Warunki społeczno - polityczne, jakie wytworzyły się w pierwszej połowie XIX wieku na ziemiach polskich, narastanie ruchu spiskowego, skostnienie literatury klasycznej, wpływy zagraniczne - wszystko to przyczyniło się do nowego zwrotu w literaturze pięknej. Według Marii Straszewskiej, współautorki pozycji "Romantyzm. Pozytywizm", literatura klasyczna budziła w społeczeństwie polskim coraz więcej sprzeciwów, gdyż dążąc do ostrożnych reform społecznych, przeciwstawiając się ciemnocie i zacofaniu, przywiązując dużą wagę do podnoszenia oświaty i pielęgnowania języka ojczystego, w stosunku do zaborców przyjmowała postawę ugodową.
Umysły i serca twórców literatury XIX wieku zdominowało umiłowanie swobody, ludu i żądza walki.
To właśnie wyróżniło literaturę polską w sposób widoczny na tle literatury europejskiej i wycisnęło w niej swoiste znamię - gorący, żarliwy patriotyzm.
Niejednokrotnie w kwestii tej zajmował głos Adam Mickiewicz. W "Konradzie Wallenrodzie", ukazał on swoje stanowisko wobec współczesnej mu rzeczywistości. Pisząc o beznadziejnej sytuacji Litwy, nasuwał polskiemu czytelnikowi myśl o Polsce ujarzmionej przez zaborców. W książce "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza Zbigniew Libera podkreśla, że sytuacja głównego bohatera poematu była odzwierciedleniem tragizmu wielu polskich bojowników walczących o zrzucenie jarzma politycznej niewoli i zmuszonych do posługiwania się bronią podstępu i kłamstwa. Po krótkim okresie spokoju i pewnej stabilizacji Walter musiał porzucić żonę, "gdyż szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie". Odchodząc od najbliższych, był świadom swego dramatu i czekających go trudności. Dla wyższego celu Konrad poświęcił wszystko: miłość kobiety, własny honor i dobre imię. By zwyciężyć wroga, on - rycerz, musiał upodlić się, poniżyć we własnych oczach, musiał kłamstwem i zbrodnią sprzeniewierzyć się wyznawanej przez siebie religii. Mickiewicz stworzył wzór bohatera bezkompromisowego i niezłomnego, którego służba ojczystej sprawie, ma być sposobem skutecznej walki z wrogiem.
Z ideą patriotyzmu łączy się więc w utworze ściśle idea walki zbrojnej o niepodległość. Nie dziwi przeto fakt, jak czytamy w "Zarysie dziejów literatury polskiej" Jana Kleinera, że w okresie niewoli politycznej poemat Mickiewicza był pobudką do boju dla uczestników wielu powstań. Zbigniew Libera, w kontekście omawianej problematyki, wskazuje również na postać Halbana, który już wówczas, kiedy Konrad jest dzieckiem, budzi w nim świadomość narodową, a potem podtrzymuje go na duchu w chwilach słabość. W śpiewanej przez niego pieśni Mickiewicz wyraźnie określa zadania polskiej poezji, która ma budzić patriotyzm, chronić tradycję, być łączniczką między przeszłością a współczesnością. Można więc powiedzieć, że obok wzoru osobowego bohatera walczącego zbrojnie o niepodległość, równie ważnym w walce z wrogiem jest patriotyczna poezja ludowa, o której w Pieśni Wajdeloty czytamy: " O pieśni gminna! ty arko przymierza / Między dawnymi a nowymi laty; / w tobie lud składa broń swego rycerza, / Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty!".
