1. Przemiany w strukturze społecznej
Między III a I w.p.n.e. struktura społeczeństwa rzymskiego składała się z:
a) nobilów - arystokracji, posiadaczy wielkich majątków ziemskich
b) ekwitów - bogatych przedsiębiorców, dostawców wojskowych, dzierżawców podatków
c) wolnych chłopów - uprawiających własne, niewielkie działki ziemi
d) proletariatu - obywateli rzymskich, nieposiadających majątku, ani nietrudniących się niczym, zamieszkujących Rzym i żyjących na koszt państwa lub bogaczy rzymskich (nobilów i ekwitów)
e) niewolników - których liczba w wyniku zaborczych wojen stale rosła, co doprowadziło do powstania w Rzymie niewolnictwa produkcyjnego (gospodarka opierała się na pracy niewolników)
2. Upadek warstwy wolnych chłopów i jego skutki
Napływ taniego zboża z prowincji, olbrzymie łupy i rzesze niewolników - to wszystko doprowadziło do zrujnowania chłopów (gospodarka chłopska przestała być opłacalna). Proces ten został zresztą zapoczątkowany już w czasie II wojny punickiej, która na wiele lat oderwała chłopów od ziemi. Po powrocie z wojny zastawali oni swe gospodarstwa zniszczone lub zagarnięte przez arystokrację. Chłopi, którzy utracili swe ziemie przenosili się do miasta, zasilając szeregi proletariatu. Nadmierny wzrost liczby proletariuszy naruszył stabilność państwa, ponieważ nadmierne stało się przekupywanie ich przez polityków, którzy pragnęli zapewnić sobie ich głosy.
Upadek warstwy wolnych chłopów, na których opierała się armia doprowadził do kryzysu wojskowego.
3. Próby odbudowy warstwy wolnych chłopów przez braci Grakchów
a) TYBERIUSZ GRAKCHUS - trybun ludowy w 133 r.p.n.e. zaproponował, aby ustalić górną granicę ziemi, jaką mogą posiadać wielcy właściciele, a nadwyżki rozparcelować między chłopów i proletariuszy. Rozpoczęto już parcelację gdy grupa senatorów zabiła Tyberiusza i wielu jego zwolenników.
b) GAJUSZ GRAKCHUS - trybun ludowy (123 p.n.e.), brat Tyberiusza, pozyskał sobie ekwitów i wznowił reformę rolną. Gajusz zamierzał również założyć nowe osady w Italii i prowincjach gdzie mogliby osiąść chłopi rzymscy. W 121 r.p.n.e. doszło w Rzymie do krwawych walk, w których zginęło ok. 3 tys. zwolenników reform. Gajusz nie chcąc wpaść w ręce wrogów kazał się zabić oddanemu niewolnikowi.
Od czasu reform braci Grakchów społeczeństwo rzymskie podzieliło się na dwa obozy:
- POPULARÓW (zwolennicy reform i przeciwnicy Senatu)
- OPTYMATÓW (przeciwnicy reform i zwolennicy Senatu)
4. Przyczyny upadku Republiki Rzymskiej
a) wojny domowe między optymatami i popularami w I w.p.n.e
b) kryzys armii, związany z upadkiem warstwy wolnych chłopów
Kryzys armii osiągnął największe rozmiary na przełomie II i I w.p.n.e. w czasie wojen Rzymu z królem Numidii JUGURTĄ oraz walk z plemionami germańskimi, które wtargnęły do Italii. W tej sytuacji wódz rzymski MARIUSZ dokonał reformy wojskowej, tworząc armię zawodową. Ochotnicy zaciągani na 16 lat otrzymywali stały żołd, a po zakończeniu służby działkę ziemi. Ponieważ spełnienie tego ostatniego było możliwe jedynie dzięki wstawiennictwu wodza, żołnierze wiązali swe losy ze swymi dowódcami - doszło do sytuacji w której armia walczyła dla wodza, a nie dla Rzymu.
c) przekupstwa proletariatu przy wyborze urzędników
d) przestarzały ustrój Rzymu
Na początku I w. p.n.e. wszyscy mieszkańcy Italii otrzymali obywatelstwo rzymskie, lecz nie osiągnęli w ten sposób zbyt wiele, ponieważ ustrój republiki Rzym skiej uniemożliwił im udział w wyborach urzędników.
e) wyzysk prowincji
f) powstania niewolników
- powstanie na Sycylii (II w. p.n.e.)
- powstanie SPARTAKUSA (73 - 71 p.n.e)
5. Działalność Cezara - upadek Republiki
W II poł. I w.p.n.e. doszło do upadku republiki rzymskiej w wyniku działalności przywódcy popularów GAJUSZA JULIUSZA CEZARA:
a) w 60 r.p.n.e. Cezar zawarł tzw. TRIUMWIRAT (tzw. pierwszy triumwirat) czyli „porozumienie trzech mężów”. Cezar porozumiał się z Krassusem, najbogatszym człowiekiem w Rzymie i z Pompejuszem, słynnym wodzem. Trzej politycy umówili się, że nie dopuszczą, by cokolwiek w republice stało się bez ich zgody. Efektem tego porozumienia było objęcie przez Cezara urzędu konsula w 59 r.p.n.e
b) w latach 58 - 52 p.n.e. Cezar podbił Galię (dzisiejsza Francja), dzięki czemu zyskał wielkie bogactwo i stworzył silną, oddaną sobie armię
c) w latach 49 - 45 p.n.e. doszło do wojny domowej w Rzymie. Cezar pokonał Pompejusza (pod Farsalos w 48 r.pn.e) oraz zwolenników senatu w Afryce, Hiszpanii i Azji Mniejszej i ogłosił się dożywotnim dyktatorem.
d) jako dyktator wprowadził Cezar wiele reform:
- ograniczył wyzysk prowincji
- wprowadził do senatu wielu nowych ludzi
- zaczął przesiedlać proletariat do specjalnie założonych kolonii
- zreformował kalendarz („kalendarz juliański”)
W 44 r.p.n.e. Cezar zginał zamordowany przez zwolenników republiki. Śmierć Cezara dała początek nowym wojnom domowym, z których zwycięsko wyszedł przybrany syn Cezara GAJUSZ OKTAWIUSZ, zwany OKTAWIANEM, dzięki zwycięstwu jakie odniósł nad Antoniuszem i Kleopatrą w bitwie morskiej pod AKCJUM (31 r.p.n.e)
6. Powstanie Cesarstwa Rzymskiego (27 r.p.n.e.)
Oktawian zwany Augustem (tytuł ten nadał mu senat) stworzył system ustrojowy zwany PRYNCYPATEM. Jego istotą było przyjęcie całej władzy przez władcę, cesarza, przy jednoczesnym zachowaniu pozorów istnienia republiki (np. urzędów i tytułów republikańskich). Władza cesarza opierała się na przejęciu przez niego najważniejszych godności republikańskich:
- zwierzchnictwa nad senatem (August przyjął funkcję „princepsa” czyli naczelnika senatu - stąd wzięła się nazwa pryncypat)
- dowództwa armii
- zarządu nad najbogatszymi prowincjami
- funkcji najwyższego kapłana
- uprawnień cenzora
- nietykalności osobistej i prawa veta, które posiadali trybuni ludowi
Pryncypat istniał do końca III w. Cesarz Dioklecjan (284 - 305) zmienił ten system, likwidując wiele urzędów republikańskich, wprowadzając rozbudowany ceremoniał i stawiając Władce wysoko ponad społeczeństwem rzymskim, czy senatem. Tak powstała druga forma cesarstwa rzymskiego - DOMINAT.