Cesarstwo Rzymskie

POCZĄTEK I KONIEC

Początki Rzymu są owiane tajemnicą. Istnieje obecnie wiele legend opowiadających o powstaniu Rzymu. Jedna z nich mówi, że miasto zostało założone przez bohatera wojny trojańskiej - Eneasza. Po zdobyciu i zburzeniu Troji miał on przybyć do krainy zwanej Lancjum. Wkrótce potem zmarł, co spowodowało długotrwałe walki o zdobycie władzy pomiędzy jego potomkami. Zwycięzca oddał córkę pokonanego - Reę na służbę bogini Weście. Wkrótce urodziła bliźnięta (Romulusa i Remusa). Władca Lacjum dowiedziawszy się o narodzinach chłopców, nakazał zabicie ich poprzez wrzucenie do rzeki Tyber. Matka włożyła ich do wiklinowego kosza. Jednak koszyk nie popłynął wraz z prądem rzeki, gdyż zaczepił się o gałąź. Odnalezione zostały przez wilczycę, która je wykarmiła i przekazała na wychowanie pastuchowi królewskiemu. Istnieje przekonanie, że ów wilczycą mógł być władca piorunów - Zeus. Gdy chłopcy dorośli, wywiązała się między nimi walka, w której to Romulus zabił swojego brata Remusa. Romulus wybudował miasto nazwane od jego imienia Roma, czyli Rzym.

Najstarsze ślady osadnictwa jakie do tej pory odnaleziono nad rzeką Tyber datuje się między 1000, a 800 r. p.n.e. Rzym, prawdopodobnie powstał w 753 p.n.e. Do niedawna data ta była niemal jednomyślnie kwestionowana przez specjalistów. Sami Rzymianie nie byli w tym względzie zgodni. Wspomniane datowanie jest autorstwa Warrona, badacza dziejów minionych, który żył w I w. p.n.e. Zyskało ono popularność dzięki monumentalnemu dziełu Liwiusza, który posłużył się datą użytą przez Warrona, pisząc swoje Dzieje Rzymu od założenia miasta. W niemal dwa tysiące lat po śmierci Liwiusza zyskała ona jednak zadziwiające potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych, prowadzonych na przełomie lat 80. i 90. XX w. przy drodze prowadzącej z Forum na Palatyn.

Carandini, włoski archeolog badający ten rejon, stwierdził istnienie przy zboczu Palatynu śladów muru powstałego około połowy VIII w. p.n.e. Badania te nie wskazują wprawdzie dokładnej daty powstania miasta nad Tybrem, jednak potwierdzają istnienie w tym miejscu skupiska o miejskim charakterze już w tak wczesnym okresie. Miejsce było zresztą wyjątkowo szczęśliwie dobrane. Znajdowała się tu najwygodniejsza, patrząc od strony ujścia rzeki, przeprawa przez Tyber. Musiała więc prowadzić tędy droga wiodąca do nadbrzeżnych salin, miejsca pozyskiwania soli, niezbędnej dla górskich plemion sabelskich zajmujących się hodowlą bydła i owiec. Droga ta prowadziła zarazem w kierunku miast południowej Etrurii. Zakole Tybru tuż przy wyspie dawało wygodny port, do którego przybijać mogły fenickie i greckie statki z towarami różnego rodzaju. Innymi słowy było to wymarzone miejsce na ośrodek handlowy.

Osada palatyńska po mniej więcej stu latach połączyła się z drugą wioską, zamieszkałą przez Sabinów, skupioną na zboczach Kwirynału i Kapitolu. Oddzielające te dwie wspólnoty bagno zasypano i w ten sposób powstał jeden z najbardziej znanych na świecie punktów turystycznych Rzymu - Forum Romanum. Przez pierwsze 250 lat swego istnienia Rzym był monarchią. W II połowie VI w. pod berłem rodu Tarkwiniuszy osiągnął pozycję jednej z najpotężniejszych monarchii na Półwyspie Apenińskim. W mieście krzyżowały się wówczas różnorakie wpływy kulturowe. Niezwykle silnie swą obecność zaznaczyła kultura etruska, lecz w sztuce tego okresu widać również wyraźnie wpływy greckie i fenickie. Język i kultura latyńska nie zniknęły jednak, stanowiły o odrębności Rzymu w porównaniu z innymi, kwitnącymi wówczas ośrodkami miejskimi na terenie Italii. Miasto wyróżniała największa świątynia w tzw. stylu etruskim poświęcona bogu bogów Jowiszowi, powstała w ostatnich latach istnienia monarchii. Do końca dziejów Rzymu uważano, że podstawowe z jego instytucji społecznych i politycznych stanowiły dzieło poszczególnych władców.

Pierwsza wielka cywilizacja italska. Istniała między VII a II wiekiem p.n.e. W szczytowym okresie swojego rozwoju (VI wiek p.n.e.), dzięki sojuszowi z Kartaginą, panowała nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego. Od roku 616 do 509 p.n.e., królowie etruscy zasiadali na tronie rzymskim.
Cywilizacja etruska wywarła ogromny wpływ na Rzym. Rzymianie zapożyczyli od Etrusków: przepisy procedury sądowej, triumfy, alfabet, sztukę budowania świątyń, realizm w rzeźbie i malarstwie, wróżbiarstwo. Im też prawdopodobnie zawdzięcza się ustanowienie trzech organów władzy w królestwie, w postaci: króla, zgromadzeń kurialnych i senatu.

Po upadku monarchii (509 p.n.e.) Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go zarówno spory wewnętrzne, jak też wojny ze schodzącymi w doliny górskimi plemionami sabelskimi Ekwami i Wolskami. Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 p.n.e. Praw Dwunastu Tablic, pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego. Kodyfikacja ta zuniformizowała społeczeństwo rzymskie. Wskazują na to wyraźnie wyniki badań archeologicznych. Dysponujemy licznymi zabytkami poświadczającymi występowanie na terenie Rzymu rozwiniętej kultury arystokratycznej, czerpiącej wzory z Grecji, Etrurii i Fenicji. W znaleziskach pochodzących z VI i I połowy V w. p.n.e. występuje licznie ceramika sympozjalna, która zanika po tym okresie.

Od wprowadzenia Praw Dwunastu Tablic, Rzym przez długie lata będzie prymitywnym pod względem kulturalnym i nastawionym na podboje zewnętrzne społeczeństwem chłopskim. W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło również do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne czterysta z górą lat. Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów wybieranych na okres jednego roku. Kolegialność i stosunkowo krótki okres sprawowania konsulatu utrudniały przejęcie władzy przez jednostkę. Usankcjonowano również istnienie ciała doradczego przy konsulach czyli senatu. W jego skład wchodzili naczelnicy najważniejszych rodów, które w społeczeństwie rzymskim odgrywały kluczową rolę. Sukcesy w wojnach z najazdem ludów sabelskich skłoniły Rzym do uderzenia na północ. Zdobyto Fideny miasto przy którym znajdowała się główna obok Rzymu przeprawa przez Tyber.