"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza to dzieło, w którym również znajdujemy przeniknięte patriotyzmem dążenie do walki z wrogiem. Głównym zaś jego wyrazicielem jest Jacek Soplica. Poznajemy go jako "zawadiackiego paliwodę", którego gorąca miłość, porywczy temperament i doznana krzywda doprowadziły do popełnienia zbrodni. Od zabicia Stolnika rozpoczyna się w życiu Jacka przełom moralny, który wykuje w nim rycerza walki o wolność narodu. Jednak, jak słuszne zauważa Konrad Górski we wstępie do "Pana Tadeusza", główny bohater epopei nie jest samotnym bojownikiem w rodzaju Konrada Wallenroda. Jacek Soplica działa wśród mas szlachty zaściankowej i chłopstwa, pobudza ich patriotyzm, organizuje powstanie. Jest przeświadczony, że to jedynie słuszny sposób walki z wrogiem Nie wyrasta ten nowy mickiewiczowski bohater ponad ogół, lecz walczy najpierw w szeregach podobnych do niego żołnierzy - patriotów, a potem, jako emisariusz, pragnie uwieńczyć swoją działalność przygotowaniem powstania na Litwie. "Pan Tadeusz" daje więc czytelnikom nowy wzór walki z wrogiem, wzór działań mających na celu zjednoczenie sił narodu wokół wspólnego celu, jakim jest wyzwolenie ojczyzny.
Na polemiczny stosunek do poglądów na problem walki z wrogiem zwraca uwagę Stanisław Makowski w swoim opracowaniu "Kordiana" Juliusza Słowackiego, pisząc o tym, że nie zawiera on ideologii sprzecznej z poglądami Adama Mickiewicza, daje jednak bardziej wyraźne oświetlenie walki narodowowyzwoleńczej. W "Kordianie" zagadnienie powstania listopadowego występuje bardzo wyraźnie, a sam problem walki o wolność ojczyzny ujawnia się w czynach i przeżyciach bohatera. Słowacki próbuje znaleźć odpowiedź na to, jak skutecznie walczyć z wrogiem, poprzez negację idei indywidualnej walki. W swej działalności politycznej Kordian liczył tylko na własne siły, nie rozumiejąc, że z caratem może wygrać tylko cały naród. Utwór jest refleksją prowadzącą, według Makowskiego, do surowych wniosków na temat klęski tegoż powstania. Doszukując się jej przyczyn, Słowacki zdaje się wskazywać drogę tym patriotom, którzy ciągle jeszcze chcieli walczyć o wolną ojczyznę. Na plan pierwszy wysuwa się w dramacie nieudolność przywódców powstania, niewłączenie do walki ludu, a ogrom klęski podkreśla niedojrzałość psychiczną i moralną spiskowców. Jeśli więc Słowacki pokazuje w "Kordianie" przyczyny klęski powstania, to jednocześnie wskazuje sposób walki z wrogiem, który będzie wolny od błędów przeszłości. Oczywistą dla czytelnika staje się więc potrzeba działania według ustalonego programu, zakładającego bezkompromisową postawę wobec zaborców, a także takie zaplanowanie działań, które zaangażowałyby w walkę narodowowyzwoleńczą szerokie masy społeczeństwa z przywódcami stającymi na ich czele.
Niewątpliwie najtrudniej w twórczości polskich romantyków dopatrzyć się pomysłu na walkę z wrogiem narodu w dramacie Zygmunta Krasińskiego pt. "Nie - Boska komedia". Według Stanisława Makowskiego, pierwotnie treścią tegoż dramatu miała być tylko sprawa krytycznej oceny stosunku do rzeczywistości współczesnej. Już jednak w drugiej części wyraźnie zaczyna odzywać się nuta społeczna. Dokonuje się tu przełom w duszy Męża, który postanawia stanąć do walki z wrogami istniejącego porządku. W części trzeciej widzimy go już jako przywódcę obozu arystokracji walczącej z obozem Pankracego. Krasiński nie określa przy tym miejsca ani czasu akcji i w ten sposób nadaje poruszanym zagadnieniom charakter ogólny, dla wszystkich krajów istotny. Główny bohater utworu z nieszczęśliwego poety i męża staje się wodzem arystokratów walczącym za swoją klasę, a nie o sprawę ojczyzny. Jest jednak osamotniony, pogardza zarówno tymi, z którymi walczy, jak i tymi, którymi kieruje. Walka z wrogiem to u Krasińskiego obalanie stereotypów i konieczność rewolucyjnych przemian, prowadzących do ukształtowania nowego oblicza świata, a więc i ojczyzny.
