Wydarzenia rewolucyjne z lat 1848-1849, które ogarnęły niemal całą Europę (z wyjątkiem posiadłości rosyjskich i tureckich) noszą nazwę Wiosny Ludów. Były one momentem kulminacyjnym wydarzeń rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych z pierwszej połowy XIX w.
Główne przyczyny to:
- wzrost znaczenia burżuazji, która ograniczana przez system feudalny dążyła do zmiany istniejących stosunków politycznych i społecznych,
- pojawienie się nowego pokolenia polityków i rewolucjonistów, którzy dążyli do obalenia porządku po-wiedeńskiego,
- rozwój świadomości narodowej i pogłębienie się tendencji zjednoczeniowych (Niemcy i Włochy) oraz niepodległościowych (Węgrzy, Polacy, Czesi),
- rozwój nauki, której dalszy rozwój był hamowany przez istniejący system, ale mimo tego wpływał na upowszechnienie idei liberalnych i demokratycznych,
- masowe wystąpienia ludowe spowodowane głodem i epidemiami, do których doprowadziły klęski nieurodzaju z lat 1845-1848,
Niemcy i ich dążenia ku zjednoczeniu.
Wieści o wydarzeniach lutowych w Paryżu doprowadziły do rozruchów w Berlinie, a następnie innych miastach niemieckich. Powszechne stały się żądania wprowadzenia konstytucji i wolności obywatelskich, zniesienia cenzury i zwołania ogólnoniemieckiego parlamentu. Król pruski Fryderyk Wilhelm IV ogłosił amnestię dla więźniów politycznych i zapowiedział wprowadzenie swobód politycznych oraz nadanie konstytucji. Oktrojowana konstytucja ograniczała władzę króla w niewielkim zakresie, ale zapoczątkowała ona proces przekształcania się państwa pruskiego w kraj o ustroju parlamentarnym. Miała ona swój udział w likwidacji stosunków feudalnych i zakończyła tzw. pruską drogę do kapitalizmu, ale nie rozwiązała problemu zjednoczenia Niemiec.
W tym samym czasie obradował ogólnoniemiecki Parlament Frankfurcki, który nie potrafił podjąć szybkich decyzji w kwestiach ustroju, korony, a nawet terytorium zjednoczonego państwa. 28 marca uchwalono ogólnoniemiecką konstytucję i ofiarowano koronę cesarską królowi pruskiemu. Fryderyk Wilhelm IV nie przyjął korony od przedstawicieli społeczeństwa, gdyż w ten sposób uznałby zwierzchnią rolę parlamentu. Wolał trzymać się absolutystycznej zasady królewskiej władzy "z bożej łaski". Była to porażka niemieckich liberałów i koncepcji zjednoczenia oddolnego. Mimo tego, Wiosna Ludów na ziemiach niemieckich przyczyniła się do pogłębienia świadomości narodowej Niemców i ich dążeń zjednoczeniowych. Ponadto uczyniła z Prus głównego pretendenta do kierowania procesami zjednoczeniowymi w drugiej połowie XIX wieku. Tendencje zjednoczeniowe w Niemczech nasiliły się w połowie XIX wieku, o czym świadczą wydarzenia Wiosny Ludów. Wówczas to pojawiły się dwie koncepcje zjednoczenia Niemiec: wielkoniemiecka i małoniemiecka. Koncepcja "Wielkich Niemiec" opierała się na istniejącym od 1815 r. Związku Niemieckim, na czele, którego stał cesarz Austrii. Zakładała ona włączenie do przyszłego państwa niemieckiego także Cesarstwa Austriackiego jako ośrodka politycznego. Koncepcja "Małych Niemiec" zakładała zjednoczenie przez Królestwo Pruskie, które stało na czele Związku Celnego istniejącego od 1834 r. i wykluczała Austrię ze zjednoczonego państwa niemieckiego. Prestiż i znaczenie Austrii z upływem lat malało. Natomiast Prusy, dzięki aktywnej polityce kanclerza Otto Bismarcka, wysunęły się zdecydowanie na czoło państw niemieckich. Kanclerz zdecydowanie odrzucił nieudaną koncepcję oddolnego zjednoczenia powstałą w okresie Wiosny Ludów i przyjął własną koncepcję zjednoczenia odgórnego przeprowadzonego "krwią i żelazem".
