda skrystalizowała się ok. 1910 w postaci rozmaitych nurtów: futuryzmu, ekspresjonizmu, dadaizmu i nadrealizmu, a także kubizmu i konstruktywizmu (architektura, plastyka).
Różne kierunki awangardowe nawiązywały m.in. do: pragmatyzmu, aktywizmu, funkcjonalizmu, bergsonizmu, freudyzmu, fenomenologii, teorii względności i zasady nieoznaczoności. Kierunki takie jak futuryzm i polska awangarda (zwana też Awangardą Krakowską) wykazywały optymizm cywilizacyjny i wiarę w postęp technologiczny, entuzjazmowały się techniką, tymczasem np. ekspresjonizm oraz tzw. druga awangarda ulegały nastrojom katastroficznym.
Kierunki awangardowe w Polsce tworzyły się od 1917. Najbardziej znacząca okazała się grupa skupiona wokół T. Peipera i wydawanego przez niego pisma \"Zwrotnica\" (1922-1923, 1926-1927). Należeli do niej m.in.: J. Przyboś, J. Brzękowski, J. Kurek. Program ideowo-artystyczny stworzył T. Peiper w szeregu artykułów zebranych w książkach: Nowe usta (1925) i Tędy (1930).
Awangarda głosiła program \"uścisku z teraźniejszością\" – bliskiego związku z cywilizacją techniczną i życiem wielkomiejskim (hasło: \"miasto, masa, maszyna\").
KUBIZM, Nowy kierunek oznaczał pojawienie się sztuki koncepcyjnej. Nazwa kubizmu (z łacińskiego cubus - kostka, sześcian) została w odniesieniu do charakteryzujących się geometrycznym uproszczeniem brył. O człowieku decyduje kształt a nie kolor. PABLO PICASSO(np. „Panny z Avinon1907”).
SZTUKA FUTURYZMU- uważali że świat to pęd, siła, witalność, elastyczność. Głównie Włochy. Uważali że dynamizm, siłe można dostrzec wszędzie, nawet w psie. Powoli zbliżali się do faszyzmu. Kto silniejszy ten lepszy. Wszystko nakłada się, wiruje. Wojna to coś co oczyszcza, to coś dobrego; eliminuje słabe elementy. NP.: Umberto Boccioni „Ulica między domami”, Gino Severini.
FORMIŚCI, awangard. ugrupowanie artyst., zał. 1917 w Krakowie członków ugrupowania łączyło wspólne stanowisko przyznające formie nadrzędną rolę w dziele sztuki, sprzeciw wobec sztuki naturalistycznej oraz dążenie do log. uporządkowanej formy. Inspiracji szukano w sztuce prymitywnej, lud., a także w tradycji wielkiej sztuki dawnej.
FOWIZM (fowę- zwierzę), kierunek w malarstwie franc. Fowizm był reakcją na impresjonizm i symbolizm; gł. cechy: bardzo krzyczące kolory, to głownie zwierzęce malowidła które wywałują emocje. Ekspresja plamy barwnej, płaska kompozycja, syntet. rysunek często graniczący z deformacją, ostre kontrasty kolorów, traktowanych niezależnie od przedstawianych motywów. Po 1907 fowizm przestał istnieć; wpłynął na kształtowanie się ekspresjonizmu.
DADAIZM (gaworzenie) to dziecinne spostrzeganie rzeczywistości. Dada „dziecko”. Istotą twórczości artystycznej dadaizmu była nieograniczona swoboda, demonstrowanie indywidualnej fantazji ujawniającej się w improwizowanej zabawie pełnej absurdalnego dowcipu. Problem polega na pierwszeństwie, to co jest pierwsze to jest lepsze. Dadaizm zapoczątkował surrealizm. Np.: MArcel Duchami „Akt schodzącej po schodach”, „Panna młoda, rozebrana przez swych kawalerów”-po raz pierwszy pojawia się instalacja! Man Ray; Max Ernest.
SURREALIZM. To rzeczywistość podświadoma. Jego celem było osiągnięcie spontaniczności artystycznej poprzez wydobycie, uwolnienie i twórcze spożytkowanie elementów zawartych w podświadomych pokładach psychiki człowieka, skrępowanych zazwyczaj przez rozum i normy kulturowe.Inspiracją sztuki surrealizmu były sny i stany halucynacji, baśnie i mity, a także twórczość dzieci i umysłowo chorych. Przeciwstawiał się on racjonalistyczno-konstrukcyjnym tendencjom kubizmu i futuryzmu oraz abstrakcji geometrycznej.Max Ernest „Spotkanie przyjaciół”; Joan Miron „Walka byków”, „To jest kolor moich snów”; Salwadore Dali „Anioł pański”, „Konik polny”

47. Kultura i sztuka w okresie 1918 – 1939 (w Europie i w Polsce). !!!!
J.W + Lata po 1918 cechuje wielość i dynamika przedsięwzięć organiz. i artyst., będących wyrazem kształtowania się nie obciążonych już serwitutami nar. postaw twórczych i potrzeby określenia nowych, zwł. społ. funkcji sztuki i artystów; w niepodległym państwie działalność artyst. otrzymała nowe, częściowo oficjalne ramy instytucjonalne; życie artyst. charakteryzowała skłonność do wiązania się artystów w grupy, zarówno o programowym, jak i sytuacyjnym i środowiskowym charakterze; wszystkie dziedziny sztuki, a zwł. malarstwo, znamionowała rozpiętość dążeń artyst. — od radykalnych postaw, wyrastających z idei międzynar. awangardy, po nurty tradycjonalno-historyzujące, żywe szczególnie w kręgach oficjalno-rządowej sztuki lat 30.