Podbój ten stanowił tylko preludium dla znacznie ważniejszego osiągnięcia militarnego, czyli zwycięskiej wojny z Wejami. Weje to najbliższy etruski sąsiad Rzymu miasto o podobnych rozmiarach, bogactwie i zasobach ludzkich. Zdobycie go spowodowało podwojenie terytorium Rzymu. Przez pewien czas nie było wiadomo, co z tak ogromną zdobyczą zrobić. Ruchomy majątek Wejentynów rozszabrowali rzymscy wojownicy, ale co z ziemią? Trzeba było wielkiego wstrząsu psychicznego, by problem ten rozwiązać, a stało się to po zdobyciu Rzymu przez Galów. Galowie po dramatycznej klęsce armii rzymskiej nad rzeką Allią zdobyli miasto w 386 p.n.e. Opuścili je dopiero po otrzymaniu okupu wypłaconego przez sojusznika Rzymu Caere. Wkrótce potem tereny zdobyte przez Rzym na Wejentynach zostały rozdzielone pomiędzy rzymskich mężczyzn. Tym samym Rzym stał się miastem pozbawionym na pewien czas bezrolnych obywateli. W tym samym czasie zaostrzyła się walka pomiędzy starą arystokracją patrycjuszowską, a obywatelami o znacznych majątkach, lecz pozbawionymi odpowiedniego pochodzenia, skupionymi w opozycyjnej względem patrycjuszowskiego państwa organizacji plebejskiej. Następne sto lat zajęło Rzymowi podporządkowanie Italii.

Kolejne ludy i państwa schylały głowy pod jego jarzmo. Rzymianie konfiskowali znaczną część ziemi pokonanych przeciwników i tworzyli na tym terenie kolonie wojskowe. Jednocześnie zawierali sojusze wojskowe z pokonanymi wrogami, dla których jedyną często szansą na odzyskanie majątku było współuczestniczenie w rzymskich podbojach i wzięcie udziału w kolejnych kolonizacjach. W ten sposób połączona armia, składająca się z Rzymian i ich sprzymierzeńców, rosła w siłę z roku na rok. Podbój łączył wszystkie grupy społeczne Wiecznego Miasta. Zwykli obywatele bogacili się i zyskiwali ziemię. Arystokracja zdobywała sławę, która w systemie rodowym, przy słabo rozwiniętej gospodarce monetarnej, stanowiła o pozycji społecznej i prestiżu otaczającym jednostkę. Zwycięska wojna, zakończona triumfem, czyli specjalną procesją, która przechodziła przez Rzym i kończyła się na Kapitolu, stanowiła marzenie każdego arystokraty.

Pełne panowanie Rzymu nad Półwyspem Apenińskim zagwarantowało zwycięstwo nad Samnitami w szeregu ciężkich wojen toczonych w 2. połowie IV w. i na początku III w. p.n.e. Kulminacyjnym momentem tej walki było zwycięstwo pod Sentinum (295 p.n.e.) nad połączoną armią Galów i Samnitów. Po ich pokonaniu na drodze Rzymian pozostał już tylko Tarent. Miasto to wezwało w 280 p.n.e. na pomoc jednego z najlepszych wodzów starożytności Pyrrusa, króla Epiru. Pokonał on Rzymian w dwóch kolejnych bitwach, pod Herakleją i Ausculum, ponosząc jednak przy tym ogromne straty. Nie rozstrzygając wojny przeniósł działania zbrojne na Sycylię, występując przeciwko Kartaginie. Po powrocie do Italii poniósł w 275 p.n.e. klęskę w starciu z Rzymianami pod Benewentem i pozostawił Tarent samemu sobie. Miasto skapitulowało w 272 p.n.e. Po pokonaniu Tarentu, shołdowaniu Apulii i Messapii (266 p.n.e.) oraz zdobyciu ostatniego wolnego miasta etruskiego Volsinii (264 p.n.e.), Rzym panował nad całą Italią aż do północnego łuku Apeninów, za którym zaczynały się terytoria galijskie.

Problem wyposażenia weteranów kończących służbę w armii rzymskiej stał się nieustającym zarzewiem konfliktu i w ostatecznym rozrachunku był jedną z najważniejszych przyczyn upadku Republiki. Żołnierze, nie dysponując żadnymi gwarancjami ze strony państwa, mogli pokładać nadzieję na spokojną starość jedynie w działalności swoich wodzów. To uzależnienie ułatwiało wykorzystywanie państwowej armii do celów prywatnych. Rozpoczął się okres wojen domowych. Wielcy protagoniści tych czasów Mariusz, Sulla, Cezar, Pompejusz, Krassus, Oktawian, Lepidus, Antoniusz dążyli początkowo do zyskania osobistej sławy, podobnie jak ich przodkowie przez wieki, później jednak walka toczyła się już o osobiste bezpieczeństwo.

Przegrani w wojnie domowej nie mieli prawa dalej istnieć. Z pierwszego starcia w latach 80. I w. p.n.e., pomiędzy Mariuszem i Sullą, zwycięsko wyszedł Sulla, który przeprowadził szeroko zakrojoną reformę ustroju. Po krótkich samodzielnych rządach złożył władzę i wycofał się z życia publicznego. Wkrótce potem zmarł naturalną śmiercią. Druga z wojen domowych toczyła się pomiędzy Pompejuszem a Cezarem. Pompejusz poniósł klęskę pod Farsalos (48 p.n.e.) i wydawało się, że Cezar stanie się jedynowładcą. W idy marcowe 44 p.n.e. Cezar został zamordowany. Mordercy chcieli przywrócić dawne zasady rządzące republiką, ale przeliczyli się. Cezar zyskał ogromną popularność i jego reformy miały poparcie społeczne. Mordercy musieli schronić się na Kapitol, by uniknąć samosądu. Władzę w mieście przejęli cezarianie. Pomiędzy nimi właśnie doszło do ostatecznej rozgrywki, w wyniku której republika upadła i powstał nowy ustrój zwany przez współczesnych badaczy pryncypatem.

