Rynek Finansowy

Wstęp

W odniesieniu do finansów poprzez rynek należy rozumieć obszar, na którym spotykają się:
v Dostawcy aktywów finansowych
v Nabywcy
v Aktywa finansowe podlegające obrotowi i ich cena
v Instytucje pośredniczące w obrocie np. giełda papierów wartościowych

Na rynku finansowym występują banki, instytucje ubezpieczeniowe, inne instytucje finansowe oraz osoby fizyczne.

Rynek finansowy najogólniej można podzielić na:
v Rynek pieniężny
v Rynek kapitałowy
v Rynek kredytowy

Podział rynku finansowego jest umowny, w związku z czym można spotkać różnego rodzaju podziały. Według innej klasyfikacji rynek finansowy dzieli się na: rynek pieniężny i kapitałowy, rynek papierów wartościowych, rynek walutowy.

Rynek pieniężny

Rynek pieniężny stanowi część szeroko pojmowanego rynku finansowego. Istotą tego rynku jest obrót instrumentami, których termin płatności (zapadalności) nie przekracza jednego roku. Jest to jednak okres umowny, wynikający z charakteru rynku finansowego danego kraju. Rynek pieniężny przekazuje pieniądz od podmiotu, który ma go w nadmiarze, do podmiotu, który go potrzebuje. Obrót dotyczy gotówki, pieniądza na rachunkach bankowych, a vista oraz rachunkach terminowych (jeżeli terminy lokat nie przekraczają jednego roku) i krótkoterminowych papierów wartościowych. Rynek pieniężny nie jest rynkiem jednolitym, ponieważ tworzą go różne produkty. Można zatem mówić o rynku depozytów bankowych, na którym banki lokują i przyjmują pieniądze oraz o rynku krótkoterminowych papierów wartościowych .
W warunkach polskiego rynku pieniężnego podstawowa część pieniądza gromadzona jest w bankach, stanowi zatem lokaty imienne nie podlegające obrotowi. Powszechnie stosowane na rynkach pieniężnych innych krajów certyfikaty depozytowe w Polsce dopiero się pojawiają.
Uwzględniając wielkość obrotów, to podstawę rynku pieniężnego tworzą przede wszystkim bony skarbowe emitowane przez Ministra Finansów, a następnie lokaty pieniężne na rynku międzybankowym, rynek weksli handlowych i czeków oraz rozwijający się rynek bonów depozytowych emitowanych przez banki.

Biorąc pod uwagę wielkość obrotu i rozwój nowych produktów najważniejszym podmiotem rynku pieniężnego są banki, ponieważ:
v Dominują w obrocie bonami skarbowymi
v Tworzą międzybankowy rynek depozytów pieniężnych
v Dyskontują weksle
v Prowadzą obrót czekowy
v Sprzedają certyfikaty depozytowe

Poza bankami dużą rolę na rynku pieniężnym odgrywa Skarb Państwa, reprezentowany przez Ministra Finansów. Konieczność finansowania deficytu budżetowego oraz obsługa szybko rosnącego długu publicznego zmusza Ministra Finansów do zadłużania się przez emisję bonów skarbowych i obligacji skarbowych.
Istotną rolę na rynku pieniężnym spełnia Narodowy Bank Polski. Jest on odpowiedzialny za politykę pieniężną państwa, wpływa na wielkość podaży pieniądza i cenę kredytu. Cele te osiąga za pomocą instrumentów, do których należą: kredyt redyskontowy, lombardowy oraz operacje otwartego rynku. Udzielając kredytów, NBP ustala własne stopy procentowe, które wpływają na kształtowanie się ceny pieniądza na rynku.
Przedsiębiorstwa w zbyt małym jeszcze stopniu finansują swoją działalność poprzez operacje na rynku pieniężnym, tylko nieliczne z nich uczestniczą w obrocie skarbowym papierami wartościowymi. Przedsiębiorstwa natomiast biorą udział w obrocie czekowym oraz wykorzystują możliwości związane z obrotem wekslowym.
Ludność w zasadzie nie uczestniczy w obrotach na rynku pieniężnym, ponieważ oszczędności gromadzi głównie na imiennych rachunkach bankowych.