Okres zaborów uwrażliwił czytelników i pisarzy na znaczenie tradycji niepodległościowej. Stanisław Brzozowski w swoim opracowaniu "Współczesna powieść polska (1906)", pisze o tym, że historia mała dostarczyć wzorów patriotyzmu, ukazać odrażające odstępstwa od sprawy narodowej. Wyraz temu dał Henryk Sienkiewicz w "Potopie". Widoczny tu jest wyraźnie patriotyzm pisarza, nakazujący kwestie polityczne i społeczne podporządkowywać idei narodowej. W tradycji historycznej upatrywał on wzory postępowania, etyczny ideał rycerskiego patriotyzmu oraz zasady narodowego solidaryzmu jako warunku oporu wobec zaborcy i w tym właśnie widział jedynie skuteczny sposób walki z wrogiem. Autorzy pracy "Literatura polska" - Bogusławska i Gruchalski, wskazują na najważniejszą przesłankę powieści, jaką było zwycięskie przetrwanie największego zagrożenia niepodległości. Los Kmicica budził wiarę w czytelnikach, iż bez względu na przeszłość, zawsze można sensem swojego życia uczynić służbę ojczyźnie. Jego służba była sposobem rehabilitacji w oczach współczesnych, a dla tych, którzy czytali o jego losach motywacją do działania opartą na wierze, że można służąc ojczyźnie osiągnąć szczęście osobiste. Służba i wierność ojczyźnie była więc sposobem walki z wrogiem.
Charakterystyka i porównanie sposobów walki z wrogiem w literaturze XIX wieku, dokonana na podstawie wybranych utworów, w odniesieniu do sytuacji społeczno - politycznej Polski ukazanej przez Stanisława Kieniewicza w "Historii Polski 1795-1918", prowadzi do następujących wniosków: walka z wrogiem stanowiła zawsze ważny motyw w życiu bohaterów, nadawała sens ich działaniom i w decydujący sposób wpływała na ich życie. W omówionych utworach, jak pisze Lech Słowiński w opracowaniu "Przed maturą" , poznajemy ludzi, dla których walka ta równała się sprzeniewierzeniu własnym ideałom i zasadom moralnym (Konrad Wallenrod). Dla innych (np. dla Jacka Soplicy) , służyła ona moralnej odnowie bohatera, który stara się walczyć z wrogiem jednocząc przeciw niemu naród. Walka z wrogiem to również wyciąganie wniosków z klęsk ponoszonych w przeszłości – co pokazuje „Kordian”, albo, tak jak u Krasińskiego w „Nie – Boskiej komedii”, nieunikniona konieczność widziana już nie tylko w płaszczyźnie narodowowyzwoleńczej, ale w płaszczyźnie społecznej. Inny sposób walki z wrogiem to trwanie w patriotycznej gotowości , tak jak trwał Kmicic w „Potopie”.
Sposoby walki z wrogiem ukazywane w literaturze ilustrują, jak zmieniała się wraz z upływem czasu i doświadczeniami historycznymi jej koncepcja, która zawsze jednak pokazywała, że patriotyzm może nadać życiu sens i uczynić człowieka wartościowym.
Bibliografia
Literatura podmiotu
Krasiński Z., Nie - Boska komedia, Wrocław, Warszawa, Kraków 1965
Mickiewicz A., Konrad Wallenrod, Warszawa 1964
Mickiewicz A., Pan Tadeusz, Wrocław, Warszawa, Kraków 1994
Słowacki J., Kordian, Warszawa 1991
Sienkiewicz. H., Potop, Warszawa 1991
Literatura przedmiotu
Bogusławska Z., Gruchalski A., Literatura polska, Warszawa 1966
Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1997
Kleiner J., Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974
Kulczycka - Saloni J., Straszewska M., Romantyzm. Pozytywizm, Warszawa 1990
Libera Z., "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza, Warszawa 1966
Makowski S. ”Nie - Boska komedia” Z. Krasińskiego, Warszawa 1991
Makowski S., "Kordian" Juliusza Słowackiego, Warszawa 1973
Słowiński L., Przed maturą, Poznań 1987
Literatura polska od średniowiecza do pozytywizmu pod red. J.Z. Jakubowskiego, Warszawa 1974