Sytuacja gospodarcza ziem polskich w XIX w.

Sytuacja gospodarcza ziem polskich w XIX w.

Rolnictwo
Gospodarka na ziemiach polskich pierwszej połowie XIX wieku opierała się na rolnictwie, w którym zatrudnione było prawie 80% ludności. Różny stopień rozwoju rolnictwa w poszczególnych zaborach był spowodowany przede wszystkim zakresem reform uwłaszczeniowych.

W najbardziej korzystnej sytuacji znajdowało się rolnictwo na terenie zaboru pruskiego, gdzie najwcześniej przeprowadzono reformę stosunków agrarnych. Pruskie ustawy o zniesieniu poddaństwa (1807) i uwłaszczeniu chłopów (1811) objęły również polskie Pomorze Gdańskie i Warmię. Natomiast w roku 1823 reformę regulacyjną rozszerzono na Poznańskie. Reforma uwłaszczeniowa zapoczątkowała kształtowanie się nowoczesnej struktury rolnictwa i umożliwiła jego przestawienie na gospodarkę kapitalistyczną. Dzięki “pruskiej drodze do kapitalizmu” powstały duże majątki ziemskie oraz duże i średnie gospodarstwa rolne. Jednocześnie zwiększyła się liczba bezrolnych (do 50% ludności wiejskiej), którzy stawali się robotnikami rolnymi, a także tworzyli rynek pracy dla powstającego przemysłu. Komasacja gruntów i cła protekcyjne zintensyfikowały produkcję rolną w drugiej połowie XIX wieku. Dzięki temu produkcja zbóż i ziemniaków w Wielkopolsce i na Pomorzu osiągnęła najwyższy poziom spośród ziem polskich pod zaborami. Plony zbóż na tym terenie (19 q z 1 ha) dorównywały plonom najbardziej rozwiniętych krajów europejskich.

Odmienna była sytuacja rolnictwa na terenach Królestwa Polskiego, gdzie po 1815 r. połowę ziemi zajmowały szlacheckie folwarki, a chłop był jedynie użytkownikiem ziemi i w zamian musiał odrabiać pańszczyznę. Załamanie się eksportu zboża i spadek jego cen spowodowały wzrost zadłużenia ziemian i przyczyniły się do rugowania chłopów z uprawianej ziemi. W efekcie liczba bezrolnych chłopów stanowiła pod koniec lat trzydziestych 30% ludności wsi. Niewiele zmienił sytuację ukaz carski z 1846 r. zakazujący rugów (z gospodarstw poniżej 1,7 ha) i znoszący część powinności (np. “darmoch”). Dopiero wydanie przez cara Aleksandra II dekretu uwłaszczającego chłopów w Królestwie Polskim zlikwidowało wszelkie powinności chłopskie i umożliwiło im przejęcie na własność użytkowanych gruntów (1864). Jednak opóźniona reforma uwłaszczeniowa nie zmieniła struktury wsi, w której dominowały, oprócz majątków szlacheckich, niewielkie gospodarstwa chłopskie. Były one zbyt słabe ekonomicznie, żeby mogły stać się nowoczesne i wydajne. Przeciętne plony zbóż wynosiły tylko 11 q z 1 ha.

Najgorzej przedstawiała się sytuacja rolnictwa w zaborze austriackim, gdzie początkowo utrzymywała się nie tylko pańszczyzna, ale i poddaństwo. Towarzyszyła temu anachroniczna struktura rolnictwa - ogromne feudalne majątki ziemskie i bardzo liczne karłowate gospodarstwa chłopskie. Te ostatnie często nie były w stanie wyżywić uprawiających je rodzin chłopskich. Zniesienie poddaństwa i innych powinności nastąpiło na terenie Galicji w trakcie Wiosny Ludów 1848 roku. Chłopi otrzymali wolność osobistą i uprawianą ziemię. Jednak rolnictwo galicyjskie nadal zachowało ekstensywny charakter. Przeludnienie wsi i zadłużenie wobec dworu spowodowało powstanie pojęcia “nędza galicyjska”. Przeciętna długość życia chłopów galicyjskich pod koniec XIX wieku wynosiła 28 lat i była najniższa na ziemiach polskich.

Reformy przeprowadzone w zaborze austriackim i rosyjskim były korzystniejsze dla chłopów niż te w zaborze pruskim. Jednak utrwalały stare niekorzystne struktury agrarne i uniemożliwiały rozwinięcie nowoczesnej produkcji rolnej. Jedynie w zaborze pruskim duże gospodarstwa chłopskie były w stanie unowocześnić i zmechanizować uprawy zbóż i hodowlę.



