Kim jest dla nas dzisiaj "człowiek oświecenia" w 250 rocznicę urodzin S. Staszica.

OŚWIECENIE
„Powrót myśli do świata rzeczy”


Wszyscy jesteśmy potomkami naszej historii. W naszych myślach mieszkają pojęcia powstałe w każdej z epok jakie człowiek minął w drodze do teraźniejszości. Ja jednak skupię się w swojej pracy na oświeceniu. Epoce określanej często jako: „Wiek Światła, Rozumu”.
Oświecenie jednak nie byłoby możliwe bez poprzedzających je epok, stawianie jakichś barier to zwykła konwencja. Nie ma dziś człowieka, który nie byłby człowiekiem starożytności, średniowiecza, renesansu, czy też własnie oświecenia itd. Każda epoka jest jak roślina - obumiera ale pozostawiła po sobie pewne idee i wartości. Z oświecania wiele wynikło i konsekwencje widać do dziś.
Zanim zagłebię się w osiągnięcia filozofów i w to kim są dla nas teraz ludzie oświecenia, chcę uświadomić atmosferę panującą w oświeconym wieku XIII...
Jest to epoka w której nastąpiły zmiany w postrzaganiu świata i człowieka na tak dużą skalę. Epoka, która objęła wszystkie dziedziny życia społeczno-kulturalnego i poddała je kontroli „światła naturalnego”, czyli „rozumu”. Określenie to dobrze charakteryzuje myśl wieku XVIII, gdyż podstawowym jej pojęciem był racjonalizm – to znaczy wiara w rozum (ratio), w to, że jest on najistotniejszą cechą i siłą człowieka. Racjonaliści odwoływali sie do słynnego twierdzenia Kartezjusza: „Myślę, więc jestem = Cogito ergo sum...”.
Równie ważne pojęcia okreslające charakter epoki to krytycyzm, odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła. Oprócz racjonalizmu praktykują empiryści, którzy doskonalą wiedzę jaką posiada człowiek przez doświadczenie - „Czego nie zobaczysz, nie ujrzysz na własne oczy, to właściwie nie istnieje”. Nic dziwnego zatem, że to w tej epoce rozwijają się jak szalone, nauki przyrodnicze, świat ujrzał pierwszy lot balonem, pierwszy silnik parowy, to tu rodzą się podwaliny naszego świata komputerów, aut i komórek. Powstaje również pierwsza encyklopedia, gromadząca wszystkie najważniejsze osiągnięcia człowieka w dziedzinie nauki. Prekursorem tego prądu byli angielski filozof Francis de Bacon oraz John Locke (angileski filozof, cyt: - „rodzimy się jako czysta tablica i dopiero życie zapisuje na niej kolejne doświadczenia”.
W dobie Oświecenia obserwujemy różne stanowiska w podejściu do wiary. Jednym z nich był deizm. Deiści uznawali nakazy etyczne płynące z wiary, nie godzili się natomiast z wyznaniowym ujmowaniem Boga i wiarą w objawienie. Deizm zatoczył bardzo szerokie kręgi wśród ówczesnych elit, deistami byli m.in. Denis Diderot (redaktor „wielkiej encyklopedii francuskiej” i utalnetowany pisarz), Wolter (jeden z najwybitniejszych ludzi epoki, słynął z ciętego języka).
Inny stosunek do sprawy wiary reprezentowali zdecydowanie mniej liczni, ale o wiele bardziej daleko idący ateiści. Na czele z Holbachem uznali oni ideę Boga jako nieuzasadnioną i urojoną. Idea Boga była według nich wynikiem ignorancji człowieka i jego lęku przed siłami przyrody.
W literaturze tego okresu rozwinęły się trzy prądy literackie: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. Przesłanki myślowe epoki znalazły najgłębsze odzwierciedlenie w nurtach klasycznych i sentymentalnych.
Klasycy tworzyli literaturę zaangażowaną w sprawy polityczne, podejmowali tematy obyczajowe, kwestie filozoficzne i moralne. Uwielbiali pisać bajki, satyry i komedie. Do najważniejszych reprezentantów klasycyzmu należą m.in. Ignacy Karsicki (najwybityniejszy twórca polskiego oświecenia, Książe Poetów), Wolter, Denis Diderot oraz Molier.