Wprowadził go w życie Oktawian August, przybrany syn Cezara, mierny wódz, lecz genialny polityk i administrator. Wkrótce po zwycięstwie nad flotą Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum (31 p.n.e.), "odnowił republikę" (27 p.n.e.) wprowadzając system rządów oparty na naczelnym zwierzchnictwie nad armią, władzy trybuńskiej (od 23 p.n.e.) oraz urzędzie najwyższego kapłana, które sprawował cesarz. August ograniczył liczbę senatorów do 600, wprowadził rozdzielenie dwóch stanów: ekwickiego i senatorskiego. Ekwici stali się podstawą administracji cesarskiej, obejmując stanowiska zakazane dla senatorów (najważniejsze to prefekci: floty, dostaw zboża, Egiptu oraz gwardii pretoriańskiej). Prowincje rzymskie zostały podzielone na senatorski i cesarski. Pojawił się również już wówczas kult cesarski, silny zwłaszcza w prowincjach, początkowo związany z kultem bogini Romy. August zapewnił swoim żołnierzom odprawę po zakończeniu służby. Pozwalała ona na spokojne ułożenie życia. Żołnierze nie będący przed wstąpieniem do armii obywatelami rzymskimi, otrzymali w nagrodę również pełne prawa obywatelskie. August zakreślił także granice imperium rzymskiego, które w toku dziejów uległy niewielkim tylko modyfikacjom. Po klęsce Warusa w Lesie Teutoburskim w Germanii, granice Cesarstwa oparły się o rzeki: Eufrat, Ren i Dunaj. Jedynymi, którzy powiększyli jeszcze jego zasięg byli: Klaudiusz zajął Brytanię i Trajan, Dację, Mezopotamię.

Po śmierci Augusta stopniowo powiększał się zakres władzy cesarskiej. Senat tracił na znaczeniu. Najwspanialszy okres w dziejach cesarskiego Rzymu to czasy tzw. dynastii Antoninów. Okresowi stabilności politycznej towarzyszył rozwój gospodarczy, widoczny przede wszystkim w miastach. Stopniowo poszerzał się zasięg języka łacińskiego, przede wszystkim poprzez osadnictwo weteranów, którzy w armii musieli posługiwać się łaciną. Powszechne było również rzymskie prawo i szkolnictwo. Doszło dzięki temu do kulturowej unifikacji zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. W 212 n.e. proces ten był już tak zaawansowany, że cesarz Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. W III w. nastąpił ostry kryzys, nasilony w latach 235 - 270. Imperium wyniszczały ciągłe wojny domowe, którym towarzyszyły najazdy barbarzyńców. Zwalczające się armie siały spustoszenie wśród cywilów i wyludnienie dotknęło całe regiony (najbardziej ucierpiały Galia, Dacja, Mezja i Tracja). Wielu ludzi straciło również życie w wyniku przeciągającej się zarazy. Postępująca inflacja i spadek wartości monety niszczyły gospodarkę. W życiu religijnym pojawił się nowy czynnik, chrześcijaństwo, które w tym okresie znajdowało się w opozycji do władzy cesarskiej. Odnowicielem cesarstwa stał się Dioklecjan, który przeprowadził daleko idące reformy w armii i życiu politycznym cesarstwa. Dokonał pełnej deifikacji władzy cesarskiej, powiększył liczbę prowincji i w ten sposób ułatwił administrowanie nimi.

Całe imperium podzielił na dwie części: Wschodnią i Zachodnią, tworząc w ten sposób podwaliny pod ostateczny podział cesarstwa, do którego doszło ponad sto lat później. Wzmocnił też obronę granic poprzez rozbudowę systemu fortyfikacji i stworzył armię taktyczną, której zadaniem było wzmocnienie sił nadgranicznych w najbardziej zagrożonych rejonach kraju. Wojsko rzymskie w coraz większym stopniu składało się z synów byłych żołnierzy i oddziałów barbarzyńskich. Dioklecjan wprowadził również ceny maksymalne na wiele produktów, próbując ograniczyć w ten sposób inflację. Konstantyn Wielki, kolejny z wielkich władców Późnego Cesarstwa, doprowadził do przemiany religijnej silnie faworyzując zwalczane dotąd chrześcijaństwo. Kontynuował też reformy Dioklecjana w sferze wojskowej. Nieśmiertelność zyskał jednak dzięki założeniu, na miejscu dawnego miasteczka Bizancjum, nowej stolicy cesarskiej: Konstantynopola. Jeden z następców Konstantyna, Julian, próbował odwrócić tok dziejów i odnowić religię pogańską. Jednak panował za krótko (18 miesięcy), by zapoczątkowane przez niego reformy mogły odnieść skutek. Zginął w wojnie przeciw Persji. Ostatnim z wielkich władców imperium był Teodozjusz Wielki, który poprawił stosunki cesarstwa z Gotami, zdusił opozycję ariańską, zakazał kultów pogańskich, a tuż przed śmiercią doprowadził do usankcjonowania podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią. Następną zakończoną sukcesem próbę zjednoczenia państwa rzymskiego przeprowadził dopiero Justynian w 1. połowie VI w., lecz nie przetrwała ona jego śmierci.

WOJSKO

Wojsko Cesarstwa Rzymskiego było doskonale wyćwiczone i uzbrojone. Podstawowe jednostki w piechocie rzymskiej stanowiły Legiony. W ich skład wchodziło po 4500 żołnierzy, z czego m.in. było do 300 konnych oraz 1200 lekkozbrojnych piechurów. Resztę stanowiła 3000 ciężkozbrojna piechota. Najczęściej ustawiane były w pierwszym szeregu, a ich zadanie było proste, albo sforsować nieprzyjacielskie czoło, albo powstrzymać atak nieprzyjaciela. Charakteryzowali się ogromną odwagą, która była im przyswajana od dzieciństwa. Byli w stanie oddać życie za swojego cesarza i cały Lud rzymski. Dla nich tylko to się liczyło i za to walczyli, oddając swoje życie za dobro całego narodu rzymskiego.

"Wojsko, które podbiło świat" tak zatytułował swój esej jeden z włoskich historyków. Bez wątpienia Rzym zawdzięczał swoja wielkość organizacji militarnej i żołnierskim umiejętnościom piechurów. Na przestrzeni wieków armia rzymska ulegała ciągłym przeobrażeniom. Za czasów królestwa, w szeregi armii (3300 legionistów) mogli wstępować jedynie patrycjusze. Ta sytuacja ulega zmianie za czasów Serwiusza Tuliusza (ok. V wiek p.n.e.), który podzielił wojsko na centurie - jednostki ustanowione na podstawie zamożności obywateli. Było to ważne, bo obywatele sami płacili za swój ekwipunek.
Konnica - najbogatsza kasta obywateli, którzy mogli sobie pozwolić na zakup koni i dobrego uzbrojenia,
Ciężka Piechota - obywatele klasy średniej, których stać było na zakup pancerza i broni,
Lekka Piechota - początkowo składała się z tych, których stać było tylko na zakup łuków,
Jednostki pomocnicze - najbiedniejsi obywatele, których nie stać było na ekwipunek.

