Gospodarka Chin a USA

CHINY. GOSPODARKA. Chiny są krajem rozwijającym się o gospodarce centralnie planowanej. Przed utworzeniem ChRL (1949) Chiny były półfeud., zacofanym krajem roln., uzależnionym od kapitału zagranicznego. Po 1949 wprowadzono wiele zmian społ.-gosp., a przede wszystkim reformę rolną i nacjonalizację gł. działów gospodarki, co zapewniło dominującą pozycję sektorowi państw. w wielosektorowej gospodarce. Realizacja kolejnych planów 5-letnich przyczyniła się zwł. do rozwoju przemysłu ciężkiego. W 1952–57 przeprowadzono w Chinach kolektywizację rolnictwa. W 1958 rozpoczął się proces łączenia spółdzielni produkcyjnych i przekształcania ich w komuny ludowe. W wyniku tzw. socjalist. przebudowy prywatnego rzemiosła, przemysłu i handlu pod koniec lat 50. pozostał w Chinach tylko sektor państw. i kolektywny. Mimo początkowo dużego tempa rozwoju, czynniki takie jak: izolacja gosp., długotrwały priorytet przemysłu ciężkiego, dysproporcje w rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki oraz liczne eksperymenty („wielki skok”, komuny lud., „rewolucja kulturalna” itp.) przyniosły chiń. gospodarce ogromne straty; w okresie „rewolucji kulturalnej” (1966–76) nastąpił spadek produkcji przem. o ok. 15–20%. Pod koniec 1978 zapoczątkowano nową strategię rozwoju gosp., przyznając priorytet rolnictwu, przed przemysłem ciężkim i lekkim. W 1979–84 zlikwidowano komuny lud. i wprowadzono gospodarstwa indywidualne (dzierżawa ziemi od państwa na 5–10 lat), oparte na rodzinnej odpowiedzialności za produkcję. W 1984 aż 99% rodzin chłopskich pracowało w tym systemie, Chiny osiągnęły dzięki temu samowystarczalność w produkcji zbóż (gł. ryżu), a nawet uzyskały nadwyżki eksportowe. Zmiany w rolnictwie ożywiły ekonomicznie wieś i umożliwiają stopniowe przechodzenie do nowocz. gospodarki towarowej. Reforma objęła również przedsiębiorstwa — uzyskały pewną samodzielność gosp., uwarunkowaną rentownością. W programie modernizacji gospodarki istotne znaczenie ma polityka jej otwarcia na zewnątrz; dotyczy ona zarówno rozwoju zagr. stosunków handl., jak i importu zagr. technologii (gł. z Japonii) oraz inwestycji obcych. W Chinach funkcjonują przedsiębiorstwa stanowiące wyłącznie własność zagr., jak również przedsiębiorstwa mieszane (chiń.-zagr.), w których podział zysku jest dokonywany zgodnie z udziałem wkładu kapitałowego. Na podstawie specjalnych aktów prawnych utworzono w Chinach 5 tzw. nowych stref ekon. (Shenzhen, Zhuhai, Shantou, Xiamen, Hajnan) oraz wyznaczono 14 miast nadmor. (tzw. miasta otwarte), które stały się uprzywilejowanymi regionami dla realizacji inwestycji zagranicznych. Utworzono giełdy papierów wartościowych (Pekin, Szanghaj, Shenzhen, Shenyang) oraz pierwszą giełdę kapitałową w Szanghaju. W wielu prowincjach powstają tzw. regiony rozwoju ekon.-techn., w których także jest preferowany kapitał obcy. W 1979 było w Chinach zaledwie 20 przedsiębiorstw z udziałem obcego kapitału, do końca 1990 powstało ich ok. 200 tys. (w tym ponad 3 tys. wyłącznie z kapitałem zagr.). W 1979–90 inwestycje zagr. w Chinach wynosiły ok. 37 mld dol. USA. Przyspieszenie rozwoju gosp., średnie roczne tempo wzrostu produktu materialnego netto (1989) wynosiło ok. 9% (1985–89). Największy udział w tworzeniu produktu materialnego netto ma przemysł — 48% (w tym produkcja rzemieślnicza stanowi 34%), rolnictwo — 32%, usługi — pozostałą część. Produkt krajowy brutto na 1 mieszk. — 370 dol. USA (1990).