W architekturze powojennej nadal utrzymywały się tendencje stylu nar. realizowanego w różnych odmianach: historyzującej (rysunki S. Noakowskiego), dworkowej (dworzec kol. w Gdyni — R. Miller), łączącej lud. stylizację z Art Dco (pawilon pol. na Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu — J. Czajkowski), modernistyczno-ekspresjonist. (kościół Św. Rocha w Białymstoku — O. Sosnowski), stapiającej różnorodne inspiracje w dzieło indywidualne (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie — J. Koszczyc-Witkiewicz). Po 1930 w kręgu ugrupowań awangard. (Blok, Praesens: B. i S. Brukalscy, H. i Sz. Syrkusowie i in.), opartych na założeniach konstruktywizmu i stylu międzynarodowego (Bauhaus, Le Corbusier, CIAM), został sformułowany program arch. łączący radykalną orientację społ. z postulatami masowego, funkcjonalnego budownictwa mieszkaniowego (osiedle Warsz. Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu w Warszawie). Pierwszorzędne znaczenie i wybitnych przedstawicieli miała w latach 30. reprezentacyjna, stołeczna architektura rządowa (Ministerstwo Oświaty — Z. Mączeński) i urzędowa (gmach Sądów — B. Pniewski, Bank Gospodarstwa Krajowego — R. Świerczyński, Muzeum Narodowe — T. Tołwiński); budowano też, zwł. w Warszawie, nowocz., luksusowe domy wielkomiejskie (L. Korngold, J. Żórawski) oraz wille (B. Lachert, J. Szanajca). Wyjątkowym polem działania dla architektury nowocz. było wznoszone od podstaw, planowo i szybko, miasto i port Gdynia.
W malarstwie wśród mnogości ugrupowań i prądów rysuje się kilka dominujących tendencji; krótkotrwały, najwcześniej adaptujący elementy futuryzmu, kubizmu i ekspresjonizmu ruch Formistów miał znakomitych protagonistów: malarza, filozofa i logika L. Chwistka oraz S.I. Witkiewicza (Witkacego) — malarza, teoretyka sztuki, pisarza i dramaturga, niezwykłą indywidualność artyst. i intelektualnego życia międzywojennej Polski. Najwybitniejszymi przedstawicielami awangardy wyrastającej z doświadczeń ros. konstruktywizmu (grupy: Blok, Praesens, a.r. ) byli — malarz i teoretyk W. Strzemiński, twórca własnej koncepcji sztuki — unizmu oraz rzeźbiarka K. Kobro. Zasadnicze znaczenie miał nurt kolorystyczny, dający priorytet autonomicznym, „czysto malarskim” wartościom, czerpiący z tradycji franc. postimpresjonizmu, reprezentowany przez tzw. Komitet Paryski (kapiści: J. Cybis, J. Czapski, A. Nacht-Samborski, Z. Waliszewski, P. Potworowski, H. Rudzka-Cybisowa), ale bliski też innym ugrupowaniom (Jednoróg, Pryzmat, Zwornik), z biegiem lat przyciągający coraz liczniejszych zwolenników. Różnego typu tradycjonalizm, nasilający się zwł. w latach 30. przejawiał się w twórczości artystów należących do ugrupowań: Bractwo św. Łukasza, Szkoła Wileńska, Szkoła Warszawska, Rytm; ten ostatni nawiązywał też do wysoce przestylizowanego w duchu Art Dco folkloru (Z. Stryjeńska, W. Skoczylas). Niezależnym, odrębnym torem rozwijało się malarstwo działającego we Francji T. Makowskiego.
W rzeźbie dominował nurt klasycyzyjący, oparty na wzorach franc., przejęty jako styl oficjalnych pomników (E. Wittig), reprezentowany także w późniejszej twórczości początkowo kubizującego A. Zamoyskiego; kubistyczną geometryzację form (Z. Pronaszko) łączono z tradycją lud. snycerki (J. Szczepkowski) i stylizacją bliską Art Dco (H. Kuna); wysoką pozycję osiągnęli, oprócz X. Dunikowskiego — S. Horno-Popławski, A. Karny, F. Strynkiewicz. Indywidualnym dokonaniem była konstruktywistyczna rzeźba K. Kobro.
W grafice na czołowe miejsce wysunął się drzeworyt, praktykowany przez artystów zgrupowanych w zał. przez W. Skoczylasa ugrupowaniu Ryt; w grafice użytkowej ważne miejsce zajął plakat (T. Gronowski, E. Bartłomiejczyk).
Dużą wagę miało, rozbudzone w okresie Młodej Polski, zainteresowanie dla sztuki stosowanej, dekor. i rzemiosła artyst., czego najpełniejszym wyrazem była działalność spółdzielni Ład, łączącej stylizowaną, rodzimą ludowość z nowocz. zasadami funkcjonalności, czystości techniki, wykorzystania właściwości naturalnych tworzyw (rękodzielnicze tkactwo, meblarstwo, ceramika).
SKOCZYLAS WŁADYSŁAW (1883–1934), grafik, malarz, współzałożyciel Rytmu i stowarzyszenia Ryt; współtwórca Instytutu Propagandy Sztuki; tworzył gł. drzeworyty o tematyce góralskiej (Teka zbójnicka 1920), rel. (Święty Krzysztof 1915), arch. (teka Stara Warszawa 1930) oraz sceny rodzajowe i ilustracje książkowe; prace graficzne Skoczylasa odznaczają się syntet., przestylizowaną formą, dekoracyjnością i rytmicznością kompozycji; Skoczylas dał początek nowocz. drzeworytowi w Polsce; jego uczniami byli m.in. T. Cieślewski (syn), S. Ostoja-Chrostowski i T. Kulisiewicz
ART DECO, kierunek we wzornictwie przem. i sztukach plast. dominujący w latach 20. i 30. XX w. We wzornictwie przem. i architekturze wnętrz art deco łączyła tendencje funkcjonalistyczne z geom. stylizacją. W malarstwie korzystała z doświadczeń kubizmu. W Polsce kierunek ten stał się gł. nurtem poszukiwań stylu nar. i zyskał odrębność przez odwoływanie się do tradycji miejscowych oraz sztuki lud.; pol. odmianę art deco (tzw. polską sztukę stosowaną) reprezentowały np Warsztaty Krakowskie; gł. twórcy: J. Czajkowski, W. Jastrzębowski,
RYTM, stowarzyszenie artystów plastyków, działające 1922–32 w Warszawie, o zasięgu ogólnopol.; gł. inicjatorzy: W. Borowski, H. Kuna, E. Zak; czł.: m.in T. Gronowski, T. Pruszkowski, S. Rzecki, W. Skoczylas, i in.; artyści Rytmu uprawiali: malarstwo, rzeźbę, tkaninę, scenografię, projektowanie wnętrz; Rytm nie miał jednolitego programu artyst.; przeciwstawiał się wpływom impresjonizmu, dążąc do formy zdyscyplinowanej, ładu w kompozycji i jej rytmizacji; twórczość niektórych członków Rytmu cechował często wysoki stopień stylizacji i dekoracyjności form.