Inną jednostką, jaką mogli się pochwalić Rzymianie byli Pretorianie. Stanowili oni gwardię przyboczną samego cesarza. Sprawowali kontrolę i dbali o porządek w prowincjach. Byli to żołnierze potrafiący z łatwością uporać się z setkami wrogów. Doskonale wyćwiczeni i uzbrojeni, potężnie zbudowani. Woleli zginąć, niżeli oddać się w ręce przeciwnika. W ówczesnym świecie nie było równie honorowych i odważnych żołnierzy, jakimi byli Pretorianie. Teraz wtrącę się do obu tych jednostek i coś wyjaśnię. Każdy mężczyzna znajdujący się między 17, a 46 rokiem życia miał obowiązek wypełnienia służby wojskowej. Był to charakter obywatelski, a jednocześnie patriotyczny. Jedynie osoby chore i kalekie, nie posiadały takiego obowiązku. Każdy ze zdrowych mężczyzn musiał wziąć udział w przynajmniej 20 wyprawach pieszych lub 10 konnych.

Dopiero po spełnieniu tych warunków uzyskiwał zwolnienie z wojska i mógł ubiegać się o stanowiska urzędnicze. Lecz wielu wolało pozostać w armii i walczyć za Rzym, gdyż każdy żołnierz otrzymywał wysoki żołd, a wraz z większym wykazaniem się na polu bitwy mógł być mianowany nawet na centuriona, co równało się z ogromną fortuną, większą nawet od zwykłej zapłaty urzędnika. Armię rzymską cechowała żelazna dyscyplina, tchórzostwo i bunt karano śmiercią.

Początkowo żołnierz rzymski był uzbrojony na wzór grecki w ciężką włócznię, miecz, lekki pancerz, okrągłą tarczę, hełm i nagolenice. Piechota walczyła w falandze, jazda odgrywała rolę pomocniczą. W okresie wojen samnickich falanga okazała się nieprzydatna w trudnym, górskim terenie, gdzie przeciwnik stosował odmienny system walki. Dawne centurie zastąpiono więc 30 manipułami, falangę szykiem manipularnym; utworzono 3 rzuty ciężkozbrojnej piechoty (hastati, principes i triarii) po 10 manipułów. Dawna zasada podziału na podstawie cenzusu została zastąpiona kryterium indywidualnych walorów żołnierza, jak wyszkolenie, sprawność i wiek. Jazda legionu dzieliła się na 10 oddziałów po 30 ludzi. Zasadniczych reform dokonał w końcu II w. rzymski wódz, Mariusz.

Reforma Mariusza

Na przełomie wieków II i I p.n.e. wprowadzona została tzw. reforma Mariusza, konsula rzymskiego. Przeprowadził on zasadniczą reorganizację armii rzymskiej w okresie wojen z Cymbrami i Teutonami. Reforma polegała na zmianie systemu rekrutacji, dawny system przymusowego poboru obywateli posiadających majątek natrafiał na coraz większe trudności skutkiem zmniejszania się liczby chłopów.

Mariusz zaczął więc przyjmować do wojska ochotników - proletariuszy. Armia nabrała charakteru zawodowego, służba trwała przeważnie 16 lat, żołnierze otrzymywali niewielki, ale regularny żołd w wysokości 5 asów dziennie oraz pełny ekwipunek. Zniesiono różnice w uzbrojeniu poszczególnych oddziałów, legion miała być odtąd jednostką ciężkiej piechoty, jednostką taktyczną stała się odtąd kohorta, która złożona była z trzech manipułów.

W taktyce rzymskiej dużą rolę odgrywały obozy warowne, zakładane według ściśle określonego planu, który przetrwał z małymi zmianami do końca istnienia rzymskiej wojskowości. Stanowiły one miejsca noclegu lub schronienia w wypadku odwrotu, punkty oparcia w operacjach wojennych oraz miejsca zamieszkania podczas dłuższych postojów.

Rzymska sztuka wojenna przeżywała szczególny rozkwit za Juliusza Cezara. Właściwym twórcą wojska stałego, opartego na zaciągu, był Oktawian August. Regularną armię rozmieszczono w prowincjach nadgranicznych (głównie nad Renem i Dunajem) i pod koniec rządów Oktawiana Augusta liczyła ona 25 legionów; później liczba legionów wzrosła do 30, a ponadto istniały oddziały pomocnicze. Ogólna liczebność armii sięgała około 250 tys. żołnierzy.

Teraz przedstawię wam znane, a jednak często zapominane jednostki jakimi szczycili się poszczególni władcy. Podałem tutaj też Galów, gdyż i ich warto poznać jako rywali Rzymian, z którymi toczył wojny sam Juliusz Cezar. Nie ukrywam, że i dla mnie niektóre z tych jednostek były nieznane, ale cóż człowiek wciąż się uczy ...

NAJWAŻNIEJSZE DATY

753 r. p.n.e. - powstanie Rzymu
509 r. p.n.e. - obalenie ostatniego monarchy (Tarkwiniusza Pysznego), powstanie republiki
450 r. p.n.e. - spisanie prawa zwyczajowego, który zawarty zostaje w Prawie XII Tablic
264 r. p.n.e. - zajęcie etruskiego centrum religijnego Wolsynie, dzięki czemu Rzym praktycznie zapanował nad całym Półwyspem Apenińskim
216 r. p.n.e. - ogromna porażka dwukrotnie większej armii rzymskiej pod Kannami. Dzięki temu zwycięstwu Hanibal miał otwartą drogę do Rzymu
146 r. p.n.e. - Rzymianie zrównali Kartaginę z ziemią
74 - 71 r. p.n.e. - powstanie Spartakusa
49 - 45 r. p.n.e. - wojna domowa, którą wygrywa Juliusz Cezar
15 marca 44 r. p.n.e. - zabójstwo Juliusza Cezara (idy marcowe)
44 - 30 r. p.n.e. - druga wojna domowa, którą wygrywa August
63 r. n.e. - spalenie Rzymu przez Nerona
212 r. n.e. - nadanie praw obywatelskich wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium przez Karakallę
313 r. n.e. - ogłoszenie edyktu mediolańskiego
395 r. n.e. - podzielenie cesarstwa na dwie części: zachodnią i wschodnią przez Teodozjusza Wielkiego
378 r. n.e. - bitwa pod Adrianopolem
410 r. n.e. - zdobycie Rzymu przez germańskie plemiona
476 r. n.e. - obalenie ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa przez Odoakera

WŁADCY

Najznamienitsi władcy pojawili się dopiero po upadku republiki. Posiadam słabe wiadomości na temat królów z przed republiki, więc proszę o wyrozumiałość. Przez ponad 400 lat władzę obejmowała na zmianę ogromna ilość dyktatorów. Przydałoby się, więc wiedzieć co nieco o ich działalności i rządach.

