Stawonogi - charakterystyka

Stawonogi są dziś największą grupą zwierząt zarówno pod względem liczby gatunków jak i biomasy. Występują praktycznie we wszystkich dostępnych zwierzętom środowiskach- od głębokich mórz po bezwodne pustynie. Nieliczne bywają nawet wewnętrznymi pasożytami. Jako jedyne bezkręgowce opanowały też zdolność do aktywnego lotu.

Najstarsze stawonogi pojawiły się około 540 milionów lat temu. Mniej więcej w połowie paleozoiku stawonogi pojawiły się na lądzie. W połowie okresu dewońskiego z pierwotnych wijów wyewoluowały owady bezskrzydłe, a z nich owady uskrzydlone- pierwsze zwierzęta zdolne do aktywnego lotu, natomiast z pierwotnych skorpionów powstały wszystkie grupy pajęczaków.

W dziejach Ziemi doszło jeszcze raz do wielkiego zwrotu w historii rodowej stawonogów. Pod koniec ery mezozoicznej, w połowie kredy, kiedy pojawiły się pierwsze rośliny okrytonasienne, część owadów (np. niektóre chrząszcze i motyle) zaczęły odżywiać się ich pyłkiem, a potem nektarem, uczestnicząc jednocześnie w roznoszeniu pyłków i zapylaniu. Tak rozpoczęła się wspólna równoległa ewolucja roślin okrytonasiennych i owadów.

Do dnia dzisiejszego stawonogi są najliczniejszymi i jednocześnie najbardziej zróżnicowanym typem bezkręgowców. Występują wśród nich formy wolnożyjące, pasożytnicze jak i symbionty. Gatunek ten w obrębie swojego typu jest podzielony na wiele gromad, wśród których można wyróżnić między innymi:
1. Skorupiaki (rak, rozwielitka, krab, langusta)
2. Owady (trzmiel, ważka, stonka, mrówka, motyl, mucha, pchła)
3. Pajęczaki (skorpion, pająk topik, pająk krzyżak, świerzbowiec, kleszcz, kosarz)

Najbardziej charakterystycznymi cechami stawonogów jest obecność parzystych, członowatych i połączonych stawowo odnóży. To one w zależności od warunków środowiska oraz trybu życia spełniają odmienne funkcje, takie jak: kroczne, pływne, grzebne, skoczne, chwytne. Drugą ważną cechą charakterystyczną jest pokrycie ciała twardym chitynowym pancerzem, który spełnia zadania szkieletu zewnętrznego, jak również chroni ciało przed działaniem czynników mechanicznych. Stanowi on również przyczep dla mięśni i chroni przed wyschnięciem. Inne cechy charakterystyczne to: aparat gębowy; podział ciała na dwie lub trzy części; układy: krwionośny (serce), nerwowy, oddechowy (skrzela, tchawki), wydalniczy, dokrewny (produkujący hormony wzrostu i linienia) oraz mięśnie.

SKORUPIAKI

Skorupiaki są dziś najliczniejszą grupą wodnych stawonogów i stanowią ważny element ekosystemów słodkowodnych i morskich. Formy tworzące tak zwany zooplankton, są podstawowymi konsumentami planktonu roślinnego, same zaś są pokarmem ryb bądź wielorybów. Formy przydenne spełniają ważne funkcje sanitarne. Gospodarczo wykorzystuje się głównie rakowce (homary, langusty, krewetki czy raki) do bezpośredniej konsumpcji, a niektóre np. forma planktoniczna kryla po usunięciu pancerzyka chitynowego przerabiany jest na konserwowe pasztety.

OWADY

Spośród stawonogów największą grupą są owady, które pod względem liczebności (około miliona) współczesnych gatunków stanowią około 70 procent populacji świata zwierzęcego. Ze względu na wielkość tej grupy można się domyślić, że stanowią one bardzo ważną rolę w przyrodzie a także w życiu samego człowieka. Owady mają dwojakie znaczenie w całym świecie przyrodniczym. Są one pozytywne jak i niestety negatywne. Chciałbym teraz wymienić niektóre charakterystyki tych znaczeń:
a) pozytywne:
- biorą udział w zapylaniu kwiatów wielu gatunków roślin,
- są jednym z ważniejszych ogniw w łańcuchu pokarmowym zwierząt,
- tworzą tak zwaną służbę sanitarną (odżywianie się padliną czy odchodami zwierząt),
- są wykorzystywane do walki biologicznej (gąsieniczki, mrówki, osy),
- dostarczają miodu, wosku, jedwabiu, barwników, kwasu mrówkowego (pszczoły, jedwabniki, czerwiec meksykański, mrówki),
- biorą udział w procesach glebotwórczych (termity, mrówki),
- spulchniają glebę, przyczyniając się do jej lepszej wentylacji oraz wzbogacają ją w próchnicę (skoczkonogi),
- wykorzystywane są w przemyśle farmaceutycznym przy wyrobie leków (chrząszcz majka lekarska wytwarzająca kantarydynę);
b) negatywne:
- roznoszą choroby człowieka, takie jak: malarię, tyfus plamisty, dżumę, śpiączkę, dur brzuszny, czerwonkę, błonicę, cholerę (komar widliszek, wszy, pchły, muchy Tse- Tse, muchy),
- powodują różnorakie zakażenia wirusowe,
- roznoszą choroby roślin (mszyce),
- pasożytują na człowieku i zwierzętach (komary, meszki, moskity, pchły, wszy, gzy).

Wśród działań negatywnych owadów należy jeszcze wymienić ich działania niszczące takie jak:
- monokultura leśna (kornik, brudnica mniszka, strzygonia choinówka),
- narybek w stawach hodowlanych (ważka),
- rośliny uprawne (szarańcza, bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana, turkuć, mszyca),
- tkaniny (mole),
- papier,
- meble (termity, korniki),
- zbiory w spichlerzach (wołek zbożowy, mącznik młynarek).

PAJĘCZAKI

Pajęczaki zajmują ważne miejsce w naturalnych ekosystemach, gdyż jako drapieżniki są ważnymi konsumentami w swojej klasie wielkości. Niektóre gatunki mogą jednak szkodzić gospodarce, wywołując choroby pasożytnicze zwierząt czy też wyrządzając szkody na polach i w magazynach. Jeszcze inne gatunki pajęczaków mogą być niebezpieczne dla człowieka i to zarówno bezpośrednio (pająki i skorpiony) jak i pośrednio ( kleszcze). Niebezpieczne mogą też być niektóre drobne roztocza kurzowe, które wywołują odczyny alergiczne.

Reasumując powyższe można stwierdzić, że stawonogi są organizmami bardzo pożytecznymi, przynoszącymi wymierne korzyści w różnych sferach działalności człowieka. Jednakże niekiedy działają na niekorzyść środowiska, które je otacza.