Sentymentaliści najchętniej pisali o miłości, czułości i naturze. Nurt ten ukazywał przede wszystkim wewnętrzne przeżycia człowieka. Najważniejszy polski sentymentalista to Franciszek Karpiński, zaś europejski to np. Jean Jacques Rousseau (filozof, od którego zaczęła się wielka dyskusja na temat cywilizacji i powrotu do natury).
Ogrom osiągnięć epoki zwanej Oświeceniem jest niebagatelny, ale myślę, że warto byłoby zastanowić się, nad tym jakie cechy chrakteryzują osobę wieku XIII? Kto nią był, lub też jest?
Człowiek oświecenia radzi sobie sam. Niewątpliwie jest człowiekiem wykształconym. Wierzy mniej w objawienie Boskie, jest zdystansowany wobec religii. Zwolennik reform, humanista, wielbiciel sztuki. Walczył o rozwój kultury, głosi ideały, takie jak równość ludzi, potrzeba edukacji, walka z zabobonami, wiara w madrość ksiąg. Zaś z drugiej strony człowiek oświecenia to czuły śpiewak (sentymentalista), który pokazuje duszę, serce i uczucia. Zachęca do pozostania w zgodzie z naturą, a przestrzega przed cywilizacją miast.
Kto nim jest? To pytanie retoryczne. Ponieważ, człowiekiem oświecenia być nie możemy, możemy mieć jednynie podobne poglądy, częściowo zakorzenione w ideach, które wtedy powstały. Oświecenie gdyby potraktować jako coś jednorodnego i przyjąć jako światopogląd doprowadziłoby do sprzecznych wewnętrznie poglądów, ponieważ oświecenie to racjonalizm i empiryzm (np. Locke, Kartezjusz) ale również metafizyka (Spinoza, Leibnitz) i rozwój nauk przyrodniczych (Newton). Nie można być jednocześnie zwolennikiem Kanta i Locke'a czy Hume'a.
Jednak każdy w jakimś sensie wyznaje idee oświecenia – bo nie zapominajmy, że to wtedy kiełkowały idee prawa natury, na których zbudowany jest system wolności.
Kto był człowiekiem oświecenia? Myślę, że najlepszy przykład to ówcześni myśliciele. To oni naprowadzili świat na zupełnie nowy tor. Hasła wolności, równości, sprawiedliwości tak propagowane przez Woltera cyt: - „Nie zgadzam się z Tobą, lecz zawsze bedę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”, Monteskiusza, Rousseau cyt: - „Ciągłe a sumienne wypełnianie obowiązków wymaga nie mniej niż czyny bohaterskie” znalazły się później na sztandarach Wielkiej Rewolucji. I nie była to jedyna rewolucja, bo przecież przemiany zachodziły nie tylko w stosunkach społecznych, ale i w nauce, przemyśle, stylu życia.
Immanuel Kant prezentuje niezłomnną pewność, że jedyną wartością jest wierność kodeksowi moralnemu. Cyt. - „Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie” w słynnej, zadziwiająco poetyckiej jak na suchego uczonego w typie Kanta, metaforze o gwaizdach, tkwi prostota i jasność postępowania. To wielki dar etyków dany pokoleniom odbiorców – uspokojenie: żyj zgodnie z zasadami, a osiągniesz pewność i dobre życie. Kant także słusznie zauważa, że świat może być kształtowany przez ludzi. Właśnie on, jako żyjący w tej epoce, świetnie według mnie uchwycił jej charakter w traktacie pt. "Co to jest oświecenie?" cyt. - "Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. (...) Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem ...". To wyjście z "niepełnoletności" to moim zdaniem największe dokonanie ludzi tej epoki.
Oświecenie to także czas reform ustroju państwa, powstanie III w świecie konstytucji, ale także rozbiorów Polski. Ludzie epoki starali się zapobiec upadkowi kraju i w jakimś stopniu zwyciężyli, ponieważ kultura i zabytki przetrwały do dziś. Ceniono patriotyzm, szanowano symbolikę narodową. Jest to także okres tolerancji, przede wszystkim religijnej oraz czas wolności.
Jeśli czas reform, to czego domagali się reformatorzy i kto nimi był? Najważniejsi z nich to Stanisław Konarski, Hugo Kołłątaj oraz Stanisław Staszic. Domagali się oni zniesienia liberu veto, zniesienia wolnej elekcji, stworzenia nowoczesnej armii, wprowadzenia równości wśród wszystkich obywateli oraz reformy oświaty.
Stanisław Konarski to przedewszystkim reformator szkolnictwa – założył on nowoczesną szkołą Collegium Nobilium, gdzie nauczano w języku polskim, a nie po łacinie. Uczono w niej także innych języków, wykorzystywano najnowsze podręczniki, wymagano rozumowania, a nie wkuwania na pamięć.