48.Kultura i sztuka totalitarnych systemów.
ROSJA
W pierwszych latach po rewolucji październikowej nastąpił rozkwit sztuk plast. zaangażowanych w przemiany społ.-polityczne. Działali wówczas m.in P.N. Fiłonow, K.S. Malewicz, M. Chagalla. . Realizm socjalist. był oficjalnym stylem wspieranym przez mecenat państwa, wykorzystywanym do celów propagandowych, szczególnie w okresie stalinowskim. Do najbardziej znanych przedstawicieli tego kierunku należą malarze:, A.A. Dejneka, M.B. Griekow, I.I. Brodski. Pewną swobodę odczuli artyści po dojściu do władzy 1953 N.S. Chruszczowa, a zwł. po XX Zjeździe KPZR (1956). Jednakże już 1962, na głośnej przeglądowej wystawie w moskiewskim Maneżu (wystawiali m.in. I.M. Bielutin, W.B. Jankilewski, E.J. Nieizwiestny), Chruszczow ostro wystąpił przeciw różnym „formalizmom” i wpływom „zdegenerowanej sztuki imperialistycznej”. Specyficzne dla tego okresu stały się tzw. wystawy mieszkaniowe, w których brali udział najwybitniejsi twórcy (E.S. Gorochowski, D.M. Krasnopiewcew, L.J. Kropiwnicki, , D.P. Pławinski,). Charakterystycznym dla sztuki sowieckiej od lat 30. jest istnienie, niezależnie od siebie, sztuki oficjalnej (realizm socjalist.) i nieoficjalnej, która była naturalną kontynuacją tradycji awangardy ros. początku XX w., nawiązującej do konstruktywizmu, a także do kubizmu, futuryzmu, abstrakcjonizmu, taszyzmu i konceptualizmu. W latach 80. rozwinął się styl zw. soc-artem; jego przedstawicielami są m.in. G.D. Bruskin, I.J. Kabakow, S.E. Wołkow, W.A. Zacharow.

W sztukach plast. dzieła realizmu socjalistycznego cechuje specyficzny ikonografizm (portrety przywódców, sceny batalistycznych zmagań, wspólnej pracy i życia rodzinnego) oraz akademicka dbałość o poprawne odtwarzanie rzeczywistości. Głównymi reprezentantami realizmu socjalistycznego w sztuce sowieckiej byli artyści wywodzący się z kręgów sztuki zachowawczej ( np. I.I. Brodski Lenin w Smolnym 1930, B.W.), traktujący dokonania awangardy artyst. jako niebezpieczne eksperymenty. Symbolem realizmu socjalistycznego w rzeźbie jest Robotnik i kołchoźnica W.I. Muchiny (1937). W architekturze realizm socjalistyczny cechowało monumentalne przeskalowanie zespołów miejskich i pojedynczych budynków oraz stosowanie dowolnie interpretowanych form hist. detalu (Uniw. im Łomonosowa w Moskwie — L.W. Rudniew, 1949; stacje moskiewskiego metra, od 1935). Realizm socjalistyczny spowodował ponad półwieczną izolację środowisk artyst. ZSRR i destrukcję dawnych tradycji artystycznych.
W Polsce realizm socjalistyczny w sztuce i architekturze wprowadzono 1949 po naradach plastyków w Nieborowie i naradzie partyjnych architektów w Warszawie. Do najaktywniejszych propagatorów realizmu socjalistycznego w sztuce należeli H. i J. Krajewscy (Podziękowanie traktorzyście 1950) oraz W. Zakrzewski (Tow. Bierut wśród robotników 1950). Za symbol. obraz okresu uchodzi Podaj cegłę A. Kobzdeja (1950). W rzeźbie, poza pomnikami (Wdzięczności Armii Radzieckiej w Gdyni, M. Wnuk) i rzeźbą arch. (dekoracja MDM w Warszawie) dominowały gipsowe odlewy (portrety, postacie robotników, słynnych działaczy, bohaterów). Głównymi dziełami architektury realizmu socjalistycznego w Polsce są: zabudowa Nowej Huty (T. Ptaszycki z zespołem), warsz. MDM (Z. Knothe, Z. Stępiński, S. Jankowski, J. Sigalin) oraz symbol epoki — Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina (L.W. Rudniew z zespołem). Kres realizmu socjalistycznego, jako obowiązującej doktrynie artyst., przyniósł w Polsce okres odwilży i przemian po roku 1956.
Zbliżonym terminem stosowanym na Zachodzie na określenie sztuki realist. i zaangażowanej lat 40. i 50. jest realizm socjalny (społeczny). Mimo podobieństw treściowych i formalnych zasadniczą różnicą realizmu socjalnego jest funkcjonowanie w ramach normalnego życia artyst. i brak cech monopoetyki.

49. Techniki sztuk plastycznych
Malarstwo
Akwarela jest najmniej kłopotliwą i najpopularniejszą techniką malarską, w której stosuje się farby wodne - akwarele. Używając akwareli, malujemy pędzlem na papierze, a do rozrabiania farby używamy wody. Farbę należy kłaść szerokimi, swobodnymi pociągnięciami pędzla. Intensywność koloru osłabiamy poprzez rozcieńczenie wodą, a biel możemy uzyskać jedynie pozostawiając nie zamalowany papier. Najlepiej używać dość szerokich, miękkich, okrągłych pędzli ze szpiczastym końcem, które pozwalają na malowanie plam i cienkich linii. Raz położonej plamy koloru właściwie nie można usunąć, można ją najwyżej osłabić, wymywając z papieru. Bardzo ważne jest także, jakiego używamy papieru, który powinien być mocny i mieć wyraźną fakturę. Prace wykonane tą techniką są nieodporne na światło i łatwo płowieją.