Przemysł
Proces industrializacji ziem polskich rozpoczął się na Górnym Śląsku, gdzie rozwinęło się hutnictwo oraz górnictwo węgla kamiennego i rud żelaza. W latach 1831-1842 wprowadzono tam nowoczesne technologie obejmujące całość procesu wytopu żelaza. Ważnym ośrodkiem stał się Wrocław i jego okolice z przemysłem cukrowniczym, włókienniczym, chemicznym i metalowym. Przemysł stoczniowy rozwinął się w Gdańsku i Elblągu. Stopniowo w miasto przemysłowe przekształcał się Poznań z przemysłem metalowym i maszynowym produkującym dla wielkopolskiego rolnictwa. Szczególne znaczenie odegrała fabryka maszyn i narzędzi rolniczych Hipolita Cegielskiego. Przemysł maszynowy rozwinął się też w Bydgoszczy. Po wygranej wojnie z Francją w 1871 r. przemysł na terenie zaboru pruskiego, szczególnie na Górnym Śląsku, zyskał najkorzystniejsze warunki rozwoju. Zbrojąca się II Rzesza przywiązywała dużą wagę do śląskiego przemysłu ciężkiego, w którym było zatrudnione ponad 40% czynnej zawodowo ludności tego terenu. Wydobycie węgla wzrosło w drugiej połowie XIX wieku do prawie 25 tys. ton. Powstały nowe miasta przemysłowe: Katowice, Zabrze czy Siemianowice.

W Królestwie Polskim nadal funkcjonował Staropolski Okręg Przemysłowy, a także ukształtowały się nowe: Warszawa, Łódź i Zagłębie Dąbrowskie. W Zagłębiu Dąbrowskim rozwinięto przemysł górniczy i hutniczy (żelaza i cynku). Największą inwestycją przemysłową w pierwszej połowie XIX w. była Huta Bankowa wybudowana w Dąbrowie. Na terenie Warszawy stworzono zakłady przemysłu metalowego, a w jej pobliżu zakłady włókiennicze (Żyrardów). Łódź i okolice zdominował przemysł włókienniczy nastawiony na przerób bawełny. Jego produkcja w latach 1825 -1829 wzrosła czterokrotnie. Poziom przemysłu włókienniczego nie odbiegał wówczas od zachodnioeuropejskiego, co było przede wszystkim zasługą ministra przemysłu Ksawerego Druckiego - Lubeckiego. W drugiej połowie XIX wieku najlepsze warunki rozwoju uzyskał bawełniany przemysł włókienniczy. Nadal dominował okręg łódzki, w którym znajdowało się aż 76% przędzalni z zaboru rosyjskiego. W latach 1878 -1879 powstał sosnowiecko - częstochowski okręg przemysłowy, który szybko stał się głównym producentem wyrobów hutniczych. Po reformach uwłaszczeniowych w Królestwie, wraz ze wzrostem produkcji ziemniaków i buraków cukrowych, pojawił się przemysł spożywczy (gorzelnie i cukrownie).

Peryferyjne położenie Galicji spowodowało brak zainteresowania jej rozwojem gospodarczym ze strony władz wiedeńskich. Bardzo skromny przemysł w zaborze austriackim ograniczał się w praktyce do kopalni soli w Wieliczce i przemysłu włókienniczego w okolicach Bielska i Białej. Niewielkie huty żelaza i szkła, browary, cukrownie i gorzelnie były zakładane przez właścicieli dużych majątków ziemskich. Zmiany w uprzemysłowieniu ziem polskich w drugiej połowie XIX wieku w najmniejszym stopniu dotyczyły zaboru austriackiego. Nadal przeważał tam przemysł rolno - spożywczy, głównie gorzelnictwo, cukrownictwo i młynarstwo. Pewnego znaczenia nabrało wydobycie ropy naftowej (Krosno) i jej przerób w rafineriach (Jasło). W Krakowie rozwinęła się produkcja maszyn i narzędzi rolniczych

Na nierównomierny rozwój przemysłu na ziemiach polskich wpłynęły zabory i włączenie ich w odmienne struktury nie tylko polityczne, ale i gospodarcze. Również niekorzystnym czynnikiem było ich peryferyjne położenie względem ośrodków władzy. Jednak w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku na ziemiach polskich dokonały się przemiany gospodarcze określane mianem przewrotu przemysłowego.