Instrumenty rynku pieniężnego

Instrumenty rynku pieniężnego są zróżnicowane, można je dzielić wg różnych kryteriów np. udziału w obrocie, rodzaju i podobieństwa. Do instrumentów rynku pieniężnego można zaliczyć:

v Weksle
v Czeki
v Bony skarbowe
v Bony pieniężne NBP
v Certyfikaty (bony) depozytowe

Bony skarbowe

Zasady i tryb emisji bonów skarbowych reguluje ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz.U. nr 155, poz. 1014 z późn. zm.) oraz akty wykonawcze Ministra Finansów.
Zgodnie z ustawą wydatki budżetu państwa które nie znajdują pokrycia w jego dochodach, pochodzących przede wszystkim z podatków, opłat, ceł i innych wpływów, muszą być pokryte z innych źródeł. Deficyt budżetowy państwa, spłaty wcześniej zaciągniętych zobowiązań, udzielanie przez Skarb Państwa pożyczek oraz inne operacje, mogą być finansowane między innymi przez emisję skarbowych papierów wartościowych. Dopuszczalny limit zadłużenia z tytułu emisji skarbowych papierów wartościowych określa corocznie Sejm w ustawie budżetowej (państwowy dług publiczny nie może przekroczyć 3/5 produktu krajowego brutto).
Bony skarbowe nazywane inaczej wekslami skarbowymi to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Ministra Finansów w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych państwa. Należą do instrumentów bieżącego zaspokojenia popytu państwa na pieniądz.
Cechą charakterystyczną bonów skarbowych jest to, że nie ma określonej jednorazowej wartości emisji, zależy ona od potrzeb finansowych państwa.
Bony skarbowe, jako że są papierami wartościowymi krótkoterminowymi, mają określony termin zapadalności w tygodniach.

Weksle skarbowe emitowane są na okresy:
v 4 tygodni
v 8 tygodni
v 13 tygodni
v 26 tygodni
v 39 tygodni
v 52 tygodni

ustawa umożliwia również emisję weksli skarbowych również w terminie wykupu 1 dzień, 2 dni, 14 dni z tym, że nabywcą tych bonów może być tyko Narodowy Bank Polski.
Bony skarbowe oferowane są nabywcom w trzech nominałach: 10 tys. zł, 100 tys. zł oraz 1 mln. zł. Cenę nominalną bonów ustala się na podstawie przetargów, które odbywają się w pierwszy dzień tygodnia. Cena nominalna pomniejszana jest o oprocentowanie ustalone przez nabywców. Cena ta musi być zaakceptowana przez Ministra Finansów. Agentem emisji przy sprzedaży bonów skarbowych jest Narodowy Bank Polski.
Sprzedaż bonów skarbowych realizowana jest z dyskontem (zakup po cenie niższej od nominalnej wartości bonu) i właśnie ta stopa dyskonta stanowi przedmiot przetargu pomiędzy potencjalnymi nabywcami. Nabywcy w zgłaszanych ofertach deklarują cenę w złotych za każde 100 zł. wartości nominalnej bonów. W ramach oferowanej na przetargu puli bonów sprzedawane są one tym oferentom, którzy zaproponują najniższą stopę dyskonta, czyli najwyższą cenę. Informacja o wynikach aukcji drukowana jest w następnym dniu w gazecie „Rzeczpospolita”. W drugim dniu po aukcji, autorzy przyjętych ofert zgłaszają się do oddziałów okręgowych NBP, aby dokonać zapłaty i otrzymać bony.
W przypadku zakupu bonów skarbowych oferent kieruje się dwoma stopami, które pozwolą mu dokonać wybory konkretnej emisji bonów oraz dadzą możliwość porównania opłacalności i inwestowania w bony, w porównaniu z innymi miejscami inwestowania. Tymi stopami są: stopa dyskonta i stopa przychodu.

Stopa dyskonta jest miarą pieniądza, określającą opłacalność konkretnej inwestycji i wyznaczana jest przez oferenta. Nie jest to miara uniwersalna, ponieważ emitent nie zawsze przyjmuje ofertę złożoną przez oferenta. Natomiast stopa przychodu określa średni zysk uzyskany z bonów skarbowych. Dla obliczenia stopy przychodu duże znaczenie ma okres, na jaki dokonuje się inwestycji. Generalnie obowiązuje prawidłowość: im dłuższy okres lokaty pieniężnej w bony, tym wyższy musi być zysk. Zarówno stopa dyskonta i stopa przychodu są wielkościami służącymi do porównania alternatywnych możliwości inwestowania.