Technika olejna (popularnie olej). Farbami olejnymi można malować na drewnie, płótnie lub blasze. Dawniej podkłady i farby malarze przygotowywali sami w pracowni. Obecnie farby sprzedaje się w tubach. Można też kupić odpowiednio przygotowane blejtramy, czyli zagruntowane płótno naciągnięte na drewnianą ramę, lub tekturowy podkład o fakturze udającej płótno. Farbami olejnymi można malować, kładąc kolejno cienkie, półprzezroczyste warstwy koloru lub też nakładając farbę grubo i zdecydowanie
Pastel to trudna technika malarska, w której posługujemy się farbami w postaci cienkich pałeczek uformowanych z barwników, kredy, gipsu i specjalnego spoiwa. Mimo, że pastele to rodzaj kredek, służą one przede wszystkim do malowania, nie do rysowania (ważniejsze są plamy koloru, a nie rysunek). Naniesione na papier kolory można łączyć i mieszać przez rozcieranie. Obecnie można kupić dwa rodzaje pasteli: suche i olejne. Pastele suche stosowano już w XVIII wieku. Można nimi rysować na papierze, płótnie i kartonie - najlepszy jest specjalny papier welurowy pokryty drobnymi włoskami. Tak jak węgiel farby te łatwo się osypują, więc gotowe prace są bardzo delikatne, wymagają utrwalenia specjalnym płynem (fiksatywą) i oprawienia pod szkłem. Pastele olejne (tłuste) są dużo łatwiejsze w użyciu, nie osypują się, można nimi rysować prawie na każdym podłożu. Można je także rozcierać lub nawet rozmywać terpentyną, co daje efekty bliskie malarstwu olejnemu.
Rysunek
Ołówek to nie tylko najpopularniejszy przyrząd służący do rysowania na papierze, lecz także technika rysunku. Dawniej do rysowania używano ołówków metalowych, czyli pręcików ze srebra, złota lub mosiądzu z dodatkiem ołowiu. Teraz w drewnianej oprawce osadza się pręt z proszku grafitowego. Ołówkami zależnie od stopnia twardości można wykonać kreskę cienką i srebrzystą lub szeroką i prawie czarną, która dość łatwo rozmazuje się na papierze i jest trudniejsza do wytarcia gumką. Powszechnie stosuje się angielskie oznaczenia twardości ołówków B (black - czarny), H (hard - twardy) i F (firm - mocny, trwały). Ołówek H6, dobry do precyzyjnych rysunków będzie przeciwieństwem miękkiego ołówka B6. Charakter najbardziej uniwersalny ma \"średni\" ołówek HB. Zależnie od wybranego rodzaju ołówka oraz gatunku papieru, na którym rysujemy, możemy uzyskać różne artystyczne efekty.
Pióro jest jedną z najważniejszych i najstarszych technik rysunkowych. Do rysowania piórem na papierze używa się tuszu lub atramentu. Dawniej stosowano pióra trzcinowe i ptasie. W dziewiętnastym wieku wymyślono pióra składające się z metalowej stalówki i obsadki. Grubość i charakter kreski można zmieniać, zależnie od rodzaju stalówki, lub po prostu mocniej naciskając pióro. Niektóre fragmenty rysunku można zaciemniać, pokrywając je drobnymi ukośnymi kreseczkami, które dodatkowo mogą się krzyżować w najciemniejszych partiach (szrafowanie), lub podmalowując rysunek pędzlem i tuszem (lawowanie). Do rysowania piórem najlepszy jest papier drobnoziarnisty o dobrej jakości, taki aby stalówka nie drapała powierzchni i nie chwytała jego włókien. Rysunki wykonane piórem są najłatwiejsze do reprodukcji
Węgiel to technika przydatna do wykonania przede wszystkim dużych studiów rysunkowych. Do rysowania używa się miękkich pałeczek z węgla drzewnego (najczęściej lipowego lub bukowego) albo prasowanego węgla kamiennego. Pałeczki są często ostrzone w szpic i osadzane w specjalnych obsadkach, aby uniknąć zabrudzenia rąk. Używając tak przygotowanego węgla, możemy uzyskać wąskie, miękkie linie lub szerokie płaszczyzny rysowane całym bokiem pałeczki. Uzyskanie różnych odcieni czerni zależy od gatunku węgla i od tego, jak mocno naciska się pałeczkę w czasie rysowania
Grafika
Druk wypukły to najprostsza i najstarsza technika graficzna oparta na zasadzie działania stempla. Wypukłe części klocka-negatywu pokryte farbą i przyciśnięte do papieru odbijają zaprojektowany wzór. Drzeworyt to najstarsza technika graficzna, w której na wygładzoną powierzchnię drewnianego klocka nanosi się rysunek, a potem wycina w odpowiedni sposób za pomocą różnego rodzaju noży i dłutek... Efekt końcowy przypomina zazwyczaj drzeworyt wycięty w miękkim drewnie.
Druk wklęsły bardzo długo pozostawał najdoskonalszą i najpowszechniej stosowaną techniką druku. Stosuje się w niej bowiem twarde i odporne płytki metalowe, w których zagłębione są linie rysunku. Płytkę pokrywa się farbą drukarską, a później starannie wyciera, tak że farba pozostaje tylko w wyżłobionych rowkach metalu. Pod potężnym naciskiem prasy papier wyciąga farbę z zagłębień. Miedzioryt to najstarsza technika druku wklęsłego, która została wynaleziona przez złotników w XV wieku. Stosując tę technikę, rysunek lekko zarysowuje się igłą na płytce miedzianej, najczęściej zagruntowanej - linie są wtedy wyraźnie widoczne. Następnie rysunek żłobi się rylcami, płytkę poleruje, lekko podgrzewa, pokrywa farbą i starannie wyciera, tak że farba pozostaje już tylko w wyżłobionych zagłębieniach. Wzór z płytki odbija się pod specjalną prasą na lekko wilgotnym papierze. Farba na odbitce tworzy lekkie wypukłości. Akwaforta (kwasoryt) to technika, w której rysunek przenosi się na płytkę metalową zabezpieczoną kwasoodpornym werniksem, czyli przezroczystą warstwą ochronną. \"Rysowanie\" polega tu na usunięciu igłą warstwy werniksu i odsłonięciu powierzchni metalu. Następnie płytkę zanurza się w kwasie. W miejscach, z których usunięto werniks, powstają wytrawione zagłębienia.

