Pedagogika socjologiczna

Pedagogika socjologiczna jest to wielki nurt teoretyczny rozwijający myśl wychowawczą XX w. Ma ona na celu ukazanie społecznego i kulturowego charakteru oraz funkcję wychowania. Pokazuje, że jest to nieodzownym składnikiem życia, istnienia w społeczeństwie. Dlatego w tym celu powoływane są wszelkiego typu instytucje wychowawcze, a także kształcona jest specjalistyczna kadra nauczycielska, która niejako ma pełnić funkcję wychowawców. Zagadnienie społecznego charakteru i funkcji wychowania jest różnie nazywane np. przez Niemców jako pedagogikę społeczną albo pedagogikę socjologiczną a niekiedy też pedagogikę środowiskową. U nas upowszechnił się termin pedagogiki społecznej reprezentowany przez Helenę Radlińską. Natomiast w nauce anglosaskiej, czyli amerykańskiej występują dwa terminy – socjologia wychowania i socjologia wychowawcza. Pedagogowie określają ten nurt niekiedy mianem socjologizmu pedagogicznego.

Za twórcę socjologii wychowania określa się Emila Durkheim’a – twórcę szkoły socjologicznej. Jego prace i wykłady pośmiertnie zostały wydane przez jego ucznia Paula Fanconneta. Socjologiczna teoria wychowania Durkheim’a stała się najbardziej znaną i najbardziej wpływową teorią socjologii wychowania. On wychowanie spostrzegał jako fakt społeczny, który każdego dotknie. Jednakże każdy styka się z czymś innym ze względu na środowisko, w jakim się znajduje. Dlatego w każdym społeczeństwie system wychowania ma dwojaką postać: jest on równocześnie jeden i wieloraki. W wielorakim mieście nam się tyle różnych systemów wychowania ile jest różnych środowisk, a jeden jest, dlatego bo u podstaw tych systemów wychowań środowiskowych opiewa jeden wspólny ideał człowieka.

Ideał ten ma za zadanie rozbudzić w dziecku fizyczny i myślowy rozwój do odpowiedniego funkcjonowania w społeczeństwie, a także w grupie społecznej.
Durkheim definiuje wychowanie jako „… działaniem wywieranym przez pokolenie dorosłe ba te, które nie są jeszcze do życia społecznego dojrzałe. Zadaniem jego jest rozbudzić i rozwinąć w dziecku pewną sumę stanów fizycznych, intelektualnych i moralnych, których wymaga od niego społeczeństwo jako całość i środowisko szczególne, do którego jest przede wszystkim przeznaczone”.

W ten sposób socjologia wychowania zaczęła opisywać, analizować i badać czynniki społeczne warunkujące proces wychowawczy w różnych środowiskach wychowawczych.
Dla pedagogów bardzo ważne znaczenie miało też stanowisko Johna Deweya, który usiłował godzić w swych teoriach wychowanie indywidualistyczne z wychowaniem społecznym.
Dla polskiego rozwoju socjologii wychowania bardzo ważną rolę odegrał Florian Znaniecki. Dzięki niemu powstało dzieło, które nosi tytuł „Socjologia wychowania”. Zawarta w nim teoria dała początek rozkwitu socjologizmowi pedagogicznemu. Wychowanie dla niego jest postrzegane jako działalność społeczna, na którą składają się: podmiot, czyli wychowawca działający z ramienia grupy społecznej i przedmiot, czyli wychowanek jako kandydat do członka grupy.

Z zagadnień podjętych przez polską socjologie wychowania i pedagogikę na uwagę zasługują badania nad funkcjami wychowania i szkolnictwa Jana Stanisława Bystronia (1892-1964), Mariana Falskiego (18881-1974) oraz Józefa Chałasińskiego (1904-1979)

Bystroń wyodrębnił pięć grup zagadnień: ludnościowe, geograficzno – społeczne, ideologiczne, psychologiczno – społeczne, organizacyjne szkoły.

Marian Falski stworzył ośrodek badawczy zajmujący się organizacją szkolnictwa, siecią szkolną i statystyką oświatową. Powstały tam atlasy szkolnictwa i prace na temat „środowiska społecznego młodzieży i jej wychowania”. Fakt ten świadczy o tym, że został on powołany w 1941 r. jako jeden z czterech ekspertów Ligi Narodów.

Józef Chałasiński przeanalizował instytucję oddawania na wychowanie dzieci i młodzieży do domu obcego. Instytucja taka występuje u ludów pierwotnych, wychowaniu dworsko-rycerskim i rzemieślniczym . Chałasiński stwierdza zasadniczą różnicę między domem obcym a szkołą.. mianowicie dom obcy jest instytucja wychowawczą rodziny, a szkoła jest instytucją obcych sobie grup. Józef Chałasiński swoim 4 – tomowym dziele „Młode pokolenie chłopów” z 1938 r. przedstawia procesy wychowawcze w ruchu młodopolskim i kształtowaniem świadomości. Rozróżnił on dwa typy kultury – pańskiej i chłopskiej. Również nastąpiło zróżnicowanie typów osobowości – pana i chłopa.