Bony skarbowe podlegają wykupowi według wartości nominalnej po upływie okresu, na jaki bon skarbowy został sprzedany. Bon skarbowy wygasa, jeżeli nie zostanie przedstawiony do wykupu w ciągu roku od daty wykupu.
Podstawową zaletą bonów skarbowych jest to, że należą do tzw. inwestycji pewnych, gdyż nie istnieje w tym przypadku niebezpieczeństwo niewypłacalności ich emitenta. Zasadą jest, że „państwo nie może zbankrutować” i za wykup papierów wartościowych Skarb Państwa odpowiada całym swoim majątkiem.
Bony skarbowe służą często jako zabezpieczenie roszczeń wynikających z różnych transakcji dokonywanych na rynku finansowym i kapitałowym (np. zabezpieczenie przy udzielaniu kredytu lombardowego). Papiery te postrzegane są jako atrakcyjna lokata kapitału, dlatego też cieszą się zainteresowaniem określonej grupy inwestorów profesjonalnych, np. funduszy emerytalnych, zobligowanych z mocy prawa do lokowania części aktywów w papierach skarbowych, funduszy inwestycyjnych otwartych i zamkniętych.
W celu ograniczenia nadmiernej spekulacji, która jest niekorzystna dla Skarbu Państwa, przyjęto określone zasady w obrocie bonami skarbowymi:
v Jeden inwestor może złożyć maksymalnie 5 ofert na bon o danym terminie wykupu,
v Nałożono rygory odnośnie zakupu bonu po przetargu: jeśli inwestor nie zapłaci do drugiego dnia za bon po przetargu traci 1/3dyskonta, jeśli nie zapłaci do trzeciego dnia traci 2/3 dyskonta, jeśli nie zapłaci po trzecim dniu, to uznaje się, że zrezygnował z zakupu i jest odsunięty od udziału w przetargach na okres 1 roku,
v Bon nie ulega umorzeniu w razie jego utraty.


Rynek kapitałowy

Rynek kapitałowy jest elementem rynku finansowego. Na rynku tym podejmowane są decyzje finansowe uczestników rynku, do których należą przedsiębiorstwa, instytucje finansowe oraz osoby fizyczne. Zadaniem rynku kapitałowego jest przekształcenie wolnych środków pieniężnych w inwestycje. Rynek kapitałowy aktywnie uczestniczy w finansowaniu prywatnych i państwowych potrzeb inwestycyjnych.

Rynek kapitałowy składa się z:
v Rynku papierów wartościowych,
v Rynku hipotecznego (hipoteka na grunty i budynki),
v Rynku długoterminowych pożyczek bankowych.


Uczestnicy rynku kapitałowego

Podstawowymi elementami rynku kapitałowego są uczestnicy rynku tzn. oferenci wolnych kapitałów (inwestorzy), oraz poszukujący tych kapitałów. Uczestników rynku kapitałowego najogólniej można podzielić na dwie grupy:

Uczestników (inwestorów) profesjonalnych nazywanych również instytucjonalnymi, wśród których największe znaczenie mają:

a) banki:
- centralny, wykonujący swoje ustawowe zadania np. oferowanie i skupowanie od banków instrumentów finansowych, interwencje na rynkach walutowych,
- komercyjne, które szukają dla siebie możliwości dobrych inwestycji np. środki uzyskane z rynku kapitałowego przeznaczają na zwiększenie wykonywanych przez siebie operacji aktywnych (zwiększenie akcji kredytowej)
b) Inne instytucje
Które posiadają „wolne” środki finansowe, które wykorzystują w celu osiągnięcia coraz większych zysków:
- firmy ubezpieczeniowe
- fundusze emerytalne
- fundusze inwestycyjne (instytucje zbiorowego inwestowania)
- fundusze venture capital (fundusze wysokiego ryzyka)

Instytucje zbiorowego inwestowania można podzielić na dwa rodzaje:
v Fundusze otwarte
v Fundusze zamknięte

Fundusz otwarty (fundusz powierniczy) jest instytucją emitującą jednostki uczestnictwa, które może nabyć każdy uczestnik. Jednostki uczestnictwa są emitowane w miarę wzrostu popytu. W przypadku otwartego funduszu nie ma ograniczenia liczby uczestników. Uczestnikami funduszy powierniczych otwartych są inwestorzy posiadający niewielki kapitał oraz niewielką znajomość rynków. Zamiast zarządzać bezpośrednio papierami wartościowymi, inwestor zwraca się do wybranego funduszu powierniczego który kupuje dla swoich członków papiery wartościowe. Każdy klient posiada część zarządzanego wspólnie pakietu papierów wartościowych.