Bismarck rozpoczął realizację swojej koncepcji od systematycznego osłabiania Austrii i jej wpływów w państwach niemieckich. Pierwszym etapem tych działań była wojna z Danią o Szlezwik i Holsztyn (1864). Roszczenia względem tych terenów, wcześniej przyłączonych do Danii, były bezpośrednią przyczyną wojny. Duńczycy szybko zostali pobici przez wojska prusko-austriackie, które zajęły sporne tereny. Owoce zwycięstwa stały się przyczyną konfliktu między Prusami i Austrią, zresztą świadomie wywołanego przez kanclerza Bismarcka. W rezultacie Prusy włączyły do swojego państwa Szlezwik, a Holsztyn pozostał pod nadzorem Austrii (1865). Obniżyło to prestiż austriacki wśród państw niemieckich i zakończyło ich współpracę z Prusami.
Po zapewnieniu sobie neutralności Francji (1865) i zawarciu sojuszu z Włochami (1866) wojska pruskie wkroczyły do Holsztynu, co zapoczątkowało wojnę z Austrią. Świetnie wyszkolone i uzbrojone wojska pruskie szybko zajęły Hanower i doszły do rzeki Men. W tym samym czasie główne siły pruskie rozbiły wojska austriackie w bitwie pod Sadową (3 VII 1866) i zagroziły Wiedniowi. Pokonana Austria zawarła z Prusami pokój w Pradze, na mocy, którego został rozwiązany Związek Niemiecki, ponadto Austria zrzekła się spornych terytoriów na rzecz Prus i zapłaciła wysoką kontrybucję wojenną.
Zwycięski Bismarck mógł podporządkować politycznie 19 państw niemieckich, które utworzyły Związek Północnoniemiecki pod hegemonią Prus. W jego skład weszły wszystkie państwa niemieckie leżące na północ od rzeki Men, a Berlin stał się ogólnoniemieckim centrum (1866). Władza prawodawcza w tym państwie związkowym należała do Bundesratu (Rady Związkowej) i Reichstagu (parlament). Władzę wykonawczą sprawował kanclerz (Bismarck) odpowiedzialny przed prezydentem Związku, którym był dziedzicznie król Prus. Pozostające poza Związkiem południowe państwa niemieckie (Bawaria, Badenia i Wirtembergia) zawarły wkrótce umowy wojskowe i handlowe z Prusami. Zakończyła się trwająca blisko 100 lat rywalizacja Austrii i Prus o dominację nad państwami niemieckimi. Bismarck dążył już tylko do rozciągnięcia hegemonii Prus na całą Europę i miała mu to ułatwić wojna francusko-pruska..
Bismarck i dowódcy wojskowi uznali, że na drodze do pełnego zjednoczenia Niemiec stała już tylko Francja. Dlatego dążyli do wojny z Francją uważając, że zwycięska wojna zakończy nie tylko proces zjednoczeniowy, ale również postawi zjednoczone Niemcy wśród pierwszych potęg europejskich. Ponieważ cesarz Napoleon III potrzebował pilnie jakiegoś sukcesu, który pozwoliłby podbudować mu własny autorytet stało się oczywiste, że niewielki nawet pretekst spowoduje konflikt zbrojny. Stała się nim sprokurowana przez Bismarcka "depesza emska", której obraźliwa treść stała się przyczyną wypowiedzenia przez Francję wojny Prusom w lipcu 1870 r.
