Charakterystyka geologiczna Gór Świętokrzyskich.

Trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich odsłania się na obszarze o długości przekraczającej 100 km i szerokości ok. 40 km, ciągnącym się od okolic Chęcin w kierunku Sandomierza. Główny udział w jego budowie geologicznej mają utwory kambru i dewonu. Wychodnie skał tego wieku zajmują ponad 80% powierzchni i odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu rzeźby. W kierunku południowo-wschodnim struktury trzonu świętokrzyskiego znajdują swoje przedłużenie w masywie małopolskim, ukrytym pod osadami miocenu wypełniającymi zapadlisko podkarpackie.
Ten zapadnięty i pogrzebany masyw jest utworzony głównie z eokambryjskich łupów ilastych i krzemionkowych, słabo zmetamorfizowanych i miejscami przekształconych w fylity. Zawierają one wkładki mułowców i piaskowców kwarcytowych. W północno-wschodnim obrzeżeniu eokambru występuje pas utworów kambryjskich, będący przedłużeniem wychodni kambru odsłoniętej w okolicach Sandomierza i Klimontowa.
W obrębie paleozoicznego trzonu świętokrzyskiego można wyróżnić dwie jednostki facjalno-tektoniczne. Jednostka południowa, kielecka, była objęta orogenezą późnobajkalską i kaledońską, natomiast jednostka północna, łyso górska, uległa fałdowaniu dopiero w orogenezie waryscyjskiej. Obie różnią się kompletnością profilu stratygraficznego i charakterem facjalnym. Najstarsze odsłonięte na powierzchni utwory znane są jedynie w strefie kieleckiej. Są to łupki i mułowce zaliczanie do młodszego eokambru, opisane z Kontuszowa. Dolny kambr w tej strefie jest reprezentowany przez łupki ilaste i mułowce z wkładkami piaskowców, a kambr środkowy przez grubo ziarniste piaskowce i łupki ałunowe. W osadach tych występują trylobity i ramienionogi. W strefie łysogórskiej dolny kambr nie jest znany, a do środkowego kambru zaliczono łupki ilaste, ałunowe oraz kompleks piaskowców kwarcytowych budujących pasmo główne i tworzących gołoborza. Górny kambr obejmuje łupki piaszczyste z wkładami piaskowców kwarcytowych. Brak górnego kambru w jednostce kieleckiej wiąże się z jej wynurzeniem i sfałdowaniem, które nastąpiło w tym czasie w wyniku fazy sandomierskiej, uznawanej obecnie za ostatni przejaw orogenezy bajkalskiej.
Profil dewonu jest bardzo dobrze wykształcony w obu omawianych strefach. W jednostce łysogórskiej jest on kompletny. Do dolnego dewonu należy seria piaskowców kwarcytowych z wkładkami mułowców i pstrych iłów, budującą m.in. Pasmo Klonowskie. W środkowym dewonie przechodzą one łubki, margle i dolomity margliste, a następnie w wapienie z bardzo dużym nagromadzeniem ramienionogów i innych skamieniałości. Górny dewon jest reprezentowany przez wapienie warstwowanie oraz przez łupki i margle, zawierające między innymi głowonogi.
Dolny karbon świętokrzyski jest wykształcony jako łupki ilaste i krzemionkowe z wkładkami tufitów, odpowiadające facji Kulmowej. Jedynie w południowo-zachodniej strefie, w okolicach Gałęzic występują wapienie organogeniczne z ramienionogami. Osady wizenu kończą sekwencję stratygraficzną cyklu waryscyjskiego. Po jej osadzeniu nastąpiło fałdowanie, w wyniku którego ukształtowała się geologiczna struktura trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich.
Na południu od nasunięcia łysogórskiego przebiega szeroki pas wychodni skał dewońskich zaznaczających przebieg synklinorium kielecko-łagowskiego. Jest to struktura złożona z kilku zafałdowań niższego rzędu, a w jej osiowych, najbardziej zagłębionych częściach występują pasy łupków dolnego karbonu. Środkowym elementem jednostki kieleckiej jest antyklinorium chęcińsko-klimotowskie. Struktura ta odznacza się skomplikowaną budową tektoniczną osadów dolnego i środkowego kambru, wytworzona w wyniku fałdowania w fazie sandomierskiej. Od południa pojawiają się utwory eokambru, mające przedłużenie ku wschodowi w masywie małopolski.
Trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich jest przecięty licznymi dyslokacjami poprzecznymi. Największa z nich „łysogórska”, dzieli masyw świętokrzyski na części zachodnią i wschodnią. Powoduje ona przesunięcie wychodni warstw w synklinie bodzentyńskiej i wy antyklinie łysogórskiej o dwóch do trzech km, o przebiega na odcinku około 40 km od Rzepina i Nowej Słupi przez okolice Łagowa po Raków i Kotuszów. Z dyslokacją tą związane jest złoże pirytu udostępnione i eksploatowane dawniej przez kopalnie ”Staszic” w Rudkach. Inne dyslokacje poprzeczne przebiegają w okolicach Bodzentyna, Brzezin, Daleszyc i Opatowa maja mniejszą amplitudę.