Fundusz zamknięty działa jak spółka akcyjna lokująca pieniądze na rynku i zarządzająca nimi. Uczestnik funduszu posiada jego certyfikaty inwestycyjne, dające podobne prawa majątkowe jak akcje zwykłe. Pewną odmianą funduszu zamkniętego w Polsce są Narodowe Fundusze Inwestycyjne.


Różnice pomiędzy funduszami otwartymi i funduszami zamkniętymi

Forma Fundusz zamknięty Fundusz otwarty
Jednostki uczestnictwa · Emituje certyfikaty inwestycyjne· Fundusz nie może nabyć własnych certyfikatów · Emituje jednostki uczestnictwa· Fundusz może umorzyć jednostki uczestnictwa
Uczestnicy Posiadacze certyfikatów, których jest ograniczona liczba Nieograniczona liczba uczestników, którzy nie są akcjonariuszami
Wycena jednostki uczestnictwa Cena certyfikatów ustalona na giełdzie Dokonywana codziennie przez fundusz
Przystąpienie Zakup certyfikatu w ofercie publicznej lub na giełdzie Zakup jednostek uczestnictwa w biurze maklerskim


Uczestników (inwestorów) nieprofesjonalnych do których zaliczane są osoby fizyczne.

Inwestorów można również podzielić, biorąc pod uwagę sposób zachowania się ich na rynku (tzw. filozofię inwestycyjną) i tak można wyłonić dwie zasadnicze kategorie:
Inwestorzy bierni, którzy nabywają papiery wartościowe, traktując je jako lokatę długoterminową, przynoszącą korzyści w postaci dywidendy lub odsetek.
Inwestorzy czynni, poszukujący zarobku głównie dzięki częstej wymianie posiadanych walorów na podstawie tendencji zmian ich kursów. Ta grupa inwestorów decyduje o dynamice rynku i skali dokonywanych zmian.



Instrumenty rynku kapitałowego

Do instrumentów rynku kapitałowego należą papiery wartościowe o charakterze: wierzycielskim (np. obligację), własnościowym (akcje), praw pochodnych (kontrakty terminowe).

Papiery wartościowe jako dokumenty potwierdzające istnienie określonego prawa majątkowego, można podzielić ze względu na różne kryteria. Do najważniejszych z nich należą:
1) otrzymywany dochód
· papiery wartościowe dywidendowe – np. akcje
· papiery wartościowe procentowe – np. obligacje
· dowodowe – np. bilety, cegiełki
2) przenoszenie tytułu własności:
· na okaziciela – zmiana właściciela na zasadzie wręczenia papieru wartościowego np. akcje
· na zlecenie – zmiana właściciela następuje poprzez indos np. weksel
· papiery wartościowe imienne – własność przenoszona poprzez pisemne zrzeczenie się uprawnień z dokumentu na rzecz danej osoby tzw. cesja wierzytelności
3) rodzaj uosabianego prawa majątkowego:
· prawa wierzytelności pieniężnych np. obligacje, weksle, czeki
· prawa współwłasności majątkowej np. akcje.

Papiery wartościowe, będące przedmiotem obrotu na rynku kapitałowym mogą być nabywane na rynku publicznym i niepublicznym.

Rynek niepubliczny to rynek pozagiełdowy, np. międzybankowy.

Rynek publiczny to rynek, który musi spełniać określone warunki, tzn. na rynku tym proponuje się do nabycia lub nabywane są papiery wartościowe, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu, a propozycje składane są bezimiennie lub imiennie do ponad 300 osób.

Ustawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi z dnia 28 sierpnia 1997 r. dopuszcza możliwość niezachowania powyższych warunków w następujących sytuacjach:
v Proponowanie papierów wartościowych w wyniku postępowania upadłościowego i egzekucyjnego,
v Proponowanie nabycia własnych akcji przez spółkę w celu ich umorzenia,
v Proponowanie nabycia akcji nie dopuszczonych do obrotu publicznego dotychczasowym akcjonariuszom z tytułu prawa poboru,
v Udostępnienie nabycia akcji Jednoosobowych Spółek Skarbu Państwa pracownikom tych spółek.

Podmiot, który chce wprowadzić papiery wartościowe do publicznego obrotu musi mieć na to zgodę Komisji Papierów wartościowych i Giełd (KWPiG). Obowiązek ten nie dotyczy papierów wartościowych emitowanych przez Narodowy Bank Polski i Skarb Państwa..

Rynek publiczny dzieli się na:
v Rynek pierwotny
v Rynek wtórny

Rynek pierwotny to rynek, na którym emitent oferuje inwestorom swoje papiery wartościowe. Publiczną sprzedaż może prowadzić sam emitent, lub może korzystać z pośrednictwa usługowego np. biura maklerskiego.
Rynek wtórny nazywany jest publicznym obrotem wtórnym. Sprzedaż walorów i ich kupno następuje pomiędzy inwestorami rynku. Na rynku wtórnym emitent już nie występuje. Wtórny obrót papierami wartościowymi odbywa się na rynku regulowanym – giełdzie papierów wartościowych.

Giełda papierów wartościowych to zespół osób, urządzeń i środków technicznych, zorganizowany w taki sposób, że przy kojarzeniu ofert kupna i sprzedaży walorów wszyscy uczestnicy rynku papierów wartościowych mają jednakowy dostęp do informacji rynkowej w tym samym czasie, przy zachowaniu jednakowych warunków zbywania i nabywania praw.
Giełda papierów wartościowych funkcjonuje w Polsce od 16 kwietnia 1991 roku na mocy ustawy z 22 marca 1991 roku „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszami powierniczymi”.
Przy tworzeniu polskiego publicznego rynku papierów wartościowych przyjęto zasadę dematerializacji obrotu. Oznacza ona, że papiery wartościowe nie istnieją fizycznie w postaci in natura. Właściciel dostaje jedynie świadectwa depozytowe lub wyciąg z rachunku, potwierdzające posiadanie papieru wartościowego (waloru). Sam papier wartościowy istnieje w postaci zapisu komputerowego w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych. Obrót walorami odbywa się poprzez ich przelew z jednego konta na drugie. Zasada ta znacznie ułatwia obrót papierami wartościowymi i sprawia, że nie ma problemów z ich przechowywaniem i transportem.
Transakcje na giełdzie zawierane są za pośrednictwem maklerów zatrudnionych w biurach maklerskich. Biuro maklerskie działa we własnym imieniu. Oznacza to, że bierze na siebie odpowiedzialność za realizację prawidłowo wypełnionego zlecenia kupna lub sprzedaży papierów wartościowych. W stosunku do swojego klienta odpowiada również za błędy popełnione przez inne podmioty rynku papierów wartościowych.
Pod koniec 2000 roku na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie wdrożono nowy system informatyczny WARSET. Wprowadzeniu nowego systemu towarzyszyła nie tylko zmiana komputerów i oprogramowania, lecz zmiana systemu przeprowadzania notowań i przebiegu sesji giełdowej. Efektem wprowadzenia nowego systemu było podzielenie notowań na giełdzie spółek na trzy grupy, przy czym każda z tych grup ma odmienny system notowań.

Podstawowe grupy notowań spółek na GPW.

1. EKSTRAKLASA – NC (notowania ciągłe)
największe spółki akcyjne
papiery NFI
wszystkie spółki zakwalifikowane przez GPW do segmentu innowacyjnych technologii (SiTech)
obligacje
certyfikaty inwestycyjne
instrumenty pochodne (kontrakty terminowe, warranty)

2. grupa 2F (dwukrotny fixing)
w grupie tej znajdują się akcje spółek z rynku równoległego. System notowań oparty jest na dwóch fixingach – o godzinie 1115 i 1500.
3. grupa 1F (jeden fixing)
w tej grupie znajdują się akcje spółek o najniższym