Hugo Kołłątaj zreformował Uniwerystet Jagielloński. Był również współtwórcą Konstytucji 3 Maja. Wszyscy zasługiwali według niego na równe prawa.
Stanisław Staszic to wybitny uczony, filozof, przyrodnik, działacz, pisarz polityczny, ksiądz. Po rozbiorach poświęcił się pracy nad rozwojem gospodarczym kraju oraz rozwinął szeroką działalność organizatorską w dziedzinie nauki i oświaty. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogi dla Polski". Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego członków (cyt: - „Pierwszym obowiązkiem człowieka jest pracować. Tylko przez pracę staje się obywatelem użytecznym”, „Talent jest jak kawałek szlachetnego, ale surowego metalu: dopiero pilna praca go obrobi i wartość mu wielką nada.”) dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej powinna być użyteczność obywatela". Proponuje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że cyt: - "szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym", domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła.
Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Doceniali go też współcześni. Pogrzeb Staszica przybrał charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na Bielanach, mnożyły się wiersze ku czci zmarłego. A właśnie 2005 rok jest rokiem jubileuszowym Stanisława Staszica ustanowionym z okazji 250. rocznicy jego urodzin.
Mimo iż epokę oświecenia, a teraźniejszość dzieli tak długi okres czasu, prawie dwa wieki, to jednak dostrzec można wiele podobieństw między tamtejszym człowiekiem, a nami samymi. Ale odpowiedzi na pytanie – „kim jest dla nad człowiek oświecenia” może być wiele. Dla jednych jest to osoba godna do naśladowania, autorytet. Ktoś kogo podziwiamy, komu zawdzięczmy wiele. Lecz, dla innych może być to nic nie znacząca postać, zwykła, nie egzystująca.
Jednakż powyższe argumenty skłaniaja mnie do jednoznacznych wniosków. Człowiek oświecenia jest zdeterminowany, nieulegly, inteligentny i wrażliwy. Wniół bardzo wiele wartości i idei w życie ludzkie. Zawźęcie dążył do zrealizowania własnych celów, a mianowicie: zniszczenia niewolnictwa i feudalizmu, wprowadzenia równości wobec prawa i budowanie społeczeństwa opartego na zasadach miłości bliźniego, a nie nienawiści i pogardy.
I tak dziś, niewolnictwa w "oświeconych" krajach dawno juz nie ma, ani feudalizmu, prawa są deklaratywnie równe wobec wszystkich – choć niestety zdarza sie często, że dzięki mafijnym układom i pieniądzom niektórzy starają się być „równiejsi”, najgorzej jest z systemem ekonomicznym, który nie zapewnia „oświeceniowego” równego startu dla tych którzy narodzili się w bogactwie i biedzie. Jednak ogólnie jest wielki postęp. Wiele się zmieniło, od czasów oświecenia, dzięki komu?
No właśnie wszystko to dzięki ludziom wtedy żyjącym. To oni m.in. byli początkiem tego co jest teraz. Ci wszyscy reformatorzy tj. Stasław Staszic, Stanislaw Konarski czy Hugo Kołłątaj, którzy tak zawzięcie walczyli o losy polski! Epoka w kótej żyją choć pełna sprzeczności w filozofii, kulturze i obyczajowości jest jedną z najznakomitszych w dziejach rozwoju świata. Samo słowo "oświecenie" kojarzy się dobrze i określa nadejście nowej ery, wyraża odejście od ciemnoty i zaćmienia intelektualnego.
Człowiek oświecenia w dziejach historii to bardzo ważna postać. Za jego sprawą dużo się zmieniło, gdyż dał początek wielu wzorom powielanym do dziś, z małymi poprawkami. Wzorom które wydają się być uniwersalne i wykorzystane odpowiednio, przynoszą sukces.


Bibliografia:

1) "Oświecenie" Zdzisław Libera Wydawnicto Szkolne i Pedagogiczne 1974
2) "Historia Europy" - Frederic Delouche Wydawnictow Szkolne i Pedagogiczne Wwa 1994
3) "Sztuka w dziejach człowieka" - Mary Hollingsworth Ossolineum 1992
4) "Historia - encyklopedia szkolna" WsiP
5) „Przez epoki - Oświecenie” - Victor
6) Encyklopedia multimedialna PWN
7) Internet