Zdecydowanie lepsze uzbrojenie, wyszkolenie i morale żołnierza pruskiego ułatwiło okrążenie armii francuskiej pod Metz i Sedanem. Kapitulacja Francuzów pod Sedanem we wrześniu 1870 r. spowodowała detronizację Napoleona III i powstanie III Republiki. Kolejna klęska poniesiona przez armię francuską pod Metz umożliwiła Prusakom oblężenie Paryża. Wywołało to euforię w państwach niemieckich, którą wykorzystał w pełni Bismarck i zwołał wszystkich władców niemieckich do Wersalu. W Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego 18 stycznia 1871 roku proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Pierwszym cesarzem II Rzeszy Niemieckiej został król pruski Wilhelm I. Powstało niepodległe, zjednoczone państwo niemieckie. Potwierdził to upokarzający dla Francji pokój zawarty dziesięć dni później we Frankfurcie nad Menem. Francja oddała Niemcom Alzację, 1/3 Lotaryngii, zobowiązała się do zapłacenia kontrybucji w wysokości 5 mld franków w złocie i była okupowana przez wojska niemieckie do czasu jej zapłacenia. Dzięki temu zwycięstwu i olbrzymiemu wysiłkowi ekonomicznemu, zjednoczone Niemcy stały się niebawem znaczącą potęgą w Europie i świecie.
Włochy i ich dążenia do zjednoczenia.
Rewolucja marcowa w Wiedniu i powstanie węgierskie pobudziły antyaustriackie nastroje w północnych Włoszech. W ich efekcie wybuchły powstania przeciwko Austrii na terenie Wenecji, Lombardii, Parmy i Modeny. Pod presją opinii publicznej, która uważała wojnę za najszybszą drogę do zjednoczenia Włoch, król Sardynii Karol Albert wypowiedział wojnę Austrii. Niestety, wojska włoskie pod jego dowództwem poniosły druzgocącą klęskę pod Custozzą (23-27 VII 1848).
Klęska zradykalizowała nastroje w Rzymie, co zmusiło papieża do ucieczki. W lutym 1849 roku Państwo Kościelne zostało przekształcone w Republikę Rzymską. Również w Toskanii powołano demokratyczny rząd. Radykalny ruch zjednoczeniowy zyskiwał na przełomie 1848/1849 roku coraz więcej zwolenników. Zmusiło to króla Sardynii do wznowienia wojny z Austrią. Jednak klęska pod Novarą (23 III 1849) pozwoliła Austriakom zająć utracone wcześniej tereny. Sytuację pogorszył fakt interwencji wojsk francuskich, które w odpowiedzi na apel papieża Piusa IX wystąpiły przeciwko Republice. Zdobyły one Rzym i przywróciły na jego terenie władzę papieską. Nieudane kampanie wojenne zmusiły króla Sardynii do abdykacji na rzecz syna - Wiktora Emanuela II.
Podobnie jak w innych państwach, Wiosna Ludów na terenie Włoch zakończyła się klęską, a Włochy pozostały nadal jedynie "pojęciem geograficznym". Jednak wydarzenia te wzmocniły świadomość narodową Włochów i ich determinację w sprawie zjednoczenia, do którego doprowadzili w dwadzieścia lat później.
Tendencje zjednoczeniowe na Półwyspie Apenińskim nasiliły się po roku 1848. Zadecydowały o tym dwa czynniki: nasilający się nacjonalizm włoski i argumenty ekonomiczne. Czynnik pierwszy spowodował, że oczy patriotycznie nastawionych Włochów były skierowane na Królestwo Sardynii, które pod rządami Wiktora Emanuela II wysunęło się na czoło państw włoskich. Dynamicznie rozwijający się przemysł w północnych prowincjach miał naturalne rynki zbytu w rolniczych prowincjach środkowych i południowych Włoch. Jednak bariery celne utrudniały swobodę kontaktów gospodarczych między północą i południem i dlatego czynnik ekonomiczny był nie mniej istotny.