STANY ZJEDNOCZONE. GOSPODARKA. Stany Zjednoczone są krajem wysoko rozwiniętym o największym produkcie krajowym brutto w świecie — 6260 mld dol. (25% produktu świat., 1993), na 1 mieszk. — 24 302 dolary. Dominującą pozycję w gospodarce światowej Stany Zjednoczone utrzymują od końca XIX w., kiedy ich produkcja przem. osiągnęła największą wartość; w latach 40. przemysł amer. wytwarzał ok. 60% produkcji krajów kapitalist., w 50. — ok. 50%. Od lat 60. udział Stanów Zjednoczonych w produkcji świat. powoli maleje (w latach 70. wynosił ok. 40%), zwiększa się natomiast — krajów EWG, a zwł. dynamicznie rozwijających się krajów azjat., gł. Japonii. Tempo wzrostu gospodarki amer. jest niewielkie; w okresie 1981–85 produkt krajowy brutto powiększał się o 2,6% rocznie, 1986–90 — o 2,8%, 1992 — zaledwie o 2,3, 1993 — 3,2%. Gospodarka amer. charakteryzuje się wielką koncentracją kapitału i produkcji. Branżowe i ponadbranżowe koncerny wytwarzają ok. 70% produkcji przem. w kraju, kontrolują handel wewn., rynek finansowy, a zwł. obrót papierami wartościowymi; są również gł. eksporterami kapitału prywatnego. Największe koncerny amer. są związane z przemysłem samochodowym (General Motors — wartość obrotów 133 mld dol., 1. miejsce w świecie — 1992, Ford Motor — ok. 101 mld dol., Chrysler), paliwowym (Exxon — 103 mld dol., 3. miejsce w świecie, oraz Mobil, Texaco, Chevron, Amoco), elektr. i elektron. (General Electric — 62 mld dol., IBM — ok. 65 mld dol.), chem. (Dow Chemical, Du Pont) oraz spoż. (Coca Cola — wartość obrotów ok. 59 mld dol., Philip Morris — 50 mld), lotn. (Boeing); przedsiębiorstwa handl.: Wall Mart Stories (obroty ok. 61 mld dol.) i Sears Roebuck utrzymują sieć sprzedaży we wszystkich prawie stanach. W okresie po II wojnie świat. zwiększał się stale eksport kapitału amer.; wartość bezpośrednich prywatnych inwestycji amer. za granicą na pocz. lat 90. osiągnęła ponad 480 mld dol. i była największa w krajach EWG (ok. 200 mld dol.), Kanadzie (ok. 68 mld dol.) oraz krajach Ameryki Łac.; rosła również wartość inwestycji zagr. w Stanach Zjednoczonych (420 mld dol.), gł. zachodnioeur., jap., kanad., a od niedawna również koreańskich. Stany Zjednoczone posiadają największe w świecie zasoby złota (ok. 262 mln uncji), duże rezerwy dewizowe (ok. 62 mld dol.) oraz zasoby pieniężne (1230 mld dol., 1993) zgromadzone w bankach komercyjnych (największe: Citicorp — wartość depozytów ok. 138 mld dol., Bank America Corporation, Chase Manhattan Corporation, Security Pacific, Chemical Banking) i federalnych (Federal Reserve System, obejmuje 12 banków federalnych); dolar amer. jest jedną z podstawowych walut międzynar. systemu monetarnego. W gospodarce amer. nasilają się procesy typowe dla okresu postindustrialnego, charakteryzujące się dynamicznym rozwojem usług i wzrostem ich udziału w produkcie krajowym brutto, przy jednocześnie zmniejszającym się udziale przemysłu i rolnictwa. W 1991 71,7% produktu krajowego brutto wytworzyły usługi, zwł. sektor finansowy (18%) i handel (ok. 16%), 26,4% — przemysł wraz z budownictwem, 1,9% — rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo. Regionami o największej koncentracji kapitału, produkcji i usług pozostają stany pn.-wsch. (gł. Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Illinois, Michigan), wytwarzające ok. 25% (1990) produktu krajowego brutto (1970 ich łączny udział wynosił 41%). Wzrasta znaczenie stanów zach., zwł. Kalifornii (14% produktu krajowego brutto) z rozwijającym się nowocz. przemysłem i intensywnym rolnictwem oraz stanów południowych. 13 stanów pd., zw. Sun Belt, miało w ostatnich latach najwyższe tempo rozwoju (zwł. Teksas, Floryda, Arizona, Georgia i Luizjana), co jest związane z nowymi inwestycjami w przemyśle przetwórczym (petrochem., elektron., zbrojeniowy i rolno-spoż.) i turystyce, która stała się jednym z najpoważniejszych źródeł dochodu regionu południowego. W latach 80. większość nakładów inwestycyjnych przeznaczano na budownictwo, przemysł (zwł. elektron., zbrojeniowy i kosm.), dalszą rozbud. sieci transportowej oraz zaplecza nauk.-technicznego. W latach 80 i pocz. lat 90. systematycznie powiększał się deficyt budżetowy państwa, 1993 wynosił 281,1 mld dolarów.