Zmiany oświaty w Polsce Ludowej niosły za sobą niebezpieczeństwo i zaniedbania.

Jan Szczepański w książce „Socjologiczne zagadnienia wyższego wykształcenia” ujawnił fakt niekorzystnej selekcji społecznej w przechodzeniu młodzieży ze szkoły podstawowej do dalszego kształcenia, co decydowało, kto przechodzi i dochodzi do szkoły wyższej.

Szczególne osiągnięcie w okresie Drugiej Rzeczpospolitej i w okresie Polski Ludowej ma polska pedagogika społeczna i socjologia wychowania w badaniach różnych środowisk wychowawczych.

Twórczynią badań w Polsce była Helena Radlińska. Definiował ona tę dyscyplinę następująco: „Pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniu nauk o człowieku – biologicznych i społecznych z etyką i kulturoznawstwem, czyli teorią i historia kultury dzięki własnemu punktowi widzenia”. Istotę takiego pojmowania pedagogiki społecznej podtrzymywali: Ryszard Wroczyński i Aleksander Kamiński – czołowi przedstawiciele w ostatnich dziesięcioleciach.

Historyczne znaczenie mają badania Heleny Radlińskiej nad warunkami życia dziecka i społecznymi przyczynami powodzeń i niepowodzeń szkolnych. Badania nad dzieckiem wiejskim stwierdzają, że jest ono dalekie od upośledzenia, przeciwnie jego możliwości są różnorodne.

W latach 60 i 70 – tych nastąpiło ożywienie badań socjopedagogicznych, pociągnęło to za sobą poszerzenie obszaru badań pedagogiki społecznej i socjologii wychowania. W ramach Komitetu Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk powstał zespół badawczy pod nazwą „Funkcjonowanie systemu wychowawczego w środowisku” kierowane przez Stanisława Kowalskiego. Stał on się głównym inspiratorem socjologii wychowania w Polsce.

Polska socjologia i pedagogika środowisk wychowawczych w ciągu ostatniego ćwierćwiecza dorobiła się, co najmniej kilkunastu godnych uwagi dzieł i monografii. Do najważniejszych należy np. „Szkoła w środowisku wiejskim” Wiktora Szczerby. Z kolei środowisko wychowawcze wsi stało się przedmiotem zainteresowania i ciekawych badań Włodzimierza Wicławskiego (Przemiany środowiska wychowawczego wsi peryferyjnych) i Zbigniewa Kwiecińskiego (Funkcjonowanie szkoły w środowisku wiejskim. Stadium wsi peryferyjnej i Funkcjonowanie szkoły wiejskie w rejonie uprzemysłowionym).

Polska pedagogika i socjologia środowiska wychowawczego i jego głównych składników (rodziny, szkoły itp.) naświetliła wiele zagadnień edukacyjnych oraz wniosła i wnosi wiele użytecznych dla praktyki wychowawczej rezultatów badawczych, które pozwalają lepiej ją zrozumieć i racjonalnie wpływać na procesy wychowawcze. Okazuje się, że „system wychowawczy” w swoim środowiskowym funkcjonowaniu przybiera postać różnych układów i wykazuje różne stopnie integracji.

W rozmaitych środowiskach układy te różnią się przy tym ze względu na: źródło inicjatyw, zasadnicze ogniwa ich realizacji itp.

Za centralny problem w tym względzie można uznać zagadnienie socjalizacji, czyli proces wrastania młodzieży w społeczeństwo, procesu uczenia się i przyswajania sobie kultury, proces kształtowanie się osobowości społecznej młodzieży. Nowe światło na procesy socjalizacji rzuciły badania szczególnie amerykańskie nad tym jak kształtuje się osobowość jednostki w różnych kulturach. Podstawowym tego czynnikiem są wzory zachowań, język, mity, wierzenia, obyczaje itd.

We współczesnej polskiej socjologii jednym z czołowych przedstawicieli jest Antonina Kłoskowska, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Dla socjologii człowiek istnieje jako część procesu społecznego. Obiektywizuje ona go do pewnego stopnia zbliżając się do przyrodniczego spojrzenia na świat. Pedagogika bierze człowieka inaczej jako ośrodek zamkniętego układu, na którego dalszych kręgach znajdują się rozmaicie interesujące go sfery rzeczy i osób. W pierwszym przypadku mamy świat naturalny, pozbawiony środka odniesień, w drugim świat personalny posiadający tenże środek.

Rozmaite dziedziny i subdyscypliny pedagogiczne w mniejszym czy większym stopniu korzystają z rozmaitych dziedzin socjologii wychowania.
O konieczności współdziałania tego decyduje fakt, że zawsze „dążenie do ustalenia radykalnych przedziałów między rozmaitymi płaszczyznami” w celu ostrego rozgraniczenia przedmiotów badań poszczególnych nauk okazywało się niekorzystne, dlatego też odnieść to trzeba do wszystkich nauk zajmujących się wychowaniem – i nie tylko do tych nauk, stanowisko to, bowiem ma walor powszechny.