Sytuacja polityczna na Półwyspie Apenińskim w połowie XIX w. była nader złożona. Nadal silne wpływy w północnych Włoszech posiadała Austria, która okupowała Lombardię i Wenecję oraz utrzymywała swoje garnizony wojskowe na terenie Toskanii i Parmy. W Rzymie od 1849 r. stacjonowały wojska francuskie. Dopiero wojna krymska i osłabienie pozycji i prestiżu Austrii na arenie międzynarodowej zmieniły sytuację na bardziej korzystną dla Włochów. Cesarz Francuzów, Napoleon III, dążył do wyparcia wpływów austriackich z Włoch i zastąpienia ich francuskimi. W tej sytuacji premier sardyński Camil Cavour doprowadził w 1859 r. do zawarcia sojuszu wojskowego z Francją. Porozumienie to sprowokowało Austrię do wypowiedzenia wojny Sardynii. W wojnie tej wojska francusko-sardyńskie odniosły zwycięstwo w bitwach pod Madżentą i Solferino (1859). Pokój w Villafranca przyniósł Sardynii władanie nad Lombardią. Pierwotnie otrzymała ją Francja, która przekazała ją Sardynii w zamian za Niceę i Sabaudię.
Konsekwencją zwycięstw nad Austrią były powstania w Parmie, Modenie, Toskanii i części Państwa Kościelnego. Zostały one w pewnym stopniu sprowokowane przez Cavoura, który w marcu 1860 r. przeprowadził na terenach środkowych Włoch plebiscyt. Zdecydowaną większością głosów społeczeństwo tych państw wypowiedziało się za przyłączeniem do Królestwa Sardynii.
Wiosną 1860 r. ruchy zjednoczeniowe dały o sobie znać na południu Włoch w Królestwie Obojga Sycylii, gdzie wybuchło powstanie przeciwko królowi Ferdynandowi II. Na jego czele stanął wybitny rewolucjonista Giusseppe Garibaldi, który na czele 1200 ochotników najpierw zdobył Sycylię a następnie Neapol. Radykalny charakter powstania Garibaldiego (m.in. znoszenie powinności feudalnych i nadawanie chłopom ziemi) zadecydował o wkroczeniu wojsk sardyńskich na tereny południowych Włoch. W tej sytuacji Garibaldi uznał wyższość interesu narodowego nad swoimi rewolucyjnymi przekonaniami politycznymi i podporządkował się Wiktorowi Emanuelowi II. Przeprowadzone jesienią 1860 r. plebiscyty stały się formalnością i potwierdziły przyłączenie Królestwa Obojga Sycylii do Królestwa Sardynii.
Ogólnowłoski parlament zwołany w 1861 roku do Turynu proklamował zjednoczenie Włoch i utworzenie jednolitego Królestwa Włoskiego z Wiktorem Emanuelem II jako królem. Korzystając z wojny prusko-austriackiej, Włochy w 1866 roku opowiedziały się po stronie Prus i uzyskały Wenecję. Ostatnim etapem zjednoczenia Włoch był rok 1870, kiedy to niepowodzenia w wojnie z Prusami zmusiły garnizon francuski do opuszczenia Rzymu. Do miasta wkroczyły wojska włoskie i Rzym został przyłączony do Włoch i od 1871 r. stał się stolicą zjednoczonego Królestwa Włoch. Papież nie uznał likwidacji Państwa Kościelnego i ogłosił się "więźniem Watykanu". Pomimo tego, po kilkunastu wiekach rozbicia, na Półwyspie Apenińskim powstało ostatecznie zjednoczone, wspólne państwo Włochów.
Zwycięstwo Prus w wojnach z Austrią i Francją spowodowało, że zjednoczone Niemcy stały się mocarstwem. Zmieniło to w pewnym stopniu układ sił w Europie. Co prawda "sojusz trzech cesarzy" (Niemiec, Rosji i Austrii) z 1873 r. stwarzał wrażenie, że porządek ustalony w Wiedniu nadal obowiązuje, ale układ ten miał bardzo słabe podstawy: chęć utrzymania rozbiorów Polski i niechęć wobec demokracji zachodnich. W rzeczywistości różnice między mocarstwami europejskimi były tak duże, że konflikt zbrojny stawał się nieunikniony. Wyraźnie wskazywała na to rywalizacja wielkich potęg ekonomicznych i kolonialnych o strefy wpływów. Najbardziej aktywne okazały się Niemcy, które posiadały olbrzymi potencjał gospodarczy i nie mniejsze ambicje kolonialne. Wystartowały one do wyścigu kolonialnego dopiero po zjednoczeniu w 1871 r. i domagały się nowego podziału świata. Ich potencjalnymi sojusznikami były Włochy, które pomimo zjednoczenia były zbyt słabe, żeby samodzielnie uzyskać dla siebie kolonie.