50. Kultura i sztuka drugiej połowy XX wieku w Europie.
Należy go wywieść od końca lat 50. XX w., gdyż wówczas za sprawą samych artystów pojawiła się tzw. anty-sztuka. Odrzucono odziedziczony zespół fundamentalnych kanonów estet., tzn. kategorie techne, formy i ekspresji, akcentowania własnej osobowości twórczej, autentyczności.. Ten wieloraki dochodzący do głosu trend wziął górę pod koniec lat 70. Sztuka oczywiście nie zniknęła, ale poglądy o jej nienaruszalności zostały podważone. Pojawiła się niepewność, która nie ustąpiła po dzień dzisiejszy. Próbowano nowe zjawiska objąć pojęciem sztuki, tak rozszerzonym, żeby znalazło się w niej wszystko co zaproponowali twórcy, co zaakceptowali krytycy, marszandzi, instytucje kult., publiczność. Stąd kariera tzw. instytucjonalnej teorii sztuki (Danto, Dieckie i in.). Konsekwencją tego stanu rzeczy był anarchizm estetyczny. Od lat 80. przyszła moda na postmodernizm, tzn. sztukę anty-awangardową, powracającą do przedstawiania świata, tradycyjnych sposobów i środków wyrażania, świadomie eklekt., posługującą się pastiszem i parodią, nastawioną na kontakt z kulturą masową i szybką korzystną sprzedaż. W latach 90. obok siebie występują sztuki w sensie tradycyjnym, anty-sztuka, której impet osłabł, sztuka postmodernistyczna i in. jej odmiany, zwł. te związane ze wszechobecną kulturą masową, która m.in. trywializuje spadek po kulturze wysokiego obiegu. Taki pluralizm i stan rozchwiania korespondują z czasem przełomu kulturowego, odczuwanego powszechnie, ale różnie nazywanego i ocenianego.

51. Kultura i sztuka w Polsce po roku 1956.
Okres II wojny świat. i okupacji przyniósł ogromne zniszczenia w zakresie architektury zabytkowej, zbiorów muzealnych, kolekcji prywatnych i dorobku współcz. artystów. Wprowadzona przez powojenne władze Polski reforma rolna stopniowo doprowadziła do unicestwienia lub degradacji wiejskiej architektury rezydencjonalnej, stanowiącej dotąd istotny element kultury i pejzażu arch. kraju. Aż do lat 80. niemal wyłącznym mecenasem i inwestorem było państwo, co uzależniało twórczość artyst. (zwł. arch.) od jego aktualnej polityki, celów propagandowych i możliwości ekonomicznych. W okresie powojennym gł. wysiłek arch. został skierowany na odbudowę największych miast oraz budowę nowych kombinatów przem. (Nowa Huta, Nowe Tychy) i standardowych osiedli mieszkaniowych; narzucony 1949–56 z przyczyn polit. styl „socjalistyczny w treści i narodowy w formie” (realizm socjalistyczny) nadał kształt monumentalnym kompleksom miejskim (Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa — projekt zbiorowy, podarowany przez ZSRR Pałac Kultury i Nauki w Warszawie — L.W. Rudniew); w skromniejszej formie wznoszonych w większości miast (centra z siedzibą władz partii komunist.). Jednocześnie podjęto na wielką skalę odbudowę i rekonstrukcję zespołów zabytkowych, przede wszystkim Starego Miasta w Warszawie (uwieńczoną w latach 70. rekonstrukcją Zamku Królewskiego), które stało się modelem dla wielu miejskich „starówek” (Gdańsk, Poznań). Programowo dawano w nich miejsce rzeźbie arch. i dekoracjom ściennym, wykonywanym w różnych technikach. Od 1955 podejmowano próby nawiązania do współcz. kierunków architektury świat. (Stadion Dziesięciolecia w Warszawie — J. Hryniewiecki, pl. Defilad w Warszawie — Z. Karpiński). Późniejszą architekturę przez kilka dziesięcioleci cechowało dążenie do rozwiązań skrajnie oszczędnościowych i utylitarnych (prefabrykacja, tzw. wielka płyta produkowana w „fabrykach domów”), co doprowadziło do typizacji niskostandardowego budownictwa mieszkaniowego, zarówno osiedli wielkomiejskich, jak zabudowy małomiasteczkowej i wiejskiej, i trwale odcisnęło się na krajobrazie architektonicznym Polski. Na tym tle wyróżniają się nieliczne realizacje o indywidualnym obliczu (Supersam w Warszawie — J. Hryniewiecki, M. i E. Krasińscy; Hala Sportowo-Widowiskowa w Katowicach, tzw. Spodek — M. Gintowt, M. Krasiński, Stadion Warszawianki w Warszawie — Z. Ihnatowicz, J. Sołtan, L. Tomaszewski). Specyficznym zjawiskiem była bezprecedensowa liczba wznoszonych od lat 70. kościołów, czasem o wielkiej skali, których zróżnicowane, zwykle ekspresyjne, często pretensjonalne, kształty górują nad zunifikowaną zabudową „blokowisk” (kościoły: na Szydłówku w Kielcach — W. Pieńkowski;; na Ursynowie w Warszawie — M. Budzyński). Rangę indywidualnej twórczości arch. przywrócił wolny rynek arch. i prywatne inwestycje lat 90.; nowo wznoszone banki, hotele, centra biurowe i handl. oraz podmiejskie rezydencje, będące świadectwem nowej ekonomii, prezentują całą gamę postmodernist. stylizacji, nie wyrastających jednak ponad powierzchowne naśladownictwo nowych mód architektonicznych.