753 - 715 p.n.e.
Romulus. Legendarny założyciel Rzymu. Miał panować dłuższy czas, a potem zostać wzięty żywcem do nieba by stać się bogiem Kwirynem.

715 - 672 p.n.e.
Numa Pompiliusz znany ze swej mądrości, pobożności i pokojowego nastawienia. Zapoczątkował w Rzymie państwowy kult bogów, utworzył trójcę kapitolińską.

672 - 640 p.n.e.
Tullus Hostiliusz był zwolennikiem działań ekspansjonistycznych. Pokonał króla albańskiego Metiusza, zdobywając Albę. Zbudował wiele posiedzeń dla senatu w tym kurię Hostiliusza. Zmarł z powodu zarazy jaka pojawiła się w Rzymie.

640 - 616 p.n.e.
Ankus Marcjusz zdobył wiele miast w okolicach Rzymu (przede wszystkim na zachód)i zwiększył liczebność obywateli rzymskich. Jako pierwszy wybudował most nad Tybrem.

616 - 578 p.n.e.
Tarkwiniusz Stary rozpoczął budowę cyrku, który później nazwano Circus Maximus. Często wystawiał igrzyska, od jego panowania co rok wydawano igrzyska 13 września.

578 - 534 p.n.e.
Serwiusz Tuliusz dokonał podziału społeczeństwa według klas majątkowych tzn. plebs, patrycjat, pospólstwo. Wprowadził także zmiany w wojsku.

534 - 509 p.n.e.
Tarkwiniusz Pyszny był ostatnim królem pochodzenia etruskiego. Usunięty z tronu przez arystokrację rzymską.

OKRES REPUBLIKI

45 - 44 p.n.e.
Gajusz Juliusz Cezar obwołuje się dyktatorem. Dąży do ograniczenia senatu. Nie zostaje on jednak obwołany cezarem, ginie z ręki zasłużonych doradców, senatorów: Brutusa i Kasjusza.
Słynne: "I ty Brutusie przeciwko mnie?"

DYNASTIA JULIJSKO – KLAUDYJSKA

30r. p.n.e. - 14 r. n.e.
Panowanie Oktawiana Augusta założyciela dynastii julijsko-klaudyjskiej. Pozornie nie zmienił on ustroju republikańskiego, lecz skupił w swym ręku całą faktyczną władzę, zostając pierwszym senatorem i najwyższym kapłanem. W 27r. otrzymał od senatu tytuł August (Boski). Do 23 był wybierany konsulem, następnie otrzymał najwyższą władzę prokonsularną, dającą mu zwierzchnictwo nad prowincjami oraz dowództwo nad siłami zbrojnymi. Jako dowódca wojskowy miał prawo zawierania sojuszów i traktatów. Uzyskał wreszcie dożywotnio stanowisko trybuna. Oktawian przeprowadził szereg reform ustrojowych. Liczbę senatorów zmniejszył do 600, ustanowił nowy cenzus majątkowy, wprowadził nowe podatki, dbał o rozbudowę Rzymu, popierał sztukę. Zreorganizował wojsko, ograniczając je do 25 świetnie wyszkolonych legionów, nadto utworzył nowe kohorty pretorianów, czyli gwardii przybocznej. W zarządzaniu prowincjami przeprowadził podział na prowincje cesarskie oraz senackie. Egipt był osobistą własnością cesarza, który czerpał z tego tytułu ogromne dochody. W wyniku nowych wojen zaborczych granice państwa oparły się o rzeki: Ren i Dunaj. Generalnie jednak lata panowania Oktawiana były okresem pokoju wewnętrznego i rozkwitu gospodarczego, a wojny toczyły się tylko na peryferiach.

14 - 37 n.e.
Panowanie Tyberiusza Juliusza Cezara (Tyberiusz), pasierba Oktawiana adoptowanego przez cesarza. Objęcie przez niego władzy usankcjonowała specjalna uchwała senatu. Był to człowiek podejrzliwy, ale zdolny wódz i administrator. Wprowadził kontrole urzędników w prowincjach, zapobiegając nadużyciom. Za jego panowania jego bratanek Germanik podjął szereg zwycięskich wypraw przeciw Germanom, lecz został wkrótce odwołany przez Tyberiusza do Rzymu. O nagłą śmierć Germanika, która nastąpiła w 19r. oskarżano Tyberiusza. Ten bojąc się o swoje życie wytoczył szereg procesów o obrazę majestatu, kończących się wyrokami śmierci. Zausznikiem swym uczynił prefekta pretorianów Sejana, a od 26 mieszkał na wyspie Capri, rozkazy wydając korespondencyjnie.

37 - 41 n.e.
Panowanie Gajusza Juliusza Cezara Kaliguli (Kaligula), syna Germanika. Na początku zaniechał procesów o obrazę majestatu, wkrótce jednak rozpoczął rządy bardzo okrutne, żądając dla siebie czci boskiej. Zginął zamordowany przez spiskowców.

41 - 54 n.e.
Panowanie Tyberiusza Klaudiusza Nerona (Klaudiusz), stryja Kaligulii, wyniesionego na tron dzięki przypadkowi przez pretorianów. Był to człowiek o zainteresowaniach naukowych. Wykazał duże zdolności jako władca. Wzmocnił władzę cesarską, zaostrzając jednocześnie stosunki z senatem, rozszerzył biurokrację; mieszkańcom prowincji szeroko nadawał obywatelstwo rzymskie. Zbudował m.in. nowy port w Ostii i akwedukt w Rzymie. Podbił Brytanię.

54 - 68 n.e.
Panowanie Nerona (Tiberius Claudius Nero Caesar Drusus Germanicus). Syn Agrypiny Młodszej, który objął rządy po Klaudiuszu. Wsławił się okropnymi czynami na chrześcijanach i spaleniem Rzymu 64 roku. Popełnił samobójstwo, kiedy w Hiszpanii cesarzem ogłosił się Galba (68 rok).

DYNASTIA FLAWIUSZY

68 - 79 n.e.
Panowanie Wespazjana. Towarzyszył cesarzowi Klaudiuszowi w podboju Bretanii w latach 40-tych n.e. Wsławił się dowodzeniem, za co cesarz odznaczył go wieloma orderami. Stłumił powstanie żydowskie wraz z synem (Tytusem). Założyciel dynastii Flawiuszów.