Rywalizacja Rosji i Austro-Węgier na Bałkanach doprowadziła do zbliżenia między Berlinem i Wiedniem oraz zerwania sojuszu z Petersburgiem. Zacieśniając kontakty z tymi państwami, Niemcy doprowadziły do zawarcia sojuszu wojskowego z Austro-Węgrami (1879), a później z Włochami (1882). W ten sposób powstał blok militarno-polityczny zwany Trójprzymierzem. Sytuacja ta zaniepokoiła Francję i Rosję, które mimo dzielących je różnic ustrojowych zawarły w 1892 r. sojusz wojskowy. W 1904 r. podpisano Entante Cordiale, czyli serdeczne porozumienie między Francją i Anglią, a w 1907 r. między Anglią i Rosją. Utworzony w ten sposób blok militarno-polityczny nazwano Trójporozumieniem. Obie strony rozpoczęły intensywne zbrojenia i stworzyły sytuację, w której świat stał się "beczką prochu". Mogła ona wybuchnąć od niewielkiej nawet iskry.
Tą przysłowiową "beczką prochu" stały się Bałkany, gdzie sytuacja uległa zaognieniu w 1908 r. po zaanektowaniu Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry. Ostry sprzeciw Serbii i popierającej ją Rosji nie zakończył się wówczas wojną tylko, dlatego, że nie uzyskały one poparcia Anglii i Francji. W 1912 r., korzystając z wojny turecko-włoskiej, koalicja Bułgarii, Grecji, Serbii i Czarnogóry odebrała Turkom resztę posiadłości europejskich. Problemy z podziałem zdobytych obszarów doprowadziły do kolejnej wojny bałkańskiej w 1913 r., w której Bułgaria zaatakowała niedawnych sojuszników. Do wojny włączyła się Rumunia i Turcja, która odzyskała Adrianopol. Bułgaria została w tej wojnie pokonana, a jednym z wyników sporów terytorialnych toczonych na Bałkanach było powstanie nowego państwa - Albanii. Wojny bałkańskie wskazywały, że jest to najbardziej prawdopodobne miejsce potencjalnego wybuchu wojny światowej. Wynikało to z faktu, że w konflikty na tym terenie angażowały się również potęgi europejskie - Austro-Węgry i Rosja. Potrzebny był już tylko pretekst, który umożliwiłby jej wybuch.
Zabójstwo austriackiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, dokonane 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie przez serbskich terrorystów stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu pierwszej wojny światowej. Zamachowcy, inspirowani przez wywiad serbski, byli przekonani, że Bośnia powinna należeć do tego państwa. Austriacy, choć nie dysponowali dowodami potwierdzającymi taki spisek, postanowili wykorzystać to wydarzenie do ostatecznego wyeliminowania wpływów serbskich na Bałkanach. Poparcie Niemiec spowodowało ostre ultimatum Wiednia skierowane do Belgradu, po stronie, którego opowiedziała się Rosja. W tej sytuacji Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (28 VII 1914). Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 VIII 1914). Rosję poparła Anglia i Francja związane z nią sojuszem militarnym - Trójporozumieniem. Niemcy tylko na to czekały i wypowiedziały wojnę Francji (3 VIII 1914), a z kolei Niemcom wypowiedziała wojnę Anglia (4 VIII 1914). Wreszcie Austria wypowiedziała wojnę Rosji (6 VIII 1914).
Zgodnie z oczekiwaniami, lokalny konflikt bałkański na zasadzie reakcji łańcuchowej stał się najpierw konfliktem europejskim, a później światowym.
Zjednoczenie Niemiec nosi nazwę: "odgórne", gdyż przeprowadziła je armia, umiejętnie wykorzystana przez Bismarcka.
Natomiast Zjednoczenie Włoch miało charakter "oddolny" to znaczy, że o zjednoczeniu zadecydowała nie tylko siła wojskowa, ale i często organizowane plebiscyty.