W malarstwie lat bezpośrednio powojennych odtworzenia zniszczonych przez okupację instytucji artyst. dokonali gł. artyści związani z nurtem kolorystycznym, którzy zachowali potem długo dominującą pozycję w szkolnictwie artyst.; kontynuację tradycji awangard., podjętą przez nowe pokolenie, przerwał forsowany 1949–54 przez państwo program realizmu socjalist., którego pełną manifestacją były kolejne Ogólnopolskie Wystawy Plastyki. Na przeł. lat 50. i 60. nastąpił powszechny zwrot ku będącemu synonimem nowoczesności abstrakcjonizmowi, zwł. typu informel (T. Kantor, A. Kobzdej), a także do aluzyjnego malarstwa bezprzedmiotowego (M. Jarema, J. Lebenstein, J. Tchórzewski) oraz abstrakcji wywodzącej się z tradycji kolorystycznej (P. Potworowski, T. Dominik). Reakcją na te zjawiska była w poł. lat 60. tzw. nowa figuracja z tendencją do ekspresyjnej deformacji (grupa Wprost ). Zarówno różne odmiany sztuki abstrakc., jak i nowej figuracji, okazały wielką żywotność i są kontynuowane do chwili obecnej. Lata 70. przyniosły zacieranie się tradycyjnych podziałów gatunkowych (np. między rzeźbą i malarstwem) i pojawienie się całkowicie nowych form wypowiedzi artyst. ( akcje, instalacje, do których później dołączyły nowe techniki — wideo, komputerowa — i działania multimedialne). Podjęty w latach 80. po wprowadzeniu stanu wojennego społ. bojkot oficjalnych instytucji zrodził specyficzne zjawisko organizowanych pod patronatem Kościoła (działalność kościoła przy ul. Żytniej w Warszawie) wystaw i wydarzeń artyst., czasem o znacznym zasięgu i dużej publiczności, które angażowały większość wybitnych artystów, o bardzo różnych nieraz orientacjach twórczych. Na tle podlegającej częstym fluktuacjom, obfitej i b. zróżnicowanej działalności artyst. rysują się indywidualności artystów konsekwentnie realizujących własną koncepcję twórczości jak: T. Brzozowski, J. Nowosielski, S. Gierowski,.
Zjawiskiem typowym dla PRL była wielka liczba wznoszonych pomników o b. różnym wyrazie stylowym i poziomie artyst. — od konwencji figuralno-symbol. (M. Konieczny) przez ekspresyjne, aluzyjne formy (G. Zemła) po związane z krajobrazem układy przestrzenne (pomnik ofiar obozu w Treblince — F. Duszenko, A. Haupt, F. Strynkiewicz, pomnik ofiar obozu w Oświęcimiu — J. Jarnuszkiewicz, O. Hansen). Twórczość rzeźb. cechuje zróżnicowanie wynikające z tradycji warsztatowych (np. rzeźba w drewnie wychowanków zakopiańskiego Państw. Liceum Technik Plast. pod dyrekcją A. Kenara), stosowanych materiałów i technik (rzeźba w metalu — J. Jarnuszkiewicz, M. Więcek), odrzucenia konwencji technol. na rzecz asamblażu przypadkowych przedmiotów (W. Hasior). Także i w tej dziedzinie obserwuje się zacieranie granic gatunkowych, charakterystyczne zwł. dla poszukiwań konceptualnych (J. Berdyszak, G. Kowalski), działań parateatr. (J. Kalina, J. Bereś), czy instalacji (M. Bałka).
W grafice, obok kultywującej tradycje grafiki warsztatowej (J. Gaj, J. Gielniak, J. Panek) oraz szczególnie popularnej od lat 70., bliskiej efektom malarskim, serigrafii, na czoło wysunęła się sztuka plakatu (tzw. polska szkoła plakatu — H. Tomaszewski, J. Lenica, J. Mroszczak, R. Cieślewicz, F. Starowieyski, W. Świerzy).
Nadal żywa i ceniona tradycja pol. rękodzieła artyst. (tkanina — W. Sadley; szkło — H.A. Tomaszewski, Z. Horbowy; mające wielu wybitnych przedstawicieli ceramika i metaloplastyka) ściera się z potrzebami wzornictwa przem.; zacierają się granice między dziedzinami twórczości, czego najlepszym przykładem jest wychodząca od tkaniny, realizowana w różnych materiałach i technikach przestrzenna sztuka M. Abakanowicz — jedno z największych osiągnięć pol. sztuki powojennej.

52. Współczesne zjawiska w kulturze i sztuce.
KINETYCZNA SZTUKA, określenie jednego z rodzajów sztuki przestrzenno-czasowej, stosowane do przedmiotów tak skonstruowanych, że w wyniku działania urządzeń mech., sił przyrody, właściwości substancji naturalnych i tworzyw, światła, a także działań samego obserwatora zmieniają swój wygląd lub położenie (prace: J.R. Sato, L. Chadwicka, ). Sztuka kinetyczna wymaga zazwyczaj studiów przygotowawczych, Zapowiedź sztuki kinetycznej była m.in. w twórczości futurystów, konstruktywistów (W.J. Tatlin, N. Gabo, A. Pevsner), w eksperymentach L. Moholy-Nagya, dadaizmie i surrealizmie (A. Calder, J. Tinguely).
POP-ART [ ang.], nazwa jednego z najważniejszych nurtów w sztuce współcz. wprowadzona przez krytyka L. Allowaya; początki pop—artu łączą się z działalnością Independent Group (Alloway, R. Hamilton, E. Paolozzi), która od 1953 organizowała w londyńskim Institut of Contemporary Art wykłady i wystawy poświęcone kulturze masowej, na gruncie amer. zaś — z twórczością J. Johnsa i R. Rauschenberga; animatorzy pop—artu pragnąc wypełnić lukę między sztuką a życiem zwrócili się ku otaczającej ich rzeczywistości wielkomiejskiej, środowisku, które kształtowało sposób bycia i myślenia odbiorców sztuki — stąd czerpali tematy i zapożyczali techniki; oprócz uprawiania kolażu, asamblażu, serigrafii twórcy pop—artu urządzali również happeningi; gł. przedstawiciele pop-artu: w W. Brytanii — P. Hockney; w Stanach Zjedn. — R. Indiana, R
BODY ART, międzynar. prąd artyst., który wykorzystuje ciało ludzkie jako przedmiot sztuki; zapoczątkowany ok. 1967 jako reakcja na minimal art i konceptualizm; skupiał przeważnie rzeźbiarzy zaangażowanych uprzednio w Land Art, jak: D. Oppenheim oraz V. Acconci, i in.; prekursorzy: M. Duchamp, Y. Klein , z grupy Wiener Aktionismus; teoretycy: G. Celant, J. Benthall.
HAPPENING [ ang.], szt. plast. forma spektaklu, w którym jest przewidziana przez aranżującego artystę ingerencja przypadku i współuczestnictwo publiczności; happening cechuje podobieństwo do wielu dziedzin sztuki — może zawierać elementy teatru, muzyki, malarstwa, rzeźby; charakterystyczne dla happeningu jest umieszczenie go w sytuacjach codziennego życia; autorem terminu happening [‘wydarzenie’] i zarazem twórcą pierwszych happeningów był. Amerykanin A. Kaprow (1959); happening rozwinął się gł. w USA (Kaprow, J. Cage), RFN (m.in. W. Vostell, J. Beuys), Japonii (grupa Gutai); w Polsce happeningi aranżowali m.in. T. Kantor i J. Bereś.