79 - 81 n.e.
Panowanie Tytusa Flawiusza (Tytusa). Zakończył wojnę żydowską 66-70 burząc Jerozolimę. Za jego panowania nastąpiła erupcja wulkanu Wezuwiusz i zniszczone zostało miasto Pompeje. Wsławił się jako reformator i dobry cesarz. Był pierwszym z "pięciu dobrych cesarzy".

81 - 96 n.e.
Panowanie Domicjana. Można go porównać do Kaliguli. Uwodził kobiety, by potem je zabijać. Wprowadził terror do Rzymu, dążył do objęcia władzy autokratycznej. Został zabity w zamachu pretoriańskim.

96 - 98 n.e.
Panowanie Nervy. Był znacznie łągodniejszym cesarzem od poprzednika. Uwolnił więźniów oskarżonych o zdradę, zabraniając na przyszłość wnoszenia takich oskarżeń, przywrócił skonfiskowane majątki, wzmocnił znaczenie senatu. Adoptował młodego dowódcę Trajana, który walczył w Germanii.

98 - 117 n.e.
Panowanie Trajana. Utworzył nowe prowincje: Dację, Arabię, Armenię, Mezopotamię i Asyrię. Zwyciężył Persów w wojnie w latach 114 - 117 . Genialny reformator i dobry cesarz. Znamy go choćby z kolumny Trajana, która powstała na cześć jego zwycięstw. Za swoje osiągnięcia otrzymał tytuł "Najlepszy" (Optimus).

117 - 138 n.e.
Panowanie Hadriana. Zasłynął z reform. Zreformował system podatkowy, złagodził prawa dotyczące niewolników, wydał instrukcje prawne dla pretorów (edykt wieczysty). Stłumił powstanie w Jerozolimie (Judei) w latach 132-135. Znawca sztuki.

138 - 161 n.e.
Panowanie Antonina Piusa (Antonius). Ojciec adoptowanego Marka Aureliusza. Usynowiony przez Hadriana, rządził cesarstwem po jego śmierci. Wsławił się stłumieniem powstania Brytów i wzniesieniem Muru Antoninusa. Mur (wał) powstał 142 roku n.e. w Szkocji. Okres jego panowania, to czas pomyślności i pokoju często zwany Pax Romana. Jego i rządy Marka Aureliusza są schyłkiem wielkości Rzymu.

161 - 180 n.e.
Panowanie Marka Aureliusza. Jego rządy to okres nieustających wojen. W swoich "Rozmyślaniach" zawarł myśl, iż uważa że jego rządzenie przyniosło tylko śmierć i ofiary, bez większego dobra. Głównymi wrogami Rzymu były wówczas plemiona germańskie i Partowie. Był dobrym dowódcą, odnosząc spektakularne zwycięstwa. Jak to kiedyś ktoś powiedział: "On nie prowadził Rzymu, tylko wojsko".

180 - 192 n.e.
Panowanie Kommudusa. Jego rządy były okrutną tyranią. Porównywany do Kaliguli i Nerona. Zamordowany w wyniku spisku, w którym brała udział jego kochanka Marcja. Od tego czasu Rzym przestawał mieć taką siłę jak za czasów "pięciu dobrych cesarzy".

DYNASTIA SEWERÓW

193 - 211 n.e.
Panowanie Septymiusza Sewera. W latach 197-199 pokonał króla Partów w wojnie partyjskiej i utworzył na zdobytych terenach nową prowincję Mezopotamię. Założyciel dynastii Sewerów. Mianował swojego syna Karakallę współimperatorem. Wprowadził monarchię militarną.

211 - 217 n.e.
Panowanie Karakalli. W 212 nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Despotyczny i okrutny. Chciał połączyć cesarstwo rzymskie z imperium Partów.

217 - 219 n.e.
Panowanie Markina. Krótkie sprawowanie władzy, nie mogło określić jakim był naprawdę władcą. Został zabity w bitwie z buntownikami.

219 - 222 n.e.
Panowanie Heliogabala. Obwołany został cesarzem przez żołnierzy. Zabił swoją matkę Julię w 222 roku. Podobno był nieślubnym synem cesarza Karakalli.

222 - 235 n.e.
Panowanie Sewera Aleksandra. Po zawarciu ugody w 235 z Germanami po wojnie, został zamordowany przez armię, która wybrała nowego cesarza Gajusza Juliusza Werusa.

235 - 238 n.e.
Panowanie Maksymina Traka. Objął władzę, mimo że żołnierze wybrali w Germanii Werusa. Wybrany na cesarza przez pretorian. Jego władanie spotkało się z niezadowoleniem mieszkańców Afryki Północnej, w wyniku czego wybuchł bunt, poparty przez senat. Powstanie przeniosło się potem do Italii. Trak został zabity w Rzymie przez własnych żołnierzy.

238 - 244 n.e.
Panowanie Gordiana III. W 242-243 odzyskał od Persów Syrię i Mezopotamię. Zabity przez Filipa Araba, prefekta pretorianów.

244 - 249 n.e.
Panowanie Filipa I Araba. Zabił Gordiana, aby zostać cesarzem. Nie zasłynął żadnym dokonaniem.

249 - 251 n.e.
Panowanie Trajana Decjusza. W 249 roku zamordował cesarza Filipa I i jego syna Filipa II i przejął władzę. Zginął w wojnie w 251 roku n.e.

251 - 253 n.e.
Panowanie Treboniana Gallusa. Brał udział w wojnach cesarza Decjusza przeciw Gotom. Został wybrany cesarzem przez żołnierzy w roku 251, po tym jak w zginęli jego poprzednicy - Trajan Decjusz i Hereniusz. Został zamordowany przez własnych żołnierzy.

259 - 269 n.e.
Panowanie Postumusa. Tytułował się "Odnowicielem Galii". Został zamordowany przez zbuntowanych żołnierzy. Nie zasłynął żadnym dokonaniem.

268 - 270 n.e.
Panowanie Klaudiusza II Gockiego. Był jednym z najlepszych wodzów cesarza Galienusa. Po jego śmierci został obwołany cesarzem przez wojsko. Odniósł wiele zwycięstw nad Gotami. Największym z nich było zwycięstwo nad Gotami pod Naisos w Mezji. Po walkach z Gotami otrzymał przydomek Gocki. Zmarł w czasie epidemii dżumy.

270 - 275 n.e.
Panowanie Aureliana. Jeden z wybitniejszych cesarzy drugiej połowy III w. n.e. Twardą ręką zaczął wyprowadzać cesarstwo z kryzysu. W 271 r. na jego polecenie zaczęto wznosić wokół Rzymu wielkie mury obronne, mające strzec stolicę przed najazdami barbarzyńców. Zniszczył także państwo Zenobii i Wabalata z siedzibą w Palmirze, a ich ziemie na powrót włączył w granice cesarstwa. Zginął zamordowany podczas spisku wojskowych w czasie wyprawy na Persję.

? - 284 n.e.
Panowanie Numeriana. Współrządził ze swoim bratem Karinusem. Nie znam więcej informacji.

284 - 305 n.e.
Panowanie Gajusza Waleriusza Aureliusza Dioklecjana (Dioklecjan), syna wyzwoleńca z Dalmacji. Jego rządy rozpoczynają epokę późnego cesarstwa rzymskiego - dominatu. Dioklecjan przekształcił państwo rzymskie w monarchię absolutną, ustanawiając despotyczny system rządów zwany dominatem. Odrzucą nawet pozory współrządców cesarza z senatem. Cesarzowi nadano cechy boskości, wprowadzono wschodni ceremoniał dworski i państwowy kult władcy. Dla usprawnienia rządów wprowadzono system tzw. tetrarchii: było dwóch imperatorów z tytułem Augusta (na wschodzie Dioklecjan, na zachodzie Maksymian) i dwóch ich pomocników i następców z tytułem Cezara (na wschodzie Galeriusz, na zachodzie Konstancjusz Chlorus). Rzym był stolicą państwa, ale nie był rezydencją żadnego z cesarzy. Podzielono kraj na 12 diecezji, te zaś na mniejsze niż dawniej prowincje. Przeprowadzono reformę wojskową - wprowadzono przymusowy pobór rekruta. Wprowadzono też pełnowartościową, złotą monetę i uregulowano system podatkowy.

306 - 337 n.e.
Panowanie Flawiusza Waleriusza Konstantyna (Konstantyn I Wielki), i jego współrządcy Waleriusza Licyniana Licyniusza (308 - 324) na wschodzie.

337 - 351 n.e.
Panowanie Konstantyna Konstancjusza.

351 - 361 n.e.
Panowanie Flawiusza Juliusza Konstancjusza II. Cesarz ten prowadził zwycięskie walki na zachodzie z Alamanami i Frankami, na wschodzie z Persami. Ostatecznie Germanów na zachodzie pokonał brat stryjeczny Konstancjusza, Julian, który na krótko przed śmiercią Konstancjusza został przez wojsko obwołany cesarzem.

361 - 363 n.e.
Panowanie Flawiusza Klaudiusza Juliana Apostaty. Dążył on do przywrócenia panującego stanowiska religii pogańskiej, pragnąc wprowadzić dawną religię Greków z pewnymi reformami. Stosował szykany wobec chrześcijan: nakazał im zwrócić świątynie, zabronił im nauczania w szkołach. W 363 zginął podczas walk z Persami.

363 - 364 n.e.
Krótkie panowanie Jowianusa. Zawarł on niekorzystny pokój z Persami, uznał niezależność Armenii. Uchylił antychrześcijańskie zarządzenia Apostaty.

364 - 375 n.e.
Panowanie Flawiusza Walentyniana.

379 - 395 n.e.
Panowanie cesarza Teodozjusza Wielkiego, który podzielił cesarstwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Podział ten okazał się trwały.

394 - 423 n.e.
Panowanie Honoriusza (część zachodnia imperium) i Arkadiusza (wschodnia).

475 - 476 n.e.
Ostatni panujący cesarz Romulus Augustulus. Pozbawiony władzy na rzecz Odoakera, wodza germańskiego.

UPADEK CESARSTWA

W tamtych czasach nikt nie spodziewał się, że Cesarstwo Rzymskie może zniknąć z map świata starożytnego. Tylko niewielu utwierdzało się w przekonaniu, że tak ogromne państwo w końcu i tak zostanie zdobyte. Tylko dlaczego byli pewni nieuchronnego? Po pierwsze trzeba zauważyć, że Imperium Romanum rozciągało się na ogromnych obszarach, którymi trudno zarządzało się jednemu władcy. Obawiano się, że jeżeli państwo zostanie podzielone między paru namiestników, to niektórzy postanowią stworzyć własne państwa z własnymi rządami i zaczną ze sobą rywalizować. Doprowadziłoby to do wojny domowej, która wybuchała nie raz: za czasów Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Jednakże Cesarstwo jak narazie pozostawało pod rządami jednego władcy - to także nie było dobre rozwiązanie. Cesarz musiał kontrolować ogromne połacie terenu. Zanim dowiedział się on o jakimś buncie, lub planowanych działaniach, mijało około parunastu dni, zanim posłaniec przybywał z wiadomością (biorąc pod uwagę to, że działo się to w okolicach Renu, Bliskiego Wschodu lub Hiszpanii). Nie brakowało również częstych buntów, które wybuchały z powodu wysokich podatków lub innymi problemów dręczących obywateli. Następne co możemy zauważyć, w Rzymie spadła produkcja żywności i innych produktów, państwo zubożało od ciągłego prowadzenia wojen, tłumienia i wynagradzania niekiedy rebeliantów, a samo wojsko, było już tak wyniszczone, że nie stanowiło takiego problemu na polu bitwy jak niegdyś. Mimo tak ogromnej ilości zagrożeń, mogących doprowadzić to upadku potężnego państwa, jego obywatele nie przejmowali się taką możliwością.

Wprowadziwszy Was w przyczyny upadku Imperium Romanum, przedstawię wam jak to dokładnie wyglądało i jak zakończył się byt jednego z największych państw wszechczasów.

Jak wszyscy wiemy problemy w państwie rzymskim zaczęły się około lat trzydziestych III wieku n.e. Sytuacja wewnętrzna była dramatyczna, wielu senatorów ginęło w nieoczekiwany sposób. Powód był jasny, stanowili zagrożenie dla poszczególnych grup oligarchów i ich celów, którymi zazwyczaj było wywarcie na cesarzu ucisków w celu zdobycia przywilejów lub zostanie samemu władcą. Innymi problemami wewnętrznymi były bunty coraz bardziej narastające w Galii, Hiszpanii i Afryce. Wielu również było niezadowolonych obywateli rzymskich, którzy także stawali przeciw rządom w państwie.

Jedyny ratunek

Ówczesny cesarz, który zrozumiał, że jedna osoba nie poradzi sobie ze wszystkimi problemami na całym terytorium rzymskim, postanowił podzielić Imperium na cztery części, tym samym tworząc tetrarchię, czyli system rządów, w którym władzę w imperium sprawowało czterech ludzi, kontrolujących różne obszary geograficzne - Dioklecjan (wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego), Maksymian (Italia i Afryka), Galeriusz (dolina Dunaju i Bałkany) i Konstancjusz Chlorus (Brytania, Galia i Hiszpania). Najważniejszym z nich był Dioklecjan, który posiadał tytuł cezara i miał zwierzchnią władzę nad pozostałymi władcami. Po nim najważniejszym władcą był Maksymilian, który nosił tytuł augusta. Obaj posiadali największe uprawnienia z całej czwórki. Tetrarchia, okazała się władzą słabą, która doprowadziła tylko do kolejnej wojny domowej.
Kolejne reformy miały głównie podłoże polityczne, administracyjne i wojskowe. Prowincje zostały podzielone na znacznie mniejsze, podwajając je z blisko 50 do 100.

Dioklecjan, więc podzielił kraj na:
- 4 prefektury (części główne)
- 13 diecezji
- 100 prowincji

Armia z kolei została podzielona na dwa typy: wojska pogranicza, które przyjmowały na siebie największy cios ze strony najeźdźców oraz armię lotną, która stanowiona była przede wszystkim przez konnicę, mającą działać w chwili zagrożenia. Dioklecjan wmawiał poddanym, że jest kimś więcej niż tylko władcą i kazał siebie nazywać "pan i bóg". Wprowadził władzę całkowicie absolutną, a okres jego władzy nazywany jest dominatem.

Zagrożenie

Oprócz kłopotów wewnętrznych był jeszcze jeden problem. Na wschodzie wśród lasów Europy za Renem i Dunajem kryła się ogromna siłą. Tereny te zajmowali w większym stopniu Germanie, ale nie brakowało również innych plemion. Mimo, że z Rzymem utrzymywali dobre kontakty: handel i wzajemna pomoc militarna, to jednak w pewnym momencie musiało dojść to wojny. Z dalekiego wschodu na zachód parli Goci, plemię germańskie, pragnące zdobyć jak największe tereny. Zaczęli atakować plemiona zamieszkujące tereny koło cesarstwa przez co zmuszali je do nacisku na granice Rzymu. Tym nic nie pozostawało jak ulec silniejszemu i atakować rzymian w celu zagarnięcia ich terenów.

Goci, plemię germańskie zamieszkujące przed I wiekiem n.e. tereny Skandynawii, zaczęli powoli odczuwać braki terenów dla swojego państwa i swojej ludności. Przenieśli się na południe Bałtyku, w rejony dolnej Wisły, a następnie wypierali plemiona w okolicach Morza Czarnego. Posiadali tak silne wojsko, że nikt nie potrafił się im oprzeć. Mieszkańcy woleli uciec i zejść z drogi wrogowi niż zmierzyć się z nim w polu i stracić niepotrzebnie swoich żołnierzy. Plemiona, zaczęły powoli naciskać na granicę Imperium, próbując choć odrobinę zabrać im terenów na schronienie się przed nawałnicą germanów.

Kiedy barbarzyńcy zrozumieli, że ciągła ucieczka przed Gotami nie ma sensu, zawarli porozumienie w wyniku, którego powstał jeden wielki front "niewiernych", którzy za cel obrali sobie zniszczenie i podzielenia między sobą terenów Imperium Romanum. Cała północna Francja, Brytania, Akwilea (dziś - tereny Chorwacji i Wiednia) i Grecja stanęły w ogniu. Rzym utracił 30% procent swoich terytoriów. Na pewien okres zaprzestano ataków i Rzym mógł odbudować straty w wojsku i obronie. Jasne jest, że Rzym nie był w stanie powstrzymać tak potężnej nawałnicy tylu plemion naraz. Anglowie wypędzeni niegdyś ze swoich ojczystych ziem, zaatakowali dzisiejszą Anglię, Frankowie, Wandalowie i Hunowie zajęły Francję i Galię, a Ostrogoci i Wizygoci Grecję i Akwileę.

Rzymianie przygotowujący się na kolejny atak z północy, niespodziewanie stanęli w obliczu kolejnego zagrożenia, tym razem ze wschodu. Tam powstało nowonarodzone państwo perskie, dążące do odzyskania dawnych swoich terytoriów: Syrii, Palestyny, Azji Mniejszej i Egiptu. Imperium Romanum zamiast odzyskiwać siły, walczył o zatrzymanie swoich ziem na południu i wschodzie, co nie zawsze mu wychodziło. Powolne wyniszczanie państwa przez kryzysy wewnętrzne i zewnętrzne, mogło doprowadzić to całkowitego zaniku państwa lub podzielenia go na parę oddzielnych.

Po Dioklecjanie

Następca Dioklecjana - Konstantyn Wielki zniósł tetrarchię i znowu przejął władzę nad całym imperium. Przeniósł także stolicę z Rzymu do nowo wybudowanego miasta nazwanego Konstantynopolem. W roku 395 nowy cesarz, Teodozjusz Wielki ponownie podzielił cesarstwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Podział ten na pewien czas okazał się silny i skuteczny.

Smutny koniec

Na wschodzie ogromne ilości Galów, Dorów i Brytów szykowało się do ataku na granice rzymskie. Planowali początkowo zdobycie jakichkolwiek połaci terenów, jednak wraz ze zdobywaniem kolejnych terytoriów postanowili o zlikwidowaniu cesarstwa Rzymskiego. Zaczynając od początku należy wspomnieć, że tak naprawdę najeźdźcy otrzymali od Rzymu nowe terytoria, gdyż obawiali się ich siły i potęgi. Razem zjednoczone wojska barbarzyńców nie miały sobie równych w tamtych czasach. Nawet Imperium Romanum nie było w stanie ich powstrzymać, więc musiano się zgodzić na ustępstwo wobec zagrożenia. Jednak kiedy nowi mieszkańcy byli już na nowej ziemi, sytuacja się pogorszyła. Korupcja urzędników, nadużycia oraz nie zaopatrywanie w żywność spowodowały bunt przybyszów. Zakończyło się to bitwą pod Adrianopolem 378 r.. Armia rzymska została całkowicie pokonana, a wraz z nią zginął cezar Walens. Stopniowo wraz z upływem czasu terytoria Rzymu zaczęły maleć z powodu ataku innych nacji. Pogarszająca się z roku na rok sytuacja Rzymu zakończyła się 476 roku kiedy to wódz germański Odoaker pozbawił władzy ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa. Cesarstwo przestało istnieć.

Zakończyło się istnienie jednego z największych i najpiękniejszych państw jakie kiedykolwiek istniały.