HIPERREALIZM [gr.-łac.], realizm fotograficzny, superrealizm, szt. plast. kierunek w sztuce powstały pod koniec lat 60. XX w.; termin hiperrealizm zastosował po raz pierwszy krytyk franc. D. Abadie w odniesieniu do grupy artystów amer., odtwarzających na płótnach fotografię; dla hiperrealistów równie ważne jak to, co się widzi, jest to, jak się widzi; fotografia obrazuje widzenie; odtworzony na płótnie obraz widzenia staje się obrazem obrazu, iluzją iluzji; gł. przedstawiciele hiperrealizmu są m.in, D. Eddy, G. Richer; w Polsce gł. E. Kuryluk, Ł. Korolkiewicz.
GRAFFITI [ wł.], spray art, sztuka szablonu, sztuka ulicy, rodzaj sztuki lub działanie artyst., wyrażone w formie napisów, symboli, haseł, wizerunków namalowanych na ścianach domów, murach, w miejscach publ.; podstawowe techniki graffiti: malowanie sprayem (rozpylaczem z farbą), pędzlem i sprayem przez szablon; pierwsze garffiti pojawiły się pod koniec lat 60. XX w. w nowojorskim metrze i miały charakter prowokacyjny; ten typ ekspresji upowszechnił się jednocześnie w USA i w Europie; jednym z pierwszych artystów uprawiających graffiti był Szwajcar H. Nagel, inni znani artyści tego nurtu to J.-M. Basquiat i K. Haring. W latach 80. XX w. w Europie Wsch. graffitib stało się znakiem emancypacji społ. (zwł. młodzieży); w Polsce 1980–91 graffiti dotyczyły wydarzeń polit., w stanie wojennym nabrały szczególnej ostrości.
POSTMODERNIZM [łac.-franc.], ogólne określenie nowych tendencji we współcz. kulturze, filozofii nauki, życiu społ. i polit., oraz sposobów ich opisu; używane w 3 znaczeniach: 1) okresu w rozwoju kultury następującego po okresie modernizmu, liczonym od schyłku XIX w. (z gł. fazą 1910–30) do poł. XX w., zapoczątkowanego w latach 60. na gruncie literatury amer., później rozwijającego się także w Europie Zach.; w tym znaczeniu stosują je najczęściej krytycy literatury (L. Fiedler, I. Hassan), sztuki (R. Krauss), architektury (Ch. Jencks); 2) epoki kulturowo-cywilizacyjnej następującej po epoce nowoczesności, liczonej od narodzin oświec. światopoglądu w XVIII w., po lata 60. XX w.; jednym z gł. problemów myśli postmodernist. jest konieczność odrzucenia bądź możliwość kryt. przewartościowania oświec. dziedzictwa; takie rozumienie pojęcia postmodernizmu nałożyło się na wcześniejszy lit.-artyst. jego sens i rozprzestrzeniło gł. we Francji (J.F. Lyotard — autor raportu Condition postmoderne 1979, J. Derrida, G. Deleuze, J. Baudrillard), a następnie na powrót w USA (H. Silverman, R. Rorty); 3) „kondycji postmodernistycznej”, a więc uwarunkowań sytuacji społ., ekon., mentalnej w obecnym postindustrialnym, wyrafinowanym technologicznie stanie zach. cywilizacji. Głównymi obiektami krytyki ze strony postmodernizmu były: wąsko pojęte kryteria racjonalności, koncepcja autonomicznej, obiektywnej nauki, idee jedności, całości, systemowości, wszelkie całościowe teorie filoz. oraz polityczne. Postmodernizm w literaturze oznacza: negację elitarnego modernizmu, dążność do ujawniania umownego charakteru form lit., fabuły, narracji, zainteresowanie formami nieczystymi rodzajowo i stylowo, częste stosowanie cytatu, parodii, persyflażu, pastiszu (G.Garca Mrquez, S. Rushdie). Sztukę postmodernist. cechuje rezygnacja z awangard. kultu nowości i odwoływanie się do hist. stylów, negacja funkcjonalizmu w architekturze i konstruktywizmu w plastyce, w aspekcie socjol.-kulturowym — podporządkowanie komercyjnym strategiom środków komunikowania i rynku sztuki. Popularność sztuki postmodernist. przypada na lata 70. i 80.. Za postmodernist. uchodzi malarstwo i rzeźba transawangardy (np. S. Chia), Neuen Wilden (np. G. Baselitz), w tym kręgu mieści się też twórczość m.in.: J. Dokoupila, J. Koonsa, B. Woodrowa oraz niektóre praktyki medialne i neokonceptualne (np. C. Sherman).

53. Pojęcie stylu w sztuce.
Styl w sztuce, termin, który służy do klasyfikacji i porządkowania zjawisk artystycznych łącząc w grupy dzieła odznaczające się wspólnymi cechami formalnymi; używa się go względem grup dzieł (np. styl romański, gotyk), zjawisk symptomatycznych (np. styl Ludwika XIV, styl Dyrektoriatu), warsztatu (np. styl Wita Stwosza) lub szkoły (np. styl Tycjana).
Podział na style ukształtował się w poł. XIX w. i jest klasyfikacją formalną, nie dotyczy samej twórczości artystycznej; styl w muzyce to sposób organizacji materiału dźwiękowego uwarunkowany tendencjami estetycznymi epoki, tradycją lub indywidualnymi predyspozycjami twórcy; dotyczy techniki komponowania, aparatu wykonawczego, właściwości fakturalnych, strukturalnych, okresu historycznego i indywidualności twórczej, także funkcji społecznej.

54. Architektura 20 wieku.
Odrzucając tradycje stylu, architekci z początku XX wieku zwrócili się ku prostocie i funkcjonalności, dążąc do doskonalenia swoich projektów do potrzeb nowoczesnego społeczeństwa. W latach 60. ten nowy międzynarodowy styl ustąpił miejsca bardziej zróżnicowanemu i złożonemu postmodernizmowi. Budynki użyteczności publicznej takie jak opery, ratusze, sądy, muzea, siedziby parlamentów tworzone na początku XX wieku budowane były w duchu eklektyzmu, który był popierany przez wpływowych profesorów architektury. Dom mieszczański naśladował renesansowe lub barokowe pałace. W toku dalszego postępu technicznego opracowano konwertorowy proces otrzymania stali, technologię zbrojenia betonu, sposoby masowej produkcji wytrzymałych szyb. Materiały otrzymane w wyniku zastosowania tych technologii umożliwiły konstrukcje nowego typu budynków – drapaczy chmur. Pierwsze drapacze chmur zostały wybudowane w Chicago. W kilka lat później wynalazek windy elektrycznej sprawił, że budowa kilkunastopiętrowego budynku nabrała praktycznego sensu. Home Insurance Building (1883-85), wzniesiony przez Williama le Baron Jenneya, uważa się za pierwszy wybudowany drapacz chmur. Po nim nastąpiły kolejne. Powstała chicagowska szkoła radykalnych architektów, spośród których najbardziej utalentowanym był Louis Sullivan (1856-1924).
Pomimo tego, że był on prekursorem ascetycznego funkcjonalizmu, który miał w końcu zdominować współczesną architekturę. Sullivan lubił wykorzystywać elementy modnej wówczas secesji, jako dekoracje swoich budowli. Inni utalentowani architekci wykształcili własne, niepowtarzalne style w bliskim powiązaniu z secesją. Spośród nich na uwagę zasługuje szkocki architekt Charles Rennie Mackintosh. W Barcelonie, hiszpański architekt Antonio Gaudi (1852-1926) stworzył kilka budowli (w tym kościół Sagrada Familia i Casa Milea), które do dnia dzisiejszego olśniewają nieokiełznaną fantazją ich twórcy. FUNKCJONALIZM
Tego typu prace nie mogły jednak zaspokoić wymagań XX-wiecznego społeczeństwa, potrzebującego coraz więcej hal fabrycznych, biurowców i bloków mieszkalnych, które mogły by być wykonane stosunkowo tanio i szybko. Jednymi z bardziej liczących się prekursorów tego typu funkcjonalizmu byli: Peter Behrens i Otto Wagner oraz jego następcy. Pocztowa Kasa Oszczędnościowa w Wiedniu, zaprojektowana przez Wagnera, stanowi klasyczny przykład wczesnomodernistycznej stalowo-szklanej struktury. Innym niezwykle wpływowym przedstawicielem modernizmu był szwajcarski architekt Edouard Jeanneret, znany jako Lecorbusier. Jego prace są wyrazem głębokiego przekonania o tym, że budowle powinny zostać pozbawione wszelkiej zbędnej ornamentyki i zredukowane do podstawowych kształtów geometrycznych. W latach 20-tych Lecorbusier zaprojektował szereg prywatnych domów mieszkalnych, w tym willę Savoie w Poissy. STYL MIĘDZYNARODOWY - DRUGIE ĆWIERĆWIECZE XX WIEKU Sprowadza się do kolejnych cech: asymetrii w rzucie i przekroju, formach kubicznych, konstrukcjach szkieletowych, szerokich pas okien, białych tynków i rezygnacji z ornamentów i profili. Francuska architektura pozostała konserwatywna do lat dwudziestych. Dopiero mosty E.Freyssineta i hangary lotniska Orly (1916-24) uwolniły się z podporządkowania techniki formie i stworzyły integralne konstrukcje nośne, które same tworzyły formę wewnętrzną i zewnętrzną, Deutscher Werkbund i grupę De Stijl. W 1925 roku jego zaangażowanie w sprawy socjalne zaowocowało w projekty produkcji masowych domów mieszkalnych.
Budowano je wg 5 punktowego planu:
1. wolno stojące podpory,
2. swobodny plan,
3. ściany niezależne od szkieletu konstrukcyjnego,
4. fasady kurtynowe,
5. płaskie dachy z ogrodami.
Przykładem takiego planu jest luksusowa Willa Savoye w Poissy, 1919-31. W 1946r. Le Corbusier zaprojektował słynny Unite d`Habitation – wysoki budynek mieszkalny przeznaczony na ok. 1600 osób, wybudowany na filarach. W jego połowie znajdowało się centrum handlowe, a na dachu ogród, przedszkole i kawiarnia. Budynek ten posłużył jako wzór całemu trendowi budownictwa wysokościowego, który stanowił rozwiązanie wielu społecznych i ekonomicznych problemów powojennej Europy.
W tym czasie Mies van der Rohe wybudował w Stanach Zjednoczonych szereg biurowców, które ze względu na swoją prostotę były następnie kopiowane na całym świecie. Niewątpliwie najsłynniejszym z nich był Seagram Building w Nowym Jorku (1958) – stworzony we współpracy z Philipem Johnsonem – konstrukcja ze szkła i metalu, o doskonałych proporcjach, utrzymana w głębokich brązowych odcieniach, które przez długie lata „obowiązywały” później w tego typu budownictwie.
Styl międzynarodowy osiągnął w końcu rzeczywiście międzynarodowy status. W Londynie powstały Royal Festival Hall i inne modernistyczne budynki w rejonie South Bank, wybudowane w 1951 roku. NOWE KIERUNKI
Zwiastuny nowych kierunków w architekturze pojawiły się już w latach 50. Należały do nich budynki o wyraźnie rzeźbiarskim charakterze, takie jak kaplica w Ronchamp Le Corbusiera czy Gmach Opery w Sydney, zaprojektowany przez duńskiego architekta Jorna Utzona. Jednak Styl Międzynarodowy nie został zastąpiony przez jedną, dominująca ideę lub tendencję, a architekturę po 1970 r. Zwykło określać się terminem postmodernistyczna.Współczesne społeczeństwo nie może w całości zerwać z nowoczesną technologią i prefabrykatami, jednak – ogólnie rzecz ujmując – architektura postmodernistyczna jest bardziej wyczulona na indywidualne potrzeby ludzkie, takie chociażby jak potrzeba intymności. Niektórzy z architektów całkowicie odrzucili modernizm i wrócili do klasycyzmu. Inni przyjęli pewne elementy różnych tradycyjnych stylów i twórczo je połączyli – tego typu eklektyzm można często zaobserwować na przykładzie projektów centrów handlowych. Stanowią one część trendu zmierzającego do kreowania architektury, która byłaby fantazyjna i przyjemna